«Картография мен топография негіздері» пәніне арналған жинақ кіріспе

1. Карталардың жіктемесі.

2. Географиялық картадағы жазулар (графикалық ерекшеліктері, шрифт, түсі, өлшем жазулардың орналасуы).

3. Топонимика туралы түсінік. Географиялық жазулардың транскрипциялары.

1. Карта – белгілі бір топографиялық проекциялар көмегімен Жер бетінің үлкен өлшем бірліктерінде анықталатын аудандардың нақты жазықтықта кішірейтілен кескіні.

Карталар әртүрлі белгілеріне: бейнеленуіне, территориясына, масштабына, мазмұны мен мақсатына байланысты жіктеледі.

Бейнеленуіне байланысты карталар Жердегі болып жатқан табиғи және қоғамдық құбылыстарды бейнелейтін географиялық карталар және аспан, оның бөліктері мен планеталарды бейнелейтін астрономиялық карталар деп ажыратылады.

Карталар қажетті масштабына сәйкес шартты түрде:

- ірі масштабты 1:1000 – 1:100 000 аралығында

- орта масштабыты 1:200 000 – 1:1 000 000 аралығында

- ұсақ масштабты 1:1 000 000 деп бөлінеді.

• 
  ғылыми-анықтамалық – ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге және толық ақпарат алуға арналған.
  
• 
  оқулықтар – география, тарих, геология және т.б. зерттеуде қолданылады, мектептер мен жоғарғы оқу орындарына арналған.
  
• 
  техникалық – қандай да бір техникалық есептеулерді жүргізуге арналған, объектілер мен шарттар кескіндейді.
  
• 
  туристтік, навигациялық, әскери және т.б.
  

- Жалпыгеографиялық

- Тақырыптық

Жалпыгеографиялық карталар – барлық географиялық құбылыстарды бейнелейді, жер бетін және оның бөліктерін, гидрография, елді мекендер, шаруашылық объектілер, коммуникация, шекаралар, жер бедерін, топырақ, өсімдіктер мен жануарлар әлемін т.б. көрсетеді. Ірі масштабты жалпы географиялық карталарды – топографиялық карталар, орта масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы топографиялық карталар, ал ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы карталар деп атайды.

Тақырыптық карталар – белгілі бір нақты тақырыпты ашады. Мысалы, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің таралуы, табиғат зоналары мен жауын-шашын, т.б.

Карта атаулары:

1. Табиғат жөніндегі карталар

2. Геологиялық карталар (пайдалы қазбаларды барлау, іздеу, геологиялық процестерге және құбылыстарға зерттеу жүргізу)

3. Геофизикалық карталар (геодинамикалық процестер мен құбылыстарды зерттеу, пайдалы қазбаларды барлау жұмыстары)

4. Жер бедері картасы (морфологияны зерттеу, жер бедерінің генезисі, жасы, қозғалысы)

5. Климаттық карталар (аумақтардағы климатты және оның элементтерін анықтау)

6. Гидрологиялық карталар

7. Океанологиялық карталар (мұхит табиғатын, су астындағы жер бедерін, су мөлшерін, еріген заттарды, акваторийлердің өлшемін т.б. қарастырады)

8. Топырақ картасы

9. Өсімдіктер картасы

10. Зоогеографиялық карталар

11. Ландшафттық карталар

2. Карталардағы жазу және географиялық атаулар. Бұрын картаға барлық жазулар қолмен жазып белгіленді, сондықтан әрбір карталар бір-бірінен ерекшеленіп тұрды, бiрақ қазіргі кезде картографтар суреттелетiн объекттердiң сипатына лайық стандартты шрифттерді таңдайды. Кейбір шрифт түрлері дәстүрлі түрде нысандар тобы үшін қолданылады, мысалы, өзен, көл, теңiздiң нысандарын әдетте курсивтермен жазып қояды, жер бедердiң элементтерiн түзу шрифтпен белгiлейді. Шрифттік жазулар ол картографиялық таңбалар үшін ең негізгі роль атқарады. Осы жазуларға нысандардың саны және сапасы жатады. Шрифттер сонымен қатар, формасына қарай: көлеміне, түсіне, құрылымына, әріптердің жазу үлгілеріне қарай ажыратылады. Шрифттердің көлемдері сол жердің, яғни халықтың санына қарай таңдалады. Ең негізгі картаны түсіргенде жазулар қатесіз болуға тиіс.

Әрiптердiң өлшемi объекттiң маңыздылығына (немесе өлшемдеріне) тәуелдi болады. Әрiптер мен сөздердiң атаулары арасындағы қашықтықтар берілген картадағы объектінің ауданына байланысты өзгере алады. Картаның шрифттiк белгіленуіне картаның мазмұны мен оған жататын аумақты көрсететін тақырып жатады, ол үшiн iрi шрифт қолданылады. Географиялық атаулар маңызды рөл атқарады оны таңдау және оның саны картаның сипатына байланысты болады (мысалы, қаланың планы көптеген көшелердiң атауларын белгілесе, өсімдіктер картасы аз ғана керекті атауларды белгілейді). Картаны шығарған ұйымды белгілеу, жылын, пайдаланылған әдебиеттерді көрсету қабылдалған. Географиялық картадағы жазулар мына бөлімдерді қамтиды:

1-ші бөлім бұл нысандардың орны және аты беріледі (түбектер).

2-ші меншікті аттары беріледі (Рязань, Хуанхэ).

3-ші бөлім мемориалдық аттар (шығанақтар, жеке аралдар).

4-ші көрсеткіш нұсқаулар немесе аттар (Севастопаль бухтасы)

5-шы титул аттар (АҚШ, ТМД-қысқартылған сөздер).

Әртүрлі топтағы жазулар бұл түсініктемелік қолтаңбалар, яғни бұларға сипаттама беріліп отырады. Түсініктемелік қолтаңбаға мыналар жатады:

1. 
   Жалпы есім терминдері бұл географиялық нысандардың түрін анықтайды (теңіз, мұхит).
   

3. 
   Нысандардың сандық сипаттамасы (өзеннің ұзындығы, орташа тереңдігі, халықтың орналасуы).
   
4. 
   Хронологиялық рамкалардың немесе күндердің ашылулары беріледі (қорықтардың ашылулары, территориялардың бірігуі).
   

Сонымен қатар оған елді- мекеннің географиялық атауы, олардың сараптамасы, жүйелендіру және стандарттау, нормативтерді жасау және олардың картадағы жазылу ережелері кіреді.

Тапографиялық жұмысқа бағыт беру ресми құжаттардың анықтамасынан, ескі картографиялық және әдеби құжаттардан, жергілікті тұрғындардың адамдарынан сұрастыру арқылы алынады. Бұл оңай іс емес атаулардың мұқият тексеруін қажет ететін, орфографиялық қателерді жою үшін, жасырынып кіргендер ресми құжаттарға , әртүрлі обьектілердің атауларын сараптау , яғни жергілікті тұрғындармен қолданылған, әсіресе аз қоныстанғанаудандарда , біреумен себепсіз, жаңа атаулардың кездейсоқ алынуын болдырмау.

Георгафиялық атаулардың таңдауы мына жағдайларда қажет, бір обьектінің бірнеше атауы әр түрлі тілде болуы, яғни мемлекеттік ресми сапада қабылдануы. Осындай жағдай Бельгияда, көптеген атаулар француз және фламандықта түрлерде кездеседі, сонымен қатар Швейцарияда , атаулар паралельді неміс , француз және итальян тілдерде қолданылады.

Ресейде сондай атаулардың паралельді қолдануын кездестіруге болады , Татария және Татарстан сияқты , Башкортостан және Башқұртстан , Якутия және Саха республикасы , Ақ өзен және Акитиль және сол сияқты. Үлкен қиындық тағы мына жағдайларда көрінеді , белгілі бір географиялық обьект әр түрлі мемлекеттерге жатады. Мысалы , Германиядағы Дунай өзені және Австрияның Донау , Венгрияда - Дуна, Румынияда - Дунэря, Болгарияда және Югославияда- Дунав деп аталады. Даулы аумақтардың бірі , ағылшынша Фолкленд аралдары , Аргентинада Мальвин аралдары атын алып жүретін аралдар картада саяси проблемамен тұрады . Жапон теңізі кәрістер карталарда Шығыс және тіпті Шығыс - Кәріс деп аталады.

Орыстарың карталарында кейде бір уақытта бірдей атау келтіреді, мысалы, аралық шекараларда Германиямен және Польшада ,- Одер және Нейсе ( неміс ), Одра және Ныса ( поляк ). Батыс Двина өзені Латвияда Даугавай деп аталады, испандық өзен Дуэро және Тахо Португалияда Дору және Тыжу атын алады- мұндай жағдайда картада параллельдік гидронимдермен беріледі.

Көп қиындықтар және түсініксіздіктер шет атауларын беруде болады. Орыстардың карталарында американдық қалалардың атауы Нью – Йорк деп жазу қалыптасқан, бірақ сонымен қатар жаңа Орлеан , канадалық ауылды- мекендер орналастырылған дәстүрмен және әр түрлі жазылулармен беріледі: Нью - Брансуик және Ньюфаундленд, бірақ - Жаңа шотландия .

Арнайы ұлттық және халықаралық топонимикалық атауларды нормалауда көп күш- жігер кетеді,шет тілдік атаулардың берілуінде ереже құрылады,әсіресе тілдік жағынан, карталарда жаңа географиялық атауларды жазудың ережесін кірістіреді. Мұндай жұмыс әсіресе көптеген өзгертулерде көкейкесті, Азия және Африка елдеріндегі бодандықтан құтылу жолындағы тәуелсіздік.Соңғы жылдары атаулардың өзгертулері Кеңестік Одағын жаулап алды.

Халықаралық нормалау топонимодер үшін әсіресе өзекті , алғашқы рет Антарктидаға георгафиялық объектілердің берілуі , дүниежүзілік мұхитта , сонымен қатар басқа планеталарда. Қызықты тәжірибе Халықаралық астрономиялық бірлестіктің жер бедерінің планеталық деталіне қатысты.Мысалы, Шолпан үшін- әйел атымен аталған жалғыз планета,тек әйел атауына берілу ескеріледі.Кратер- әйгілі әйелдердің тегі, үстірттерге- Құдайлардың аттары, атыздарға және каньондарға- мифологиялық кейіпкерлердің атаулары.

Шет тілдік атаулардың берілу түрлері

Басқа тілде карталарындың аттарын тапсырудың бірнеше түрі болады .

Шартты үлгілерде топонимикалық белгілердің георгафиялық атауларымен салыстырулары тура келеді.

Шартты белгілерден басқа , карталарда көп санды жазуларды қатысады. Олар құрамның маңызды элементін құрастырады , бейнеленген обьектіні түсіндіреді , олардың сапалық және сандық мінездемесін көрсетеді ,анықтамалық мәлімет алу үшін қызмет етеді . Жазулар картаны байытады , бірақ оның оқуын бір уақытта төмендете алады . Жазулардың үйлесімді сан құруы және олардың дұрыс орналастырылуы картографиялық туынды жасауда маңызды мақсатты құрастырады.

Жазулардың үш тобы бөлінеді .

Топонимдер – картографиялық обьектінің өзінің меншікті атауы . Олар рельеф элементтерінің аттары- оронимді, су обьектілерінің аттары-гидронимді , этностардың аттары- этнонимді, жануар әлемінің аттары- зоонимді және сол сияқты.

Терминдер – картографиялық обьектіге қатысты ұғым. Бұл жалпыгеографиялық, геологиялық , мұхиттық , әлеуметтік - экономикалық және - басқа терминдерді бола алады ( мысалы ,«аудан»,«бұғаз»,«шығанақ» және басқалары.).

Түсіндірмелі жазудың :

- сапалық мінездеме;

- сандық мінездеме;

- хронологиялық жазу;

- қозғалыс белгілеріне түсіндірме;

- меридиандардың және параллельдердің цифрлеу және картографиялық тор сызықтарына түсіндірме түрлері бар.

3. Топонимика ( грекше topos- орын және Noma - ат ) - географиялық атауларды зерттейтін ғылым, олардың пайда болуын, мағынасын, дамуын, қазігі жағдайын, оларды белгілеуді зерттейді. Топонимика география, тарих және лингвистика ғылымдармен байланысты. Топонимия - қандай болмасын аумақ атауларының жиынтығы.

Топонимика бірнеше түрге бөлінеді:

· Ойконимдер – елді мекендердің атаулары ( гр. oikos - пәтер-үй, мекен).

· Астионимдер - қалалардың аттары (гр. asty - қала)

· Гидронимдер - өзендердің аттары (гр. hydros - су).

· Дримонимдер - ормандардың аттары (гр. δρΰς  ағаш).

· Оронимдер - таулардың аттары (гр. oros - тау).

· Урбанонимдер – қала ішіндегі нысандардың аттары (Urbanus - қалалық ).

· Годонимдер - көшелердің аттары (гр. hodos - жол, көше, арна).

· Агоронимдер - аудандардың аттары ( гр. agora - аудан).

· Дромонимдер - хабарлау жолдарының аттары (гр. dromos - қозғалыс, жол).

· Макротопонимдер – үлкен аумақты елсіз мекендердегі нысандардың аттары (гр. makros - үлкен).

· Микротопонимдер - кішкене аумақты елсіз мекендердегі нысандардың аттары (гр. mikros - аз).

· Антропотопонимдер – адам қолынан пайда болған географиялық нысандардың аттары (гр. antropos - адам).

3. Географиялық атаулар бұл топонимдер болып есептелінеді. Географиялық атаулар карталарды орналастыру кезіндегі нақты шараларды қажет етеді. Топонимика бес формада қолданылады:

3. 
   Жергілікті арнайы жерлер формасы, яғни бұл елдердің мемлекеттік тілімен жазылады.
   
4. 
   Фонетикалық формасы, яғни мұнда басқа тілде жазылуы.
   
5. 
   Салттық формасы, мұнда әрбір елдің тілінде жазылады.
   
6. 
   Ауыстыру формасы мағынасына қарай жазылады (Отты жер- Огненная земля).
   

1. Жалпы географиялық карталар болмысы.

2. Жалпы географиялық картадағы сулы нысандарды кескіндеу.

3. Картада елді мекендерді, территорияның тығыздығын және орналастыру реті.

1. Карта деп белгілі бір математикалық ережелермен жер бетінің жазықта кішірейтіліп, жинақтап бейнеленуін айтады, онда географиялық нысандар шартты белгілер арқылы көрсетіледі. Картада жер шарының, күн жүйесіндегі басқа ғаламшарлардың, аспан денелерінің және т.б. кішірейтіліп, жинақталып шартты белгілермен белгіленген.

Карталар мазмұнына қарай 2 түрге бөлінеді: жалпы географиялық және тақырыптық карта.

Жалпы географиялық карта – жер бетінің бедері кескінделен карта. Онда жер бетіндегі барлық нысандар бейнеленеді.

Топографиялық карта жалпы географиялық картаға жатады. Мынадай масштабтан

1:1000 000-нан 1:10 000-ға дейін құралған карталар топографиялық деп аталады.

Ең алғашқы топографиялық карталар (грекше topos – орын) жер бетінің нақты бір орнын (нүктесін) көрсетіп, ірі масштабта сол аумақтың шекарасын толық суреттеп берген.

Топографиялық карталардың негізгі ерекшеліктері:

- координаталар мен шартты белгілердің бірыңғай жүйесінде жасалуы;

- жергілікті жердің қазіргі таңдағы жағдайын көрсетеді, картаның масштабына сәйкес геометриялық дәлдікті сақтайды;

- пайдаланушылар үшін ыңғайлы, жергілікті жердің бағыт-бағдарын жылдам анықтауға мүмкіндік береді;

Топографиялық карталардың негізгі функциялары:

Анықтама – аумақ туралы географиялық мәліметтерді алуға, нысандардың орнын, олардың саны мен сапасы жайлы толық мағлұмат алуға мүмкіндік береді;

Метематикалық – географиялық координаттарын жоғары дәлдікпен есептеуге, жергілікті жердегі нүктелердің сипаттама беруге, ұзындықтарды өлшеуге, нысандардың ауданын және басқа да өлшеулер жүргізуге болады;

Технологиялық – негізі ретінде пайдаланып, қосымша материалдарды орналастыру.

Топографиялық карталарды негізгі үлгі ретінде әртүрлі зерттеулік және өндірістік жұмыстарды жүргізу үшін пайдаланады.

2. Картадағы гидрогеографияның элементтеріне өзендер, көлдер, каналдар, суқоймалар, бұлақтар және басқа да су акваториясын бейнелейтін нысандар жатады. Топографиялық карталардағы шартты белгілер шельфтік аумақтағы карталармен келісілген.

Жағалық сызықтар тұрақты, анықталған және тұрақсыз, анықталмаған деп жіктеледі.Топографиялық карталар өзен жүйесінің, арналарының үйлесімдік ерекшеліктерін, жайылманың, жағаларының үлгісін және сипаттамасын береді.

Ірі өзендердің шартты белгілері сапалық және сандық көрсеткіштермен беріледі – ағыстың жыламдығы мен бағыты, тереңдігі мен ені, арнадағы топырақ, су деңгейі, өткелдің бар болуы (паромдар, көпірлер, өткел) сарқырама мен табалдырықтар. Егер өзеннің атауы бас әріптермен жазылса, онда осы учаскеде кеме жүзеді.Кеуіп жатқан өзендер және өзендердің аумағы сызықтық пунктирмен, жер асты өзендердің аумағы нүктелі пунктирмен беріледі.

Каналдардың шартты белгілері түзу сызықтар және карта масштабында каналдың енін көрсететін екі параллельді сызықтар беріледі.

Карталарда теңіздердің және оның бөліктерінің, көлдердің, суқоймаларының, канал, құдық, бұлақ, соынмен қатар жағалаулық сызықтағы объектілер атауы жазылады.

Елді мекендер келесідей белгілеріне байланысты бөлінеді:

- тұрғындарының саны (шрифттің биіктігі)

- елді мекен түрі (жалқы атауларды жазуға қолданылатын шрифт түрі )

- саяси-әкімшілік маңызы

Ірі масштабты карталарда елді мекендердің бөліктерін жасыл желектердің, көліктердің аумағында, құрылыс жүргізіліп жатқан жерлерде көрсетеді.

Ірі масштабты карталарда барлық өнеркәсіптік, ауылшаруашылық кәсіпорындары, қоғамдық-мәдени нысандар, діни-мәдени құрылыстар (мешіт, шіркеулер) көрсетіледі.

Елді мекендердің атауларының жазылуы

Қала	Мазмұны
МӘСКЕУ	ТМД-ның астанасы. Қала тұрғыны 1000000 жуық.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар, кемежай, теміржол станциялары, т.б. бар кенттер (село)
Майский	1 000 адамнан асады
Артенмший	100 - 1000 тұрғын
Рудничный	100 тұрғыннан аспайды

Лекция №12.

Тақырыптық карталар

1.Тақырыптық карталар болмысы.

2.Картографиялық әдістердің қолданылуы: белгі, сапалы фон, ареал, нүкте, изосызықтар, сызық белгісі, қозғалыс белгісі, картодиаграмма, картограмма т.б.

1. Жалпы географиялық карта негізінде тақырыптық карталар жасалады. Мысалы, климаттық белдеулер картасы, тектоникалық карта және т.б. Тақырыптық карталардың мазмұны жалпыгеографиялық карталарға қарағанда кеңірек, үлкен көлемді қамтып, әртүрлі мәліметті береді. Кез келген тақырып картографиялық әдістердің көмегімен толық ашыла алады.

Тақырыптық карталар - белгілі бір тақырыпқа байланысты ( тақырыпты, объектті, құбылыс, сала) немесе бірнеше тақырыптың үйлесуін көрсететін карта. Тақырыптық карталар табиғи (физико - географиялық) және қоғамдық (саяси - экономикалық) құбылыстарға, сонымен қатар олардың әрекеттесуіне байланысты бөлінеді. Табиғи және қоғамдық құбылыстар жөніндегі барлық мәліметтер оның тақырыбына байланысты белгіленіп, оның арнайы мазмұнына ие болады.

Тақырыптық карталар өзінің тақырыбының мөлшеріне байланысты – жалпы (үлкен тақырыптарға байланысты) және жеке немесе салалық (шағын ғана тақырыпқа байланысты) деп бөлінеді.

Карталар Жер туралы ғылым салаларындағы әр түрлі мәселелерді шешу үшін арналған. Қазір картасыз ешқандай жұмыстар жүргізіле алмайды.

Бұл карталарды екі топқа бөлуге болады: қоғамдық және табиғи құбылыстар картасы.

• 
  Табиғи құбылыстар картасы қоршаған ортаның барлық компоненттерін қамтиды. Бұл топқа геологиялық, геофизикалық, жер беті және Дүниежүзілік мұхит түбінің бедері картасы, метеорологиялық және климаттық, гидрологиялық, топырақ картасы, физико-географиялық ландшафтану мен физико-географиялық аудандастыру карталары және т.б. жатады.
  
• 
  Қоғамдық-саяси карталарға экономикалық, саяси, тарихи, әлеуметтік-географиялық, елді мекендер картасы жатады.
  

Картографиялық таңбалардың мынандай түрлері бар:

1. Атты

2. Реттік

Атты – нысандардың атын көрсетеді.

Реттік – нысандардың көлемін көрсетеді (ірі, орта).

Сандық – нысандардың санын анықтайды, бір қалада неше тұрғын бар екенін көрсетеді.

Таңбаларды формаларына, көлеміне, жарықтығына, ішкі құрылымына қарай ожыратуға болады.

Картографиялық таңбалардың мынадай тәсілдері бар:

таратпау тәсілі

сызықтық тәсіл

изосызықтық тәсіл

сапалық тәсіл

сандық фонның тәсілі

таратпау диаграммалық тәсіл

нүктелік тәсіл

векторлық тәсіл (қозғалыс тәсіл)

ареалдар тәсілі

картограмма және картодиаграмма тәсілі

Таратпау тәсілі – нысандардың орнын көрсетеді. Бұл тәсілдің алты түрі бар:

• 
  абстрактілі – геометриялық фигуралар
  
• 
  әріптік – Na, Cl, Ca, Fe
  
• 
  көркемдік – суретке қарап көрсетеді
  
• 
  құрылымдық
  
• 
  бөлек және жеке
  
• 
  ұлғаю, өсу
  
• 
  Сызықтық тәсіл – нысандарды сызып көрсетеді
  
• 
  саяси әкімшілік шекара
  
• 
  гидрографиялық торлар
  
• 
  автомобиль жолдары
  
• 
  альпілік қатпарлықтың негізгі бағыттары
  
• 
  жағалық сызықтар (аккумулятивтік, теңіздердің өзгеруі)
  

Геометриялық белгілер карталарды жасау кезінде оңай анықталады, жай геометриялық фигуралардан тұрады. Оған дөңгелек және оның бөліктері, шеңберлер, тікбұрыштар, үшшбұрыштар, ромб және т.б. жатады. Картада геометриялық белгілер оңай оқылады, аз орын алады, тез жатталады.

Шығармашылық белгілерге өзінің қалыпты бейнесіне ұқсас әртүрлі суреттер жатады.


Геометриялық белгілер

Изосызықтар'>Сызықтық белгілер әдісі де көп қолданылады., Жер бетінде немесе теңізде өзінің нақты бір орны мен пішіні бар құбылыстар картада сызықпен белгіленеді. Бұл құбылыстар мен нысандар тобына теңіз, өзендердің жағалық сызықтары, жол, шекаралар және т.б. жатады.Ерекшелігі - картада объектінің нақты бейнесі мен алып жатқан орны, объектінің ұзындығы бойынша сақталады.



Сызықтық белгілер

Изосызықтар – географиялық картадағы қайсыбір шаманың ( қысым, температура, ылғалдылық, т.б.)! бірдей сандық көрсеткіштері бар вертикаль қимадағы немесе графикадағы нүктелердегі қосатын сызықтар.

Изосызық тәсіл – грек тілінен аударғанда изос бірдей деген мағына білдіреді.

Изосызықтардың мынадай түрлері бар: изотерма, изогиета, изобар.

Картада сапалық фонды қолдану оңай болуы үшін оларды әдетте индекспен белгілеп көрсетеді. Ол картаның легендасында жазылады.