Картография

56 
Бір әдіспен бірыңғай масштабта барлық құрғақ жерлердің картасын 
құру туралы шешім 1891 жылы Венада V-ші Халықаралық географиялық 
конгрессте қабылданды. Осындай карта үшін 1:1000000 масштаб 
таңдалды, ол әлемнің Халықаралық миллиондық картасы деп аталады. 
Әлемнің Халықаралық миллионды картасын құру үшін Вена 
географиялық институтының директоры, профессор Л.А. Пенк кӛп үлес 
қосты. Бірқатар мәселелерді шешу қажет болды, яғни, бірыңғай масштаб, 
бірдей сызықтық ӛлшемдер, бастапқы меридиан, тіл және т.б. таңдау. 
V-ші Халықаралық географиялық конгрессте ерекше миллионды карта 
комиссиясы құрылды, оның міндеттері әртүрлі мемлекеттерде карта басып 
шығару бойынша барлық жұмыстарды біріктіру болды. 1913 жылы Париж 
конференциясында 34 мемлекет қатысты, олармен проекция, парақтар 
номенклатурасы, рельефті кӛрсету әдістері, объектілердің мазмұндық 
тізімі, шартты белгілер және т.б. ӛңделді. 1934 жылға қарай, толығымен 
Батыс Европаға, Африкаға, Турцияға, Оңтүстік Американың жартысына 
300 парақ жасалды. 
Біздің елімізде 1:1000000 картаны құру 1918 жылы Әскери-
топографиялық қызмет басқармасымен басталды. Бірінші парақтар 1925 
жылы басылып шығарылды. 
Әлемнің Халықаралық миллионды картасының маңызды қасиеттері 
келесідей (5.4 - сурет): 
- картаның парағы ендік бойынша 4

және бойлық бойынша 6° 
ӛлшемдері бар, яғни парақтарға торлану параллельдер бойынша бір-
бірінен 4

және меридиандар бойынша 6° болады; 
- кӛршілес екі параллельдер арасында орналасқан тӛртградусты 
жолақтар 
қатарлар
деп аталады, экватордан солтүстікке және оңтүстікке 
қарай басталып латын алфавитінің үлкен әріптерімен белгіленеді. Әрбір 
жартылай шарда мұндай қатарлар 22, ал жер шарында 44; 
- кӛршілес екі меридиан арасында орналасқан, алтыградусты жолақтар 
(екібұрыштар) 
колонналар
деп аталады және батыстан шығысқа қарай араб 
цифрлы нӛмірлері бар. Бірінші колонна 180° және 174° б. б. және екінші 
174° және 168° б.б. шектелген. Барлық Жер беті 60 колоннамен шектелген. 
Миллиондық карта парағын белгілеу әріптер қатары мен колонналар 
нӛмірлерімен құрылады; 
- экваториалды және шектелген аймақ ендігінің мұндай трапециясы 
парақтарда ыңғайлы орналасады, бірақ полюске жақындаған сайын 
колонналар (және трапеция) сығылады. Бұл 60

– 70

ендік үшін екіжақты 
(бойлық бойынша 12° ), ал 70°– 80° ендік үшін тӛрт жақты трапециямен 
парақтар басып шығаруға мүмкіндік береді; 

57 
5.4 – сурет - Топографиялық карталар номенклатурасы 
- 
картаның әрбір парағында, номенклатурадан басқа, аймақ 
шекарасында орналасқан, маңызды тұрғын пункт атауы кӛрсетіледі; 
- әрбір парақтың астында шартты белгілер кестесі беріледі. Түсініктеме 
жазбалар картаны дайындаған ел тілінде және неміс, француз немесе 
ағылшын тілінің біреуінде жасалады. 
Түсіріс планшеттерінің номенклатурасы, оларды бӛлу, метрикалық 
жүйеге ауысуымен байланысты жаңа масштабтар сол уақыттағы 
картографияның негізгі сұрақтары болды. Әлемнің Халықаралық 
миллиондық картасы негізінде Әскери-топографиялық қызметтер 
басқаруымен топографиялық карталардың жаңа номенклатурасы мен 
планшеттер рамкасының ӛлшемдері ӛңделген. Ең ірі масштабты карта 
парақтар номенклатурасы негізінде 1:1 000000 парақ номенклатурасы 
алынған. Ӛйткені, 1 : 1 000000 картаның бір парағында 1:100 000 
масштабты 144 парақ бар (сурет 5.5). 1:100 000 номенклатура О–38 
миллиондық масштаб номенклатурасынан тұрады, мысалы, парақ нӛмері 
1:100 000 – 144 парақтың біреуі. Толығымен алғанда О–38–108. 1:100 000 
номеклатура ӛте ірі масштабтар номенклатурасы үшін бастапқы болып 
табылады. 1:100 000 парақты жабатын, 1:50 000 тӛрт парағы, орыс 
алфавитінің тӛрт А, Б. В, Г бас әрпімен белгіленеді, мысалы О–38–108–Б. 
Ӛз кезегінде 1:50 000 парақ рамкасына жататын, 1:25000 тӛрт парағы орыс 
алфавитінің кіші әріптерімен белгіленеді, мысалы, О–38–108–Б –б. Осы 
сияқты 1:25000 біреуінің шамасында 1:10 000 тӛрт парағы нақты араб 
алфавитінің сандарымен белгіленеді. Мысалы, О–38–108–Б–б–1. 

58 
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
25
37
49
61
73
85
97
109
121
133
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
2
72
56°00'
20'
30'
40'
50'
57°00'
10'
20'
30'
40'
50'
58°00'
10'
20'
30'
40'
50'
59°00'
10'
20'
30'
40'
50'
60°00'
10'
42°00'15' 30' 45'43°00'
59°00'
60°00'
15' 30' 45'44°00'15' 30' 45'45°00'15' 30' 45'46°00'15' 30' 45'47°00'15' 30' 45'48°00'
43°00'
44°00'
45°00'
46°00'
47°00'
48°00'
56°00'
20'
30'
40'
50'
57°00'
10'
20'
30'
40'
50'
58°00'
10'
20'
30'
40'
50'
10'
20'
30'
40'
50'
10'
15' 30' 45'
15' 30' 45'
15' 30' 45'
15' 30' 45'
15' 30' 45'
15' 30' 45'
42°00'
А
В
Б
Г
1
О–38 
О–38–108–Б 
57°10'
57° 45'
48° 00'
57°20'
47° 45'
48° 00'
15'
52'30"
57°20'
57°10'
15'
52'30"
а
б
г
в
Б
О–38 – 1:1000 000; О–38–108–Б – 1:50 000 
5.5 – сурет - Карта парақтарының торлануы мен номенклатурасы 
Практика жүзінде номенклатураны білу қажеттілігі екі түрлі есептерді 
шешуді кезінде орындалады: 
- қандай болмасын бір аймақты жабатын, егер оның біреуінің 
номенклатурасы белгілі болса, картаның кӛршілес парақтарын таңдау; 
- ондағы объектінің географиялық координаталары белгілі болса, карта 
парағының номенклатурасын анықтау. 

59 
Бірінші түрлі есептер дұрыс және тек қана қарастыруды қажет етеді, 
екінші жағдайда былай жасауға болады: бастапқыда 1:1000000 масштабты 
карта парағының номенклатурасын анықтайды. Ол үшін нүктенің ендігін 
4° бӛледі және осыдан есеп бойынша латын алфавитінің әрпін анықтайды. 
Одан кейін бойлықты 6° бӛледі және колонна нӛмірін анықтайды, оның 
есебі меридианның 180° басталады. Гринвич меридианы 30-шы және 31-ші 
колоннаны бӛледі. 

жүктеу/скачать 5,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: