Казахский государственный женский педагогический

Көптеген оқымыстылар ертедегі темір және қола дәуірінің тұрғындарын сақтарды, үйсіндерді, кангюлерді үнді иран тайпаларымен еуропалықтарға жатқызады /2/. Осы уақыттан бастап түріктердің сақ, үйсін, кантуй тайпаларымен интенсивті байланысы жүріп және түрік тілі басымырақ бола бастайды /3/. Түрік қағанатының құрылуынан кейін бұдан Батыс түрік қағанатының бөлінуі (603 жылы) тайпалардың интеграциясының бірігуі мен тайпалық бірлестіктердің пайда болуына әкеліп соқтырды.

Батыс түрік қағанаты Қаратаудың шығыс жотасынан Жоңғарияға дейін қоныс тепті, енді олар “он тайпаны” құра бастайды (он ок будун) /7/. Бұл мемлекеттің астанасы Шу аңғарындағы Суяб қаласы болды. Феодалдық құрылыстар орныға бастады, Батыс түрік қағанатының құлауынан кейін (704 жылы) оның орнына Түргеш қағанаты (VII ғ.), Қарлұқтар мемелекеті (ІX, Х ғасыр), Оғыз мемелекеті (ІХ-ХІ ғ.ғ.) және басқалары құрылды.

Қазақтардың этногенезінде қимақтар мен қыпшақтар (VIIІ-ХІ ғ.ғ.) үлкен роль атқарды /4/. ХІ ғасырдың аяғында Ертістен Волгаға дейінгі аралығындағы Қазақстанның кең көлемді аумағын Қыпшақ тайпалары алып жатты және бұл Шығыс деректерінде Дешті-Қыпшақ деп аталады (Қыпшақ жері). ХІ ғасырдың ортасына таман Қыпшақтар оңтүстік орыс далаларында пайда бола бастады. Қазақтардың генетикалық құрылымында басқа да тайпалар үлкен роль атқарды, мысалы, наймандар мен және керейлер олар қазақ халқының қалыптасуындағы ірі компоненттерді құра бастады /5/. Түрік тайпаларының халықтарға бірігу процессі моңголдардың шабуылы кезеңінде жазыла бастады. Қазақстанның аумағы моңғолдардың үштік ұлысының құрамына кірді: маңызды бөлігі Жошы ұлысына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс – Шағатай ұлысына, Жетісудың Солтүстік-Шығыс бөлігі – Үгедей ұлысының құрамына кірді.

Қазақ хандығының Шу өзені мен Талас аңғарында құрылуы қазақ халқының құрылуы мен оған туыстас тайпалардың бірігуінің бастамасы болды /6/. Қазақтардың этникалық территориясының қалыптасуы XVI-XVII ғасырлар аралығында жүзеге асты. Қазақтардың үш жүзі қалыптасты:

2) Орта жүз – Оңтүстік Тарбағатай жоталарынан Балқаш көлі – Сары су өзенінің жоғарғы ағысы – Қаратау тауларына дейін және Солтүстікте Оңтүстік Сібірге дейінгі аралықта қоныстанды. Бұған мынандай тайпалар кірді: арғын, найман, керей, қыпшақ, уақ және қоңырат.

3) Кіші жүз – Оңтүстік Сырдариядан Каспийдің Шығыс жағалауына дейін, Солтүстікте – Орал өзені, Тобыл, Енбі, Ырғызға дейінгі аралықты қамтыды. Кіші жүзге үш ірі тайпа кірді: Байұлы, Әлімұлы және Жетіру /7/.

Қазақтар үш жүзге бөлінсе де біртұтас мемлекеттік құрылыстары болмады, әрбір жүзде өздерінің хандары болды. Феодалдық билеуші топтар Шыңғысханның ұрпақтары болды. XVI-XVIIІ ғасырларда қазақ хандықтары бола бастады, олар сұлтандар тұқымынан болды, бірақ үкімет барлық қазақтарды біріктіре алмады. Қазақтардың рулас тайпа құрылысы Кеңестік кезеңге дейін сақталған.

Ұлы жүз қазақтары Жетісуда қыстап, жазда Алатау жоталары және Шу жағалаулары, Сырдарияның жоғарғы ағысында және басқа жерлерді иеленді. Шығыстағы қазақтар Ертістен Есіл далаларына дейін, кері Жайсан аңғарына дейін – Алтай таулары мен Тарбағатай аралықтарында көшіп қонып жүрді. Олар Ұлы жүзді құрайды.

Сары үйсін және Жалайыр тайпаларының құрамында жетпіс мыңдай отбасы болған. Олар Сергелі тайпаларымен аралас көшкен. Қаңлы және Шанышқылы тайпаларының құрамында үш мыңдай отбасы болған, олар Сырдария жағалауынан Ташкентке дейін көшіп жүрген /22/. Болконскийдің бұл естелігіндегі тайпалардың тізімі әлі де толық емес, егерде жалпы рулардың санын айтатын болсақ 133 мың отбасы болғаны белгілі.

Орта жүзде алты тайпа болған: арғын, найман, қыпшақ, керей, уақ, қонырат. 35 мың отбасыны біріктірген олардың көшпенділері Қытай шекарасынан құжан-қайнақ бекінісінде, Ертіс бойы және Тарбағатай тауларында болған. Арғынның бес ру тайпалары 30 мың отбасынан тұрған, олардың қыстақтары Баянауыл, Қызылтау, Шыңғыстау, Шағантауларында, Торғай өзендерінің жоғарғы ағысында және Ұлытау тауларында болған, жазда Ереймен тауымен Нұра және Жиделі су өзендеріне қарай көшкен. Наймандардың төрт ру тайпалары төрт мыңға жуық семья болды және Арғын тайпаларынан Тобықтының екіге бөлінуі 2 мыңға дейін семья құрап, жазда және қыста көшіп қонып жүрді.

Болконскийдің естеліктерінде Кіші жүздің әртүрлі рулардан құралған 6 мың семьясы өздерінің тайпаластарын тастап, Шу, сарысу, Есілдің жоғарғы ағысындағы қазақтарына кетіп қалды. Жетіру тайпаларының 1100 отбасы Орта жүз бөліктеріне кетіп, олармен араласып көшіп жүрген. Жеті ру тайпа рулары үш жүз семьясымен жаз айында Сырдариядан, Қуандариядан Солтүстігінде Қарақұмға, Торғай өзенімен, Тобылға дейін, қыста Сырдариядан Қорқыт жайылымына, Қуаттан Қуандария өзеніне қарай көшіп жүрді /23/. Жеті ру тайпаларындағы керей руларының он екіге бөлінуі төрт мыңға жуық отбасын құрды, жазда солтүстік бөлігінде Қарақұм, Ырғыз, өзеніне қарай өтіп, Қарашатау тауына шейін өтіп жүрген. Сырдарияның сол жақ жағалауы және тұмарлық, қызылшал, башы, Ақтөбе және Жаңадария жайылымдарына дейінгі аралықта қыстаған. Орта жүздің Уақ тайпаларының Жеті ру екі мың бес жүз отбасымен Ойыл және Кижи өзендері бойында Кіші жүз қазақтарымен бірге көшіп қонып жүрген. Жетіру тайпасындағы Жағалбайлы руының 12-ге бөлінуі 7 мың отбасын құрған, жазда Кемек өзеніне дейін, Қарашатау тауы және Топ өзеніне дейін, ал қыста Орал өзенінен Оралдың жоғарғы ағысына қарай көшкен. Орта жүз, Кіші жүз және Ұлы жүз тайпалары Ресейдің қол астына кіргеннен кейін, патша билеушілерінің алдында күрделі міндет тұрды. Территориялық құрылымды қалпына келтіріп және осы алынған жерлері бойынша халықтардан салық алу қажет болды. Орыс әкімшіліктері маңызды жерлерді сақтап қалуға тырысты. Патша бірінші орынға тұрғын халықтарды жерін бекітуді мақсат етіп қойды.

1. 
   Акишев К.А. Курган. Иссык. -М., 1979.
   
2. 
   Гинзбург В.В. Материалы к антрипологии древнего населения и этнографии АН.КазССР. т.7, -Алма-Ата, 1959.С.226-269.
   
3. 
   Кляшторный С.Г. Древнетюрские рунические памятники. -М., 1964. С.174.
   
4. 
   Кумеков Б. Государство Кимаков в ІХ-ХІ в.в. по арабским источникам. -Алма-Ата, 1972.С..35-48, 129.
   
5. 
   Кумеков Б. Государство Кимаков в ІХ-ХІ в.в. по арабским источникам. -Алма-Ата, 1972.С.125-127.
   
6. 
   Пишулина Г.А. Юго-Восчточный Казахстан в средине ХІ V – начале ХVІ веков. -Алма-Ата, 1977.С.210-245.
   
7. 
   Жданко Т.А. Специфика этнических обшности в средней Азий и Казахстана (ХІХ – начало ХХв.в.) расы и народы. -М. 1974. вып.4. С.17
   
8. 
   Султанов Т.И. Сославие султанов в казахстком ханстве ХVІ-ХVІІ в.в. Казахстан в эпоху феодализма. -Алма-Ата, 1981.С..44.
   
9. 
   Басин В.Я. Россия и Казахские ханства в ХVІ- ХVІІІ в.в. -А., 1971. 109-112 с.
   
10. 
    Жуанко Т.А. Номадизм в Средней Азии и Казахстане. История, археология и этнография Средней Азии. -М., 1968. С.274-275.
    
11. 
    Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІV начале ХVІ века (вопросы политической и социально-этнической истории). -Алма-Ата, 1977.
    
12. 
    Россия. Полное географического описания нашего отечества. Т.18, киргизский край, -СПБ, 1903, С.151.
    
13. 
    Миллер Г.Ф. История Сибирии. -М.-Л., 1941, т.2, С.44, 95.
    
14. 
    Валиханов Ч.Ч. Абылай (Собраний сочинений). Т.1., -Алма-Ата, 1961, С.426.
    
15. 
    Миллер Г.Ф. История Сибирии. -М-Л., СПБ, 1941, т.2. С. 96-97.
    
16. 
    Памятники Сибирской истории ХVІІІ в. СПБ., 1885, кн.2 1712-1724 г.г. С. 163.
    
17. 
    Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. Т.2., -Алма-Ата, 1961-1968. С.431.
    
18. 
    Казахское-русское отношение в ХVІІ и ХVІІІ веках. //Сборник документов и материалов. -Алма-Ата, 1961С.35.
    
19. 
    Казахское-русское отношение в ХVІІ и ХVІІІ веках. //Сборник документов и материалов. -Алма-Ата, 1961С.36.
    
20. 
    Центральный Государственный архив КазССР: Ф.37, Оп.1, д.271, л.6, 45,ф.15, оп.1, д.133, л.125-126.
    
21. 
    Цинская империя и казахские ханства. Вторая полавина ХVІІІ века – первая треть ХІХ века. -Алма-Ата, 1989., ч.1.С.31.
    
22. 
    Цинская империя и казахские ханства. Вторая полавина ХVІІІ века – первая треть ХІХ века. -Алма-Ата, 1989., ч.1. С.41,52.
    
23. 
    Центр. Гос. исторический архив СССР: в) Ф.1291, Оп.81, дела: 23, л.60.
    
24. 
    Центр. Гос. исторический архив СССР: в) Ф.1291, Оп.81, дела: 23, л.2-4 об.
    
25. 
    Коншин Н. “Очерк экономического быта киргиз Семипалатинской области”. Памятная книжка Семипалатинской области на 1901г., вып.1.С.30-31.
    
26. 
    Бекмаханова Н.Е. Формирования многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии. -М., 1980.С.258, 278. таб.7, 25.
    

ТҮЙІНДЕМЕ

Арбаның ең алғашқы пайда болған территориясы төңірегінде дүние жүзі ғалымдары арасында біржақты пікір жоқ.Оған себеп, әлем халықтары тарихында жыл сайын археологиялық қазба кезінде жаңадан заттай түп-деректер мен жазбаша түп-деректердің табылуы (тастарға, ыдыстарға, сүйектерге, т.б. жазылған) жартастардағы сүреттер, тағы басқа мысалдар келтіруге болады.

Соған қарамастан, көпшілік ғалымдардың болжамы бойынша төрт доңғалақты арбалар тұңғыш рет б.з.д. 3 200 жылы қолданылған. Тарихта «Месопатамия мозаикасы» деген атпен белгілі болған суреттен көп сырды ұққандай боламыз. Онда, төрт доңғалақты арба үстінде көшпелі ордалардың киіз үйінің алғашқы нұсқасы бейнеленген. Оған төрт ат жегілген. Аттардың алдында қолында ақинақ ұстаған адам, ал арбаның соңында бір қолына арқан және бала ұстаған әйелдің суреті келтірілген /1, 4/.

Осы күнгі Закавказье және Каспий теңзі жағалауынан б.з.д. 1-б.з. 2-ші мың жылдықтар аралығына жататын ежелгі елді-мекендер, қорғандар, т.б. орындары табылған. Археологтар бұл жерлерден жебе ұштары, қола сапты қанжарлар, аң пішіндес білезіктер, т.б. көптеген заттай түп-деректер тапқан. Сондай елді-мекендердің бірінен төрт доңғалақты арба үстіне орнатылған биік, дөңгелек үйдің нұсқасы бар саз балшықтан жасалған ойыншық тапқан /2/. Мұндай арбалар қалдықтары және саз балшықтан жасалған нұсқалары (көшірмелері) Днепропетровскі төңірегіндегі Сторожевая қорғанынан, Орта Азия териториясында Намазға ІІІ елді-мекенінен, т.б табылған /2/. Сонымен бірге қорғандардан табылған алтын, күміс, қола, т.б. металдардан жасалған әсем бұйымдардан, қос құмыралар, тостағандар, мүсіндер, сырғалар т.б. кездестірген кезде таң қалмасыңа болмайды.

... Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениетіне жаттатын Нұрмамбет 4-қорымында қос доңғалақты арбаны безендіріп тұрған тау текелердің қола мүсіндері кездеседі /3/.

... Грузия жерінде археологтар жүргізген қазба жұмыстар кезінде б.з.д. төрт мың жылдықтарға жататын алтыннан жасалған сырға түріндегі әсем бұйымда төрт доңғалақты арба үстінде аттылы адамдар бейнеленген /4/.

Осыдан көріп отырғанымыздай, ең алғаш рет арбаны тек Месопотамия (қазіргі Иран ) жеріндегі халықтар қолданды деп нақты айтуға әлі ерте секілді.

Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ертедегі адамдар жартастардың тегіс бетіне қатты да үшкір тас сынықтарымен жануарлар, күн бейнелі адамдар суретін, соғыс арбалары т.б. шайқас көріністерін салған.

Қазақстан – жартастағы суреттер (петроглифтер) саны және әр алуандығы жөнінен әлемдегі ең бай жерлердің бірі.Түйе жегілген қос доңғалықты арбалар және соғыс, жүк арбаларының суреттері ұшырасады /5/.

Қаратау тастарындағы суреттерде соғыс арбасы 49 жерде кездеседі. Олардың көпшілігінде екі доңғалақты аңшы және соғыс арбалары көрсетілген.

Суреттердің бәрі бір мәнерде, арба бөлшектеліп, доңғалақтары алынып, оның екі жағына қойылған тәрізді етіп салынған /6/.

Қола дәуірінде шаруашылықта және соғыс қақтығыстарында пәуескерлер мен арбалар пайдаланылды.Тайпалар өздерінің малдары мен көшіп жүрді. Ерлері салт атпен, балалар, әйелдер, қарттар – терімен және киізбен жабылған күркелі арбалармен көшіп-қонып жүрді /7/. Мысалы, Гипократ скифтердің тұрмысын суреттей келе, былай көрсетеді:- арбалар өте шағын, төрт доңғалақты болады. Басқа бір алты доңғалақты арбалар киізбен жабылады: үйге ұқсас екі және үш қабат киізбен жабылған күркелі арбалар жасалады, олар жаңбыр мен желден пана болады.Бұл арбаларда балалар мен әйелдер тұрады, ерлер қашанда ат үстінде болады. Мұндай арбаларға өгіздер, аттар мен түйелер жегілген /8/.

Енді, арбалар жөнінде көне қытай, араб, парсы, грек, орыс т.б. жылнамаларындағы жазбаша түп деректерге тоқталайық: б.з.д. 195 жылы Қытайдың Хан патшалығында билік еткен Гао-Хэу әйел патшасы көрші жатқан ғұндардың билеушісі Мөде ханға хат жазып, оған төрт-төрттен сайгүлік аттар жегілген патшалар ғана мінетін екі арба жібереді /9/.

-Түрік қағанаты Естемін қағанның ордасы жөнінде сол заманның жылнамашысы былай сүреттейді: Орданың алдында қатар-қатар қойылған арбалар легі тұр. Оларға алтын-күмістер, әсіресе көп мөлшерде күмістер толтырылған. Қағанның бар байлығы осымен есептелінеді /9/.

Көне заманда көшпелі ордалардың хандары өздерінің барлық байлығын ата-анасы, әйелдері, бала-шағалары т.б. өздері мен бірге алып жүретін болған.

- Б.з. 8-ші ғасырында Хазар қағанының қызын ұзатқанда оған қалың малға төмендегідей жасау берген: «...төрт мың сайгүлік жылқылар, мың түрік түйелері (бұл түйелер қос өркешті болып келеді), 20 мың бас қой, әр түрлі алтынмен және күміспен безендірілген, ішкі жағынан бұлғындар терлері және жібек маталары мен көмкерілген, есігі бар он пәуеске, сондай-ақ, 20 арбаға әр қилы алтын мен күмістен жасалған бұйымдар ыдыс-аяқтар, т.б. толтырылған керуендер легі де болды» /9/.

Көшпелі ордалардың арбалардың үстіне киіз үйлерін, шатырларын, т.б. орнатып алып үнемі көшіп жүретіндегі жөнінде жазбаша деректер көп.

-...печенеки – многочисленое кочевое племя. Они возят с собой жилища и большую часть жизни проводят в повозках /9/.

Ал, енді бұл көшпелі ордалардан арбалардың қаншалықты маңызды рол атқарғанын мына сөйлем жолдарынан байқауға да болады:

- Хазарлар арабтармен соғысқан кезде мынадай айла әдістер қолданған: «где хазары собрали более 300 повозок, которых они привязали одному к другой и расставили вокруг крепости подобно оборонительному кругу»

Шыңғыс хан басқарған моңғол тайпалары ертеректе татарлар тайпаларының өздеріне жасаған қиянаттарын ұмытпайды. Моңғолдар тайпалары күшейген соң көптеген көшпелі ордаларды өздеріне бағындырады. 1202 жылы (ит жылы) Шыңғыс хан татарлар тайпаларын өздеріне қаратады. Кек қайтару мақсатында арбаның доңғалағынан бойы биік татарлар тайпаларының еркек кіндіктілерін түгелмен өлімге бұйырады.

Он екінші ғасырдың алғашқы ширегінде. Абу Абдаллах Мухаммад Ибн Батута Араб жихангезі, Дешті-Қыпшақ жерінде іс сапары мен болған кезінде жергілікті халықтың көшпелі мемлекетіне (орда – М:Ғ:) және үстем тап өкілдерінің сәнді арбаларына, байлығына, дәулетіне сипаттама беріп өткен: «Подошла ставка, которую они называют Урду (орда ), и мы увидели большой город, движущийся со своими жителями: в нем мечети и базары, да дым от кухонь, взвивающийся по воздуху : они варят пишу во время сомой езды своей, и лошади везут арбы с ними. Когда достигают места привала, то палатки снимают с арб и ставят на землю, так как они легко переносятся. Таким же образом они устраивают мечети и лавки» /11/.

... Осы жерде «көшпелі орданың» қалай көшіп қонатыны, тоқтаған жерінде -мешіті, базары, асханасы, үй –жайы орналасып т.б. қызу тіршіліктің басталатынын араб жихангері Ибн-Батутта дәл сипаттап берген. Жергілікті халықтың табиғат пен тығыз байланыстан өмір сүре білгенін байқаймыз.

... При выезде из Крыма я увидел тогда хатун, жену эмира Салтына, в арбе ее. Вся она (арба была оптянута хорошым синим сукном: окна и двери кибитки были раскрыты: перед нею (хатун) находились четыре девушки, чудеса красоты и диковинки по одежды.

За ней следовало еше несколько арб, в которых сидели девушки, сопровождавшие ее /12/.

Бұл жерде Қара теңіз төңірегінде, Қырымның жағалауында көшіп қонған қазақтың ру тайпалары, олардың үстем тап өкілдерінің әйелдері мінген пәуеске арбалар жөнінде сөз болып отырған секілді.

... Позади арбы хатун следует около 100 других арб. В каждой арбе три или четыре прислужницы, большие и малые, в шелковых одеждах и с шапочками на головах.

За этим арбами едут до 300 арб, в которые впряжены верблюды и волы. Они везут казну хатун, ее имушество, одежды, пожитки и съестные припасы /13/.

«Көшпелі ордалардың» тарихында арбалардың қаншалықты маңызы болғандығын тіпті көшпелі ордалардің билеуші топтарын олардың ішінде ханшайымдарының өз дәулет байлықтарын арбамен алып жүргендіктерін көріп отырмыз.

Біздің «ұлт болып, халық болып қалыптасуымызда» «Орда» сөзі үлкен рол атқарған. «Орда» – үлкен мәні бар бір жүйеге бағынғындырылған, ұйымдасқан, тәртіпке негізделген үлкен әскери күш деп айтуға болады.

Жалпы, өте орнықты түрде қалыптасқан келешегі зор мемлекет түрі деп сипаттама беруге болады.

Мұнда, ең бастысы ерекше бір рудың немесе тайпаның, болмаса көсемнің ерекшелініп шығуы және соның төңірегінде орташа деңгейдегі, болмаса әлсіз деңгейдегі ру бірлестіктерінің шоғырлануы байқалады. Олардың барлығын ортақ мүдде, ортақ идея, тәртіп, күш, билік т.б. бағынған.Одним словом, все значения слова «Орда» вертятся вокруг терминов «войско», «порядок», «законоустонавление».

Осыдан көріп отырғанымыздай, «Орда» сөзінің мән мағынасы көптеген халықтарда бір ғана мағына білдіреді.Ол әскери күш, тәртіп, құқыққа бағыну. Одан шығатын қортынды көшпелі халықтың өз уақытында үстемдегінің басым болғандығы, оның әлемдегі көптеген ірілі-ұсақты халықтарды, ұлттарды, т.б. өзіне бағындырғандығы, қатаң тәртібіне мойынұсындырғандығын көреміз.

Плано Карпини өз саяхатында Орта Азия мен Қазақ даласының үстінен де жүріп өтеді. Ол Күйік ханның Алтын Ордасында (Шатер же этот был поставлен на столбах, покрытых золотыми листами и прибитых к дереву золотыми гвоздями. М.Ғ.) болғанда, орданың жанынан қатар-қатар қойылған 500 арбаны көреді, барлығыда алтын, күміс пен жібектен тігілген киім-кешектер, т.б. толтырылған деген сөйлемді оқимыз.

- ... Гильот де Рубруктың «Бату және Сартақ хандардың көне славян жерлеріне Қыпшақ даласынан арбалар мен тұз тасытып мол пайда тауып отырғаны жөнінде айтылады» /14/.

Орыс жылнамаларында арбалар жөнінде мынандай сөздер кездеседі: «Эти обры (Закавказье аймағын мекендеген болуы мүмкін. М.Ғ.) воевали против славян и творили насилие женам дулебским, если поедит куда Обрин, то не позволял запрячь коня и вола, но приказывал впрячь в телегу трех, четерех или пять женщин и вести его» /14/.

Жеңілген жақтың патшаларын, хандарын, қағандарын; т.б. арбаға жегу үрдісі де болғанын осыдан байқауға болады.

Ал енді халқымыздың төл шежірелерінде арбаға байланысты аңыз әңгімелердің әлі күнге ұмытылмай келе жатқандығы, тіпті кейбір ру тайпалардың шығу тарихын тікелей арбамен байланстыруы кімді болса да қызықтырмай қоймайды.

Сондай ру-тайпаларға Қаңлы және Жаппастар жатады. Енді соған назар аударып көрейік :

- Қаңлылар тайпасы б.з.д. екінші ғасырда Кангют деген атпен белгілі болады. Олар Сырдария өзені бойын жайлаған түркі тайпасы. Самарқант, Бұқара және Хорезм жерлері қаңлыларға қарады. Б.з. басында ғұндармен бірге үйсіндер мен қытайларға қарсы соғысты. Алтыншы ғасырда Қаңлылар төрт доңғалақты арбалар мен әйгілі болды.

Осы тектес аңызды Кіші жүз ішіндегі Жаппас ата шежіресіненде кездестіреміз.

Жаппас атаның шығу тегі шежірелерде аңыз ретінде айтылады. Самса анамыз Қыдыршық әулиетіне келін болып түскеннен кейін де оған байдың бәйбішесі күн көрсетпейді, тіпті қастандықта жасайды. Ел жайлауға көшкенде екі қабат Самсаны жұртта адастырып тастап кетеді. Алғашқы кезде бәйбеше тоқал қатын арттағы көшпен келе жатыр десе, кейін Самса адасып кеткен шығар деген өтірік лақап таратады.

Көште қалған Самса анамыз қатты толғатып ауылдың жанындағы жабта тұрған арбаның астына барып жайғасады. Туған баласының кіндігін өзі кесіп, баланы арбаның үстіне жатқызады. Оны қоректендіріп болғаннан кейін жанына жатып, Самса анамыз баласын етегімен жауып ұйықтап кетеді. Көптен кейін оянса анамыз өз бетімен жүріп келе жатқан керемет әсем пәуеске арбаның ішінде баласымен екеуі жатқанына таң қалады. Баланың үстіне жапқан етегін жинап қараса жаңа туған сәби ұйықтап жатқан екен. Баланың денесі ашылған кезде арба өзінен өзі тоқтайды, етегімен қайтадан жапса пәуеске арба орнынан жылжып алға қарай өзінен өзі жүре береді.

Бір күні сыртта отырған бай жылжып келе жатқан пәуеске арбаны көріп таң қалады. Оның үстінде отырған Самса тоқалын таниды. Жиналған жұртшылыққа арбаның қалай қозғалатынын көрсету үшін етегін бір ашып, бір жабады. Жас нәрестенің тектілігін байқаған жұртшылық болашақ әулиені Жаппас деп атап кеткен. Бұл керемет құбылысты көрген бәйбіше ызасы келіп үйіне кіреді. Оң жақта тұрған сабаны пісіп-пісіп жібергенде одан бір құс ұшып шығады. Құс шаңырақтан серпей шығып, Жаппас жатқан жерге қонып, сәлден кейін көзден ғайып болып ұшып кетеді. Оны көрген жұртшылық баланың текті екенін байқайды, болашақ әулиенің еліне құт береке әкелетіне үміт артады.

Осыдан көріп отырғанымыздай көшпелі ордалар тарихында және отырықшы елді мекендерде арбалардың үлкен маңызы болғанын байқаймыз. Біз көшпелі ордалар тарихын жазған кезде осы елеусіз нәрсені естен шығарып алған жоқпыз ба? Сөзіміз бір жақты болмас үшін, сонау көне заманда пайда болған арбалардың әлі күнге ауылды жерге өте қажетті қозғалыс көлігі ретінде қолданылып келе жатқанын қалай түсінеміз? Ал енді қалалы жерлерде сән-салтанаттың пәуескелердің өз қызметтерін мүлткісіз орындап отырғанын көреміз.

Орта Азия мен Қазақстан аумағынан шығып шет мемлекеттердің тұрмыс тіршілігінде де арбалар кездеседі. Ол жақта адамдар сүйреген арбалар (рикша), өгіздер сүйреген арбалар, сән-салтанатты текті адамдары ғана мінетін пәуескелері де әлі күнге дейін сақталған.

Айтпақшы тек қана үстем тап өкілдері мінетін арбалар қалай болуы керек, оған қанша пар аттар жегілуі керек т.б. жөнінде Ресей мемлекетінің әйел патшасы Екатерина ІІ-нің арнайы шығарған жарлығы да болған. Осыған қарағанда арбалардың өзін де қоғамнан алатын орнына қарай пайдалану үрдісі болған. Мысалы, хандар мен патшалардың, олардың аң аулағанда жорық кезінде, мереке кездерінде, туған-туысқандары, әйелдері, балалары, т.б. пайдаланған арбалары болды.

Көне қорымдардан табылған археологиялық заттар, жартастардағы суреттер, жылнамалардағы сөйлемдер, шежірілер, ертегілер, аңыздар, т.б. жоғарда айтқандарымыздың бұлтартпас дәлелдері деуімізге болады.

Мұндай мысалдарды, хандық пайда болғаннан кейінгі және XVII-XVIII ғ.ғ аралығындағы тариха т.б. көптеп келтіруге болады.

Ойымызды жинақтай отыра ең алғаш рет көшпелі аңшылар, кейінірек көшпелі тайпалар, соңынан көшпелі ордаларда тұңғыш рет қолданыста болған арбалардың отырықшылықпен тіршілік еткен халықтардың күнделікті өмірінде де бірте-бірте пайдаланыла бастаған, кезінде алғашқы қауымдық қоғамда садақ пен жебе қандай дүмпу туғызса арбада сондай маңызға ие болды.

Ақыр соңында, XVIII-ХІХ ғ.ғ. тұңғыш рет Еуропалық мемлекеттерде пайда бола бастаған бумен, жанармаймен, т.б. жүретін тұңғыш автокөліктер де арбалар болған.

Қысқарта айтқанда көшпелі ордалар әлем халықтарының қалыптасуында, эканомикасы, мәдениеті, өнері, ғылымы, т.б. барлық сапаларына өзіндік қол таңбасын қалдырған деуімізге де болады.

1. 
   История. Открытая «энциклопедия». -М.,1999
   
2. 
   Авдусин Д.А. Археология СССР. -М.,1977
   
3. 
   Қазақ ССР. Тарихы көне заманан бүгінге дейін. 5-томдық. 1том –Алма-ата,1980.
   
4. 
   ЛордкипанидзеО.Д. Город-храм колхиды (история археологических раскопок). -М.,1979.
   
5. 
   Қазақстан тарихы көне заманан бүгінге дейін (очерк). -Алматы,1994.
   
6. 
   ҚадырбаевМ.К. Каратауские колесницы, МарьяшевА.Н. (книга: Археологические исследования в Казакстане). -Алма-Ата, 1973.
   
7. 
   История Казахстана в арабских источниках. 1-том Алмаы, «Дайк Пресс», 2005. С. -216-217.
   
8. 
   Осында, С.-215-216.
   
9. 
   Осында, С.-219 .
   
10. 
    Ирмуханов Б.Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках.-Алма-Ата. -1977. С. 324.
    
11. 
    Осында С.324.
    
12. 
    Кандыба В. История идеологии русского народа. С.-ПБ, 1999.
    

РЕЗЮМЕ

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақала көшпелі халықтардағы «арба», «орда» сөздерінің анықтамасы мен мазмұнын айқындауға арналған. Автор археологиялық жәдігерлердің, орыс, парсы, қазақ шежірелерінің негізінде терминдерге ғылыми талдау жасауға тырысқан.

ЖАҢА ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ

Досан батыр басқарған 1870 ж. Маңғыстау қазақтарының көтерілісі
Айтбай Р.Т. - т.ғ.к., доцент м.а. (Алматы қ., ҚазМемҚызПИ)
Қазақ даласын отарлауға бағытталған патшалық Ресейдің «Уақытша ережені» қабылдауы қазақтар арасында қарсылық көтерілістерін туғызды. Сондай көтерілістің бірі 1870ж. Маңғыстауда болған Досан батыр басқарған көтеріліс еді.Бұл көтеріліс жайында Сәттіғұл Жанғабыловтың «Досан батыр» дастаны бар.

Кезінде патшалық Ресей әскери бекіністерді көптеп салуға ден қосқаны мәлім. Сондай бекіністердің аса маңыздыларының бірі – Новопетровск болды. Өйткені, ол Ресей үшін Махачкаламен, Шағадаммен, Астархань, Гурьевпен су жолы арқылы қатынасуға, сондай-ақ, дала жолымен Хиуамен байланысуға мүмкіндік беретін ыңғайлы жерге,өкпе тұсқа орналасқан еді. Тарихи деректерге қарағанда, осы бекініс үшін қолайлы орынды орыстың табиғат зерттеушісі Г.С.Карелинге (1807-1872) көрсетіп берген адай тайпаларының сардары Сүйінқара (1786-1841) болыпты. Өйткені ол Хиуа хандығының дүркін-дүркін шапқыншылығынан әбден титықтаған Маңғыстау қазақтарының ендігі жерде орыс патшалығына арқа сүйеуі қажет деп түсінген /1/.

Міне, сол бекініс 1857 жылы Форт Александровск.1933 жылы Форт Шевченко аталды. 1869 жылы Маңғыстау приставствосының орталығы, 1882 жылы уезд орталығы болды.1869 жылы Маңғыстау приставы бастығы болып, подполковник Рукин тағайындалды. Патша өкіметінің «Уақытша ережесі» Маңғыстау аймағында 1870 жылдан бастап күшіне енуге тиіс болса, Рукин оны келе сала жүзеге асыруға кіріседі. Халықтың жай–күйімен санаспайды. 1869-1870 жылдардың алым салықтарын біржолата жинауды талап етеді.

1870 жылы Маңғыстауда 20 мыңға жуық шаңырақ адайлар тұрды және олар екі жыл ішінде 160 мың сом шаңырақ салығын төлеуге тиіс еді. Яғни, бұрынғы бір жылдық 1 сом 30 тиын салық мөлшерін 3 сом 50 тиын етіп, үш есеге жуық өсіреді /2/. Үй санын дәл есепке алуды,ел билеушілерін сайлап қоюды, уездік соттарды тағайындауды, жерді мемлекеттік меншік деп тануды, ру-рудың орнына болыстар мен ауылдарға бөлінуді, паспорт жүйесін енгізуді талап етті. Сөйтіп, ол екі жылдық салықты төлегендігі жөнінде қолдарында анықтама қағазы жоқтарға жайлауға көшуге де рұқсат етпей қойды. Рукиннің жергілікті халықты бұлайша қыспаққа алуының түпкі мақсаты патша жарлығын мерзімінен бұрын орындап, өзінің іскерлігін көрсету, жақсы абырой-атаққа, шен-шекпенге ие болу еді. Маңғыстау қазақтары бұрын-соңды мұндай оқыс қысымға кезікпеген,байтақ даланың өзіне тән кеңпейілділік дәстүрінен өзге заңға мойынсынбаған болатын. Оның үстіне кез-келген түтіннің аталмыш салықты төлеуге де мүмкіндігі, шаруа күйі де жоқ еді.

Патша өкіметінің отарлау саясатын бет перде етіп ұстанған жергілікті әкімдер қазақтардан алынатын алым-салықтың түрлерін де көбейте түсті. Бұл кезде Каспийден арғы өлкеге бойлай түсу саясатын мықтап ұстанған патшалық Ресейдің, осы мақсатқа байланысты әскери операцияларының ауыртпалықтары да, жергелікті қазақтардың мойнына түсті. Олар орыс жасақтарын көлікпен, ат көлік жабдықтарымен және сол көліктерді бағып,күтетін қара жұмыс күшімен қамтамасыз етуге тиіс болды. Сол бір кездегі кіші жүз қазақтарының бәрінің де басына төнген бұл тауқымет, әсіресе, Маңғыстау қазақтарына зор ауыртпалық туғызды. Олар бұл кезде бір жағынан батыс орданы билейтін сұлтандарға алым салық төлесе,екіншіден патша өкіметіне алым салық төлеуге міндетті болды. Оның үстіне Хиуа хандығы бір бүйірден тиісіп, ұшыр зекет жинап әкететін еді.

Міне, осы айтылғандай әлеуметтік-саяси жағдай біртіндеп асқына келе, ақырында көтерілістің тууына себеп болды. Ол біртіндеп он мыңдаған адам қатысқан ірі көтеріліске ұласты. «Жаңа ереженің» енгізілуіне және патша әкімшілігінің өктемдігіне қарсы Маңғыстау түбегінің барлық елі бас көтерді. Көтерілісшілердің алдында малшы Тәжиев Досан (1829-1876), старшина Иса Тіленбаев, Алға Желімбетов, Ержан, Ермембет Құловтар жүрді. 1868 жылдың көктемінде Маңғыстау қазақтары түгелгедерлік атқа қонды. Қаратау мен Ақтауда, бозашы мен Портта ереуілшілер көбейе түсті, халық ұлдары ыза–кекке мініп, көтеріліске шықты. Оларды Досан Тәжиев, Иса Тіленбаев, Алғи Жәлімбетов, Тілеуберген Орақов, Шүрен Иманов, Орақ Байдалиев, Дихан Өтепов, Сүгір Шабаев, Ерменбет, Ержан Құловтартар басқарды /3/.

Көтерілісшілердің дүмпуі алдымен елдегі шонжарларды қатты шошындырды. Олар дереу порттағы Рукинге хабар жеткізді. Суық хабардан шошынған подполковник қасына қырық шақты жазалаушы әскер ертіп, дереу жолға шығады. Оның мақсаты көтерілісті бастаушыларды дереу қолға түсіріп, бәріне де су сепкендей тындыра салу болатын. Жалаң қылыш, найза, шоқпармен қаруланған көтерілісшілер мылтықпен қаруланған әскерге қарсылық көрсете алмайды деп ойлағанды. Сол себепті қасына ерткен жасағы қырық шақты болды (Сәттіғұл дастанында 80 деп көрсетілген). Ел арасынан оған өздеріне шынайы пейілмен қызмет көрсетіп жүрген бір топ би-шонжарлар ереді. Әншейінде қырғи-қабақ болып жүрседе, бұл сәтте Бәймембет пен Ғафур да Рукин жасағының ішінде болды. Сонымен қатар Қабақ Ерменбетов, тілмаш Қасым Мырзабаев Рукиннің қасынан табылды. Қош, сонымен,портқа қарай бағыт алған 400 дей көтерілісшілермен Рукин тобы алғаш рет «Ү шаусыз»жерінде бетпе-бет ұшырасады. Көтерілісшілердің өздерінен он есе көп екендігін білген Рукин жеңіске жете алмайтындығын бірден-ақ сезеді. Дереу көмек шақыртып, порттың әскер бастығы майор Зеленинге қағаз жазып, оны жеткізуді қасында жүрген қазақтардың бірі Қабақ Ерменбетовті жібереді. Ондағы ойы көтерілісшілерге ниеттес ел адамдарынан Қабақ Ерменбетовтің кідіріссіз өтеріне, сөйтіп, оның шұғыл хабарды жеткізетініне сенеді. Екіншіден, ол орыс тіл білетін де адам еді. Қабақ Рукиннің хатын Зеленинге аман-есен жеткізеді. Бірақ Рукинге көмек келіп үлгермеді.

Рукин Қабақты портқа аттандыра салысымен көтерілісшілермен келіссөз жүргізіп, уақыт созғысы келді. Бірақ оның бұл сөзіне сене қоймаған көтерілісшілер лап қояды. Мұндай тосын жағдайды күтпеген жазалаушылар әп –сәтте жапырылып қалған. Рукин өзін-өзі атып өлтірген. Тірі қалған солдаттар қаша бастаған. Көтерілісшілер осы жерде Бәймембет биді де өлтірген. Ғафур Калбин болса көтерілісшілердің жағына шығып кеткен. Рукин тобынан тірі қалған қазақтардың бірі уездік кеңсенің тілмашы Қосым Мырзабаев ғана жағадағы қайықшыларға жетіп, болған оқиғаны порттағыларға жеткізген.

Тарихи құжаттарда подполковник Рукин өзін-өзі атып өлтірді деп көрсетілгенмен 50-60 жылдарда көне көз қариялар досан Рукинді тірілей қолға түсіріп, ақ тастың үстіне бауыздаған екен деп әңгімелейді. Оқиғаның болмысына зер сала пайымдап қарасақ. Рукиннің тірілей қолға түсуі де ықтимал тәрізді. Өйткені патша полковнигінің әскери соғыс өнерінен мүлдем хабары жоқ, әрі қылыш, найзадан өзге қаруыда жоқ, қайдағы бір қыр қазағының қолынан өлді деуге арланып, жоғарыға оны орыс офицерінің намысын сақтаған етіп көрсету үшін өзін-өзі өлтірді деп мәлімдеме жасауы да мүмкін /4/.

Иса, Досан бастаған көтерілісшілер 1870 жылы сәуір айының 5-8 күндерінде порт Александровскіні қоршауға алады. Оларға балықшы Сүгір Шабаев келіп қосылады. Жалпы саны мың қаралы адам бір мезетте екі жақтан лап қойып, Армян базарын ойрандап,өндіріс иелері мен саудагерлерді тұтқындайды. Портқа қауіп туғызады. Николаевск станциясын өртеп жібереді. Қараған түптегі маякті қиратады.

Көтерілісшілер бұдан соң әскери бекіністі қоршайды. Бірақ қаншама әрекеттенгенмен оны басып ала алмайды. Іштегі комендант түгелдей қаруланып, артиллериядан оқ жаудырып,қылыш пен найзадан өзге қарулары жоқ көтерілісшілерді жуытпайды. Қолдарында найза–қылыш, балта, арқан, 30-ақ мылтығы бар көтерілісшілер 18 зеңбірек, 800 пұт оқ–дәрі, биіктігі 4 метр қалыңдығы екі метр тас қамалға бекінген 293 солдат, 23 офицер қарсы тұрған. Көтерілісшілер бекіністі қоршаған үш күннің тек соңғы 8 сәуір күні ғана әрбір мылтықтан екі мың патрон, әрбір зеңбіректен 25 снаряд атылыпты. Бұл дүмпуге беттей алмай көтерілісшілер араға күн салып, яғни 10 сәуірде қайта шабуылдауға батылдары бармай амалсыз кейін шегінген.

Рукин өлгеннен кейін бекініс билігін қолға алған майор Зеленин 27 наурыз күні орал Әскери губернаторы генерал Веревкинге көтеріліс жайлы суыт телеграмма жөнелтеді. Маңғыстаудағы көтерліс жайлы Орынборға 2 сәуірде жетіп, генерал Н.А. Крыжановский патшаның әскери министрі Милютинге дереу телеграмма жібереді. Милютин болса патшаның Кавказдағы тақ иесі, ұлы князь Михайлге хабарлап, оған Александр ІІ патшаның «жазалауды кешіктірмеуге келісемін» деген бұрыштамасын қоса жолдайды. Соның нәтижесінде 3 сәуір күні Петровскіден Александревск портына зеңбірекпен қаруланған екі рота жаяу әскер тобы. Астраханьнан әскери кемелер жіберіледі. 10 сәуір күні порт Александровскіге Кавказдан граф Кутаисов бастаған әскер де келіп жеткен. Сөйтіп көтерілісшілердің 10 сәуірде қайта шабуылдаймыз деген ұйғарымдары іске аспай қалған.

Кутаисовтың өзі бастаған екі отряд порттан 12 верст жерде бес мың шамалы көтерілісшілермен кездесіп қиянкескі ұрыс болады. Зеңбіректермен қаруланған отрядтардан көтерілісшілер жеңіліс табады.

Кутаисовтың отрядынан 10 адам өліп 14 адам жараланған. Ал қазақтардан шығын өте көп болған. Сол ұрыстан өлген қазақтардың мүрделері бірнеше шақырымға созылып жатқан.

Сондай зор шығынға ұшыраса да Досан қалған сарбаздарын жинақтап, қалай еткенде де портты жаулап алуға қайта-қайта ұмтылыс жасапты. Бірақ бұдан еш нәрсе шықпасына көз жеткізген олар шегінуге мәжбүр болған.

Осыдан кейін көтерілісшілер шабуылдауды кілт доғарып, Оңтүстікке үстіртке қарай шегінді. Олардың бір жолата талқандауды ойлаған, патшалық Ресейдің кавказдан келген әскерлері мен Орынбордан жеткен әскерлері шегінген көтерілісшілердің соңына түскен. Бірақ олар Маңғыстаудың жер жағдайын мүлдем хабарсыз еді де, Досан бастаған көтерілісшілер бұл өңірдің ой-шұңқырын бес саусағындай білетінді. Сол себепті де олар қуғыншыларға алдыртпай, ел талаушы отрядтармен қаша ұрыс сала отырып, үстіртке қарай ойысты. Шатқал-шатқалды қуалап,бой тасалап кетеді.

Тарихи деректерде форт Александровскінің Рукиннен кейінгі коменданты майор Зелениннің былай деп жазғаны қалған еді: «Мен 10 жыл бойы топографтар корпусының офицері бола жүріп, қырғыз даласында жол сапарда олармен соқтығыстарды да кездестіре жүріп, мұндай көзсіз және табанды шабуылды күтпеп едім. Форттың тағдырын осындай бірнеше шабуыл шешіп кетуі шынында да мүмкін еді, онда мұның өзінің немен аяқталатынын көзге елестеудің өзі қорқынышты болды» депті. Бұл сөзіне қарағанда, Досан бастаған бұл көтеріліс патша өкіметінің жергілікті өкілдерін қатты қалтыратып әбден састырған болып отырғанын көреміз.

Ал, Кавказдан келген граф Кутаисов өзінің Меликовке берген телеграммасында былай деген екен: «....өлке түгелімен көтерілген. Қарусыз бір адам жоқ.... көп шығынға ұшырағандарына қарамастан, олардың тіпті еңсесі де түскен емес. Олар төтенше күшті,үлкен шешімге келген, бірақ тек құдайға шүкір олар нашар қаруланған. Олармен алғаш кездескенде тіпті шошып кеттім. Олардың бірде біреуі де қаншама атсақ та құламайды, шауып келеді, шауып келеді, өлісі қайсы, тірісінің қайсы, адам айырып болар емес, адам шошырлық аласапыран. Мұндай қарбаласта әскерлердің бас-аяғы жинап ұстау да қиын болды». Кутаисов Кавказдан екінші әскери көмек келгенше Тілепов Мәмбетнияз, Досжанов Есіркеп, Қаражігітов Қаларшықты билермен, Мырзабай бидің балалары Қосым, Ержандар мен Бейімбеттің басқарушы басқа да билерімен маңғыстау түркімендерінің старшыны Мамед сафамен келіссөздер жүргізеді. Мақсаты 29 мың қойы, 2 мың жылқысы 600 дей түйесі бар осы билердің қол астындағы елді портқа жақындау жерге отырықшыландырып, басқа адайларға үлгі ету болатын.

Досан бастаған көтерілісшілер 1870 жылдың желтоқсан айына дейін Маңғыстауда, Үстіртте патша әскерлерінің бөлек-бөлек отрядтарымен бірнеше рет шайқасқан. Қазан айында бір шайқаста Досанның немере ағасы Алға Жәлімбетұлы бастаған 60 адамды патша әскері ұстап әкетті. Батыс Қазақстан аумағындағы барлық бекіністер патша әскерлерімен толықтырылып, елде жасырын жүру мүмкін болмай қалған еді. Досан батырдың соңына ерткен сарбаздарын жанұясымен жазалаушы жасақтардың тырнағынан аман алып қалу үміті тек Хиуа хандығында еді.1870 жылдың желтоқсанында 3 000 үй болып Хиуа жеріне өтіп кетеді.1874ж. көктемінде Досан батыр ауылымен қайта оралып, сам құмының маңына қоныс тебеді. Алайда, патша тыңшылары оның қайта оралғанын хабарлап, нәтижесінде осы жылы маусымда батырды патша жендеттері қолға түсіріп, түрмеде азаптап өлтіреді /5/.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Жаманбаев Е., Әділханов С. Досан батыр. // Маңғыстау. -1991, 30 шілде.
   
2. 
   Турсунова М.С. Казахи Мангышлака во второй половине ХІХ в. -А.,1977.
   
3. 
   Кекілбаев Ә. Ұйқыдағы арудың оянуы. -А.,1979.61-62 б.
   
4. 
   ТурсуноваМ.С. Казахи Мангышлака во второй половине ХІХ в. -А.,1977.С.67.
   
5. 
   Жаманбаев Е., Әдәлханов С. Досан батыр.// Маңғыстау. -1991, 6 тамыз.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада 1870 жылы Манғыстаудағы Досан батыр көтерілісі қарастырылған.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается восстание 1870 года в Мангистау под предводительством Досан батыра.