КАзАқстан республикасы білім, мәдениеТ және денсаулық сақтау министрліп сәкем сейфуллин атындағы

Этилен газға ұқсас зат болғандықтан есімдік ұлпаларынан қоршаған ортаға оңай бөлініп шығады,суда жақсы ери отырып, ақын аралыққа тасымалдануы мүмкін. Бірақ, өсімдік бойымен оның алғы заты АЦК әжептәуір жақсы қозғалады. Этилен тотығуға және басқа айналымдарға жақсы өтеді. Сондықтан өсімдік ұлпаларында оның концентрациясы да өзгереді.

Этилен басқа фитогормондар сияқты көптеген әрекетіке 17

ие. Ол ұлпаның созылуын тежейді де сол арқылы сабақты ұзаруын шектейді, сонымен бірге оны жуандатады, ал мұны бәрі өсімдікті жатып қалудан сақтайды. Оның екінші қызметі жапырақ сабағында бөлінгіш қабаттың пайда болуына ықпа жасау, ал ол жапырақтың күзде не жазда қолайсыз жағда болса түсуіне мүмкіндік жасайды. Тозаңданғанынан кейін гүлді тез қартайтады және солдырады, сонымен қатар жемістің пісуін жеделдетеді. Әрекеттігінің осы қасиетіне қарап оны жиі өсімдіктің қартаю гормоны деп атайды.

Абсциз қышқылының биологиялық түзілуі және өзгерістер әлі толық зерттелген жоқ. Тек белгілісі оның тотығатыны және глюкозид құратыны, сонымен бірге инактивацияның басқа

түрлеріне тап болатыны және де сонғы үдерістер сияқты. АБҚ-ның құрылуы әр түрлі жағдайлардың әсерімен үлкен шапшаңдықпен

жүруі мүмкін.

Абсциз қышқылы өсімдіктерде бірнеше қызмет атқаруы мүмкін. Пісіп келе жатқан тұқым мен бүршікте жиналып, олардың тыныштық күйге өтуіне мүмкіндік жасайды, яғни ,өсу үдерістерін қайтадан басады, көптеген жағдайда бұған РНК мен ақуыздың түзілуін) тежеу арқылы жетеді. АБҚ-ның әсері-

18

мен пісіп жетілген жемістердің түсуін қамтамасыз етеді. АБК-ның жемісте болуы ондағы тұқымдардың өніміне кедергі жасайды. Абсциз қышқылының жапырақтар сусызданғанда устьицнің жабылу механизміне қатысатыны анықталынды. Ол шектегіш ұлпаларға өтіп, ондағы калийдің иондарын көшіреді, ол кезегімен ұлпа шырынының концентрациясын кемітеді және тургорды тез жояды. Ақыр аяғында, устьице жабылады.

М. X. Чайлахянның және басқа ғалымдардың зерттеулері бойынша (1988) абсциз қышқылы картоптыңдопинамбурдың және георгин гүлінің түйнектерінің пайда болуын жеделдетеді және де оның өсімдіктерде құрылуы оларда түйнек пайда болғандай, жарықтың қысқаруымен пара-пар. Сонымен бұл гормон 5К) өсімдік тіршілігінде жан-жақты рөл атқарады: тек тежеуші ғана емес, кейбір түр құрушы үдерістерді жеделдетуші болып саналады.

Этилен мен абсциз қышқылынан басқа, өсімдіктерде басытқы рөлді кейбір фенолдық қосылыстар, оның ішінде парокумар және салицил қышқылдары, кумарин, флоридзин, сонымен қатар терпеноидтар — портулал, кукурбитацин және осыларға қын қосылыстар атқара алады. Бұл екі топты да гормональды емес өсу басытқыларына жатқызуға келісілген.

Этилен мен абсциз қышқылына қарағанда бұлардың қар-қындылығы азырақ, сондықтан өздерінің басытқылық әсерле-

рін ұлпаларда жоғары концентрацияда болғанда ғана көрсете алады. Сонымен бірге бұл басытқылар өсімдік бойында тасымалдана алмайды, және көбінесе жасушаның белсенділігі аз бөлімдерінде жиналады. Айталық фенолдар негізінде вакуольдардан аспайды. Сонымен қатар, заттардың бұл тобына көп әрекеттік әсер тән емес. Олар жасушаның созылуын ғана тежейді, ал олардың бөлімуіне және дифференциалануына әсер етпейді. Осы бөлімнің қорытындысында өсімдіктердегі фитомондардың әрекеті туралы және олардың физиологиялық үдерістерді реттеудегі рөлдері жөніндегі бірнеше ортақ жағдайларды айтып өтуіміз керек. Алдыменен барлық фитогормондардың әрекеттері бірінен-бірі оқшау емес өзара қатынаста екенін, өсімдік ағзасының бірлестірілген реттеуші жүйесін жасайтынын оған өз алдымен реттеуші рел атқара алмайтын бірне-

19

ше қосалқы құрамалардың кіретінін ескеруіміз керек. Соңғыларға, соның ішінде дәрмен-дәрілер және кейбір екінші туынды заттар жатады. Фитогормондардың өзара қатынасының сипаты әр түрлі болуы мүмкін. Өте жиі бір гормоннық әсері екінші бір гормонның әсерімен күшею құбылысы, яғни синергизм байқалады. Мұндай қарым-қатынас, әсіресе, ауксин мен цитокининдерде байқалады. Фитогормондардың кең тараған өзара қатынастары болып антагонизм саналады, яғни, бірі болғанда екіншісінің қарқындылығы басылады. Қарама-қарсы әрекеттілік өсуді жеделдетуші және оны тежеуші немесе басытқылаушы заттардың, соның ішінде ауксин мен абсциз қышқылының, сонымен бірге цитокинин мен АБҚ арасындағы қарым-қатынаста жиі байқалады. Осыған байланысты өсімдіктердің көптеген өсу үдерістері қарама-қарсы әсер етуші фитогормондар кешенімен реттелінеді және олардың ара қатынасына немесе тепе-теңдігіне соңғы нәтиже тәуелді болады. Бұған 'тұқымның өсуі дәлел бола алады, ондайда ауксиндер мен абсциз қышқылының және гиббереллиндердің ара қатынасы соңғының жағына қарай ауысады.

Басқа маңызды жай, фитогормондардың әрекетінің бағыттылығы көп жағдайда олардың концентрацияларына байланысты. Барлық фитогормондар жоғары физиологиялық белсенділікке ие және өздерінің әрекетін өте төмен концентрацияда білдіреді, бірақ әр түрлі үдеріс үшін бірнеше қатарға ерекшеленуі мүмкін.

Жоғарыда, барлық фитогормондар кеп әрекетке ие екенін айтқан болатынбыз, яғни бір емес бірнеше әр түрлі есу әсерін шақыра алады. Мұндайда жауап реакциясының ерекшелігі фитогормонның қасиеті мен концентрациясынан ғана емес, сонымен бірге объектіге, оның түрлік және қай мүшеге жататынына, жасына және физиологиялық күйіне де байланысты. Әрине, фитогормонның әсеріне әр объектінің жауап реакциясыньщ ерекшелігі немен анықталынады деген сұрақ өзінен-өзі туады. Неге сол бір гормон әр түрлі өсімдік объектерінде әр қилы жауап реакциясын шақырады? Бұл сұраққа соңғы кезде дайындалып

20

жатқан фитогормондарды қабылдаушы деген болжам жуықтап жауап бере алады. Осы болжамға байланысты өсімдік жасушаларында плазмалық мембрананың құрамында және цитоплазмада ерітілген күйінде арнаулы акуыз-қабылдағыштар болатын көрінеді, олар гормоннын молекулаларымен кешен құрады екен де, метаболизмнің әр бөлігіне әсер етеді екен. РНК, мен ДНК жазуы мен хабарлауын қоса есептегенде, ал олар ез бетімен әр түрлі өсу үдерісінің бағыттылығын және қарқындылығын анықтайды екен. Сонымен, фитогормонның әрекетіие объектінің жауап реакциясының ерекшелігі оған тән қабылдағыш акуыздың құрамына байланысты, оның құрамы жасушаның жеке мүшесінің немесе тұтас өсімдіктің онтогенезінде өзгеруі мүмкін. Қабылдағыш-акуыздың құрамының езгеруі өсімдік объектісініц әр түрлі фитогормондарға деген сезімталдығын да, сонымен бірге өсудің жауап реакциясының сипатым да езгертуі мүмкін.

Фитогормондардың әрекет ету механизмінде, әр түрлі өсімдік объектілерінін. жауап реакциясының ерекшелігін жақсы тү-сіндіретін кабылдаушы-акуыздың қатысы бар деген болжам өте квп деректі материалдарға негізделінген.

Сондай-ақ, өсімдіктерде расында да жоғары маманданды-рылған, фитогормондарды байланыстыратын ерекше акуьпдын, барльтғы анықталынды. Мүндай ақуыздар барлық гормондар үшін табылды, бірақ олардың қабылдағыш релін дәлелдеу айтарлықтай киынға сокты және бүл бағытта жүргізілетін эксперименталдык жұмыстар әлі де көп.

Ақырында, фитогормондардың реттеуші эрекеті, тек жасу-шалардың, ұлпалардың, жекелеген мүшелердің немесе тұтас өс-імдіктердің өсуге керекті, барлық факторлармен, органикалық және минералдық қоректік заттарды қоса, камтамасыз етілгенде ғана толығымен іске асатынын ескеруіміз керек. Кез келген фактордың болмауы немесе жетіспеуі фитогормандардын, белсенділігін шектейді, немесе толығымен жоққа шығарады.

Сонымен, өсімдіктің реттеуші жүйесі олардын метаболизмі мен тіршілік әрекетінің барлық жағымен тығыз байланысқан. Бұл қорытындының фитогормондарды және есуді реттеушілерді өсімдік шаруашылығында, сондай-ақ, оқшауланған жасушаларды, ұлпаларды және мүшелерді жасанды коректік ортада өсіргенде қолданудың маңызы өте зор.

21

көкөніс, картоп шаруашылықтарында, техникалық және басқа да дақылдарды өсіргенде қолданылады.

кілікті түрде ылғалмен қамтамасыз етілгенде немесе суарыл-

ғанда жиірек болады, оған қоса азот тыңайтқыштарын қол

данғанда, тіпті өнімнің біразын жоралтуға әкеп соғады. Ол

егінді жинауды қиындатады, бастырған кезде шығынды көбейте-

ді, астық сапасын төмендетеді. Жатып қалу, әсіресе, айқас то-

заңданатын өсімдіктерде өте қауіпті, ерте жатып қалу тозанда-

нуға кедергі келтіреді және фотосинтездің өнімділігін азайтады

Астық дақылдарының, оның ішінде бидайдың жатып қалуы:

болдырмау үшін баяулатушы хлорхолинхлоридті

(немесе ССС немесе ТУР) қолданылады, ол сабақтың бойлап өсуі тежейді.Ол арпаға, қара бидайға және сұлыға, бидаймен салыстырған да әлсіздеу әсер етеді. Бұл дақылдарға жақсы әсер ететін мына препараттар құрамында этефон (330 г/л) және мыс сульфаты бар, кампозан М (мендес-флордимекс ТМ). Құрамында этафон 255 г/л бар, кампозан X (флордимекс ТХ) және сол бағытта әсер ететін этефонға ұқсас советтік препараттар

гидрел мен дигидрел. Осы препараттар өсімдік ұлпасында эти -

леннің пайда болуына, ал ез ретімен сабақтың буын аралығы-

ның созылуына тежеуіш әсер етеді және оның жуандауына

мүмкіндік жасайды. Өсімдікті түптену кезеңінің соңында тү-

тіктенудің басында өңдейді. Баяулатушының мөлшері дақылға

және сортқа байланысты өзгереді- ТМД-да аудандастырылған

сорттар (күздік бидайдың — Мироновская 808, Красиодарска;

46, Одесская 51 және т. б: жаздык, бидайдың — Уральская 52

Безенчукская 98) хлорхолинхлоридке тым сезімтал келеді.

Жер үсті қолданғанда жұмыс ерітіндісінің мөлшері 100-300 л/га,

авиацияны қолданғанда — 50 л/га. Баяулатушылар 4-5 сағ

кейін ұлпаға толығымен; өтеді. Әсері өңделгеннен

кейін 4-10 күнде білінеді. Баяулатушының мөлшері гектарына 0,5-3,0 кг. дейін өзгеруі мүмкін. Егістік ылғалмен, қоректік заттармен жеткілікті түрде қамтамасыз етілген болса, баяулатушылармен еддеу өсімдік сабағын қысқартып және жатып қалудан ғана сақтамайды, сонымен бірге өсімдіктің түптенуін күшейтеді және астықтың биологиялық өнімін арттыруы мүмкін (гектарына қосымша 2-8 ц). Соңғы жылдары бидайда хлорхолинхлоридтін этефонмен қоспасының тиімділігі зерттеліп жатыр. Күздік да кылдарда баяулатушыларды колдану, олардың түптену буынының тереңірек 10,5 -3,6 см орналасуына себепкер болады, ол олардын, қыска төзімділігін арттырады.

Баяулатушылар өсімдік өніміне кері әсер етуі мүмкін, егер

22

оларды құнарлылығы нашар жерге қолданса немесе өңдеу

Өсуді баяулатушылар бау шаруашылығында, жеміс және идек дақылдарының Қалемшелерді әдетте жапырақ түскеннен кейін дайындайды және жазғытұрымға дейін сақтайды. Қалемшерді питомникке отырғызар алдында реттеушінін ерітіндісіне 3-—1/2 тереңдікке батырады. Кесілген жерді ерітіндіге батырар алдында жаңартса, өсімдік ұлпасына реттеуші жақсы өтеді Тамыр пайда болу үшін реттеуші ретінде көбінесе гетероауксин немесе оның синтетикалық ұксастары (аналогтары) қолданылады: Индолил —3-май қышкылыныц (ИМК), өсімдік үшін улы емес жасанды нафтилсірке қышқылын (НУК) және оның амидін, сонымен қатар дихлорфеноксисірке кышқылын (2,4 Д) қолднуға болады. Бірақ соңғылар кейде фитоуландырғыштығын байқатады. Өңдеу уақытының ұзақтығы калемшенің түріне байланысты: тамырлық қалемшелерді азырақ, ал ағаштанып кеткендер үшін ұзағырақ уақыт өңдеу қажет. Өңдеу уақытының ұзақтығы өңдеу әдісіне қарай өзгеріп отырады, егер реттеушінің спирттік немесе су-спирт ерітіндісін қолдансақ, ен, тиімдісі қалемшені 2-10 г/л ИМК бар ерітіндіге тез батырып (бірнеше жундқа) алған дұрыс.

Ағаштаның кеткен өсімдіктерді 50-500 мг/л, жас калемшелері үшін 10-50 мг./л реттеушісі бар су ерітіндісінде 24 сағат ойы ұстау керек. Суда ұзақ ұстауға шыдамайтын қалемшенің тамырын өсіру үшін дуст (0,5-1,0 г/кг), инертті талькті немесе алшықты қоса колданады. Қалемшенін, төменігі жағын сумен шылайды, сосын дустымен өңдейді де, тез топыраққа отырғызды.

ИМК, мен НУК тек тамырлануын күшейтіп қана қоймайды, онымен бірге толық жетілмеген тамыр жүйесінің пайда болуына әсер етеді, ал оның практикалық маңызы өте зор.

Партенкарптік (тұқымсыз) жеміс алуға және олардың көлемін ұлғайту үшін ұлпаларды, түйіндерді өсіретін гиббереллин қолданылады. Жүзімнің, алмұрттың, мандариннің және басқа-арының гүл шоғыры жаппай гүлденген кезде гектарына 0-150 мл (30-50 г препарат) ерітіндімен өңделеді. Гиббереллинің

100 мг/л концентрациялық ерітіндісіне жүзімнің шоғын малып алуға да немесе гиббереллині бар жабысқақ таспа мен жүзім шоғының сабағын орап қоюға да болады. Соңғы әдіс препарат шығынын әжептәуір азайтады. Этте әдісті механикаландырудың қиындығынан оны кеңірек қолдану мүмкіншілігі

Жеміс салуды реттеу, жеміс элементтерінің “артығын” бол-

23

дырмау үшін бауды гүлдеген кезде баяулатушылармен.айтайық

0,1-0,2 концентрациясымен өңдейді. Соңғы кезде жиірек а-наф-

тилсірке қышқылының (НУК) немесе — нафтилацетамид

(НААМ), тұздарын қолданып жүр, оларда этиленнің биология-:

лық қарқынданатын мүмкішшліктері бар. НУК немесе ІІААМ

ның гектарына 2000 л (50-75 г/кг препарат) жұмыс ерітіндісіме

ағаштарды гүлдегеннен кейін 2-3 апта еткен соң өңдейді. “Ар-

тық” түйнектер түсіп қалады да оның есесіне, келешек өнімнің

иегізі — гүлдік бүршіктер көбірек қалыптасады және жеміс бе-

рудің мезгілділігі бір жола жойылады немесе біраз әлсірейді.

Қоңыржай климатта, керісінше алманың және басқа да же-

міс ағаштарының түйіндерінің түсуін қамтамасыз ету керек бо-

лады. Бұл мақсат үшін гүлдену аяқталған соң 6 аптадан кейін

ІІУК 0,0001-0,001 % ерітіндісімен өңдеу керек. Соңғы кездерде осы

мақсат үшін тағы да бір ауксиннің :синтетикалық ұқсас—фига-

ронды 50-100 мг/л концентрациямен ағаш діңгегін жақсылап

суландырып жинардан бір апта бұрын өңдейді.

Баяулатушылар көкеніс шаруашылығында да қолданылуы

мүмкін: көшеттің тым ұзарып кетпеуі үшін даминозид

(0,6-0,3 кг/га) немесе хлорхолинхлорид (0,05-0,1 % ерітіндісін 3 л/м²) гүл түйіндерінің түсіп қалуын болдырмау және жеміс - терінің пісуін тездету үшін (құрамында этафон бар препараттар) қолданылуы мүмкін. Қартопты, қант қызылшасын және тағы басқа тамыр-түйнек жемістерді жинар алдында және жинаған кезде, пәлегі көк қалпында болады, ондағы коректік заттар тамыр жемісіне не-

месе түйнекке ауысудың орнына текке жойылады. Егістікті жи-

нар алдында хлорхолинхлоридпен немесе ең дұрысы этефонмен

өңдесе олар жапырақтардың және сабақтардың тезірек ескіруі

не, пайда болған түйнекке немесе тамыр жемісіне қор затта-

рын көбірек баруын қамтамасыз етеді. Қант қызылшасының

егістігінде жиірек малеин қышқылының гигдризитін (МҚГ)

жинардан 12-15 күн бұрын гектарына 2,5 кг қолданады, ол та-

мырдағы қант мөлшерін көбейтеді және аналықтың гүлденуіш

жол бермейді, олардың қыста жақсы сақталуына мүмкіншілік

жасайды.

(клои) алу мүмкіншілігі туғаннан кейін пайда болған еді. КСРО-да мұндай жұмыстар академик А. Л. Курсановтың басқаруымен 1957 жылдан КСРО-ның ҒА-ның өсімдіктер физиологиясы институтында жүргізіле бастады. Ол жұмыстар непзгі үш бағытта басталған болатын:

1. А. К. Смирновтың басқаруымен оқшауланған тамырлар өсіндісін өсіру.

2. Өсімдіктің оқшауланған төбе бүршектерінің өсіндісін

өсру

3. Әр түрлі өсімдіктердің ұлпаларының өсіндісі мен жасу-

Алғашқы көрсетілген үш бағыттағы зерттеу жұмыстары не-гізінен үйлесімді құрастыруға, сонымен бірге жасушалық мета- болизм мен морфогенездің бірнеше маңызды мәселелерін шешу-бағытталған еді. Бірақ көп ұзамай көптеген елдердегідей, олар бағалы өсімдік өнімдерін өндірістік жолмен өндіруде, өсімдік селекциясы мен тұқым шаруашылығында өте үлкеи жан-жақты практикалық маңызға ие болып, жасушалық биотехноиялық қазіргі түсініктерінін. негізін қалады. Сонымен бірге шауланған жасушалар мен ұлпалар өсіндісі өсімдік фнзиогиясының көптеген мәселелерін шешетін маңызды ғылым болып саналады-

Осындай қолайсыз құбылыстарды болдырмауға және толық тазалық сақтау үшін бұл объектілерді оқшаулау және өсіру жұмыстарын, микробиологиялық зертханалар тәрізді жабдықталған, арнаулы бөлмелерде жүргізеді және қолданылатын ыдыстарды, құралдарды және қоректік ортаны міндетті түрде стерилизациялау керек. Оқшауланатын ұлпалар мен мүшелердің өздері де стерилизациядан өтеді, ол үшін оларды белгілі бір уақытқа стерилизациялайтын сұйыққа (этил спирті, су тегінің тотығы, алмас ерітіндісі, хлорлы ізбес әгі және т. б. улы зат-

25

тар) батырады, сосын стерильді сумен қайта-қайта жуады. Бастысы мұндайда өңдеу тәртібі ауру туғызатын микробты толық жойып, өсімдік объектісінің тіршілік қабілеттілігін бұзбайтындай болуы керек. Көптеген жағдайларда бұл талаптар оңай орындалады, егер алғашқы материал ретінде стерильді жағдайда алдынала стерилизациядан өткен тұқымнан пайда болған өскіннің ұлпасын қолданса, олар өсіп тұрған өсімдік бөліктерінің қай-қайсысымен салыстырғанда да мұндай әсере төзімдірек келеді.

Өсірілетін ұлпалардың азот кезіне де қатынастары өзгеше. Олардың ішіндегі ең тиімдісі, өсімдік үшін улы емес қосылыс нитрат болып саналады. Бірақ қоректік ортара аммоний азотның кішкене мөлшерін енгізсе кейбір өсімдіктер объектісі өсуін жақсартады. Осындай нәтижеге кейбір жағдайларда жекелеген амин қышқылдарын косқанда жетуге болады және де кейбір сбъектілер үшін соңғылар қоректік ортаның міндетті бөлігі боллып саналады.

Осыған жақын нәтиже дәрмен-дәрілермен жүргізілген зерт- теулерде де алынған болатын. Оқшауланып өсірілген көптеген өсімдік ұлпаларының дәрмен-дәрілерді синтездей алатын мүмкін-шіліктері болса дағы қоректік ортаны олармен байыту көптеген жағдайда жақсы нәтиже береді, ал кейде өте қажет те болады.

Қоректік ортаның құрамында аса ерекше және айырбаста- лынбайтын рел фитогормондардың үлесіне тиеді, себебі мүшелерді немесе ұлпаларды оқшаулатқанда бұл заттардың келіп түсетін табиғи кездері бұзылады. Қоректік ортаға көбінесе ауксиндер мен цитокининдерді енгізу қажет болады және, көбінесе олардың концентрациясы мен арақатынасынан ұлпалар мен жасушалардың өсу үдерістерінің қарқындылығы және бағытты лығы анықталынады, ол жөнінде к е й і н толығырақ

26

айтылады. Кейбір объектілер үшін қоректік ортаға гиббереллин де енгізіледі. Қоректік ортаны дайындағанда табиғи фитогормондардан басқа олардың синтетикалық ұқсастарының. кең қолданылатынын анықтап кетуіміз керек және де кейбір жағдайларда олар өсу үдерістерін аса тиімді реттегіш немесе жеделдеткіш болып отыр. Табиғи және синтетикалық реттесушілерден басқа қоректік ортаға кейде өсімдік сығындысын кокос жаңғағының сұйық эндосперм (кокос сүтін) немесе жүгерінің пісіп жетілмеген дәнінің сығындысын қосады. Оларды енгізу арқылы физиологиялық белсенді заттардың, мүмкін әлі белгісіздерінің, жетіспейтін мөлшерін толықтырады, ал оларсыз жасанды қоректік ортада ұлпалар не өспейді, не өте нашар өседі.

Оқшауланған мүшелерді, ұлпаларды және жасушаларды өсірген кезде қоректік ортаның құрамын таңдап алу және тазалықты сақтаумен қатар температура режимін, ауаның ылғалдылығын, аэрациясын және жарық күшінің де қолайлылығын баса айту керек.

Көптеген зертханалардың тәжірибелері, географиялық шығу ортасы әр түрлі, өсімдіктердің көптеген түрлерінің ұлпалары мен жасушалары 25-26°С температурада, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 70% жуық, жарық 2-3 мың люкс шамасында болғанда өте жақсы өсетінін көрсетіп отыр. Әр түрлі өсімдік объектілерін сұйық қоректік ортада өсіргенде оларды қозғалту, жылжыту, былғау немесе ықтиярсыз аэрациялау арқылы оттегімен байытып отыру керек. Ақыр аяғында, дақыл өсірілетін бөлмелерде ауа тазалығын, оған улы газдар мен түтіндердің өтеуін қатаң сактау керек.