Кіріспе диссертациялық жұмыстың өзектілігі
Әйел қылмыстылығының түсінігі мен түрлері
жүктеу/скачать 314,74 Kb.
|
Диссертация по новому (1)
| 1.2 Әйел қылмыстылығының түсінігі мен түрлері
Қылмыс – бұл адамзат тарихымен бірге ғасырлар бойы өрбіп келе жатқан дерт, ол толығымен жойылмайынша қоғам тарапынан оған деген назар төмендемейді. Өйткені қылмыс – бұл әлеуметтік-құқықтық, тарихи тұрғыдан тұрақсыз, жағымсыз және көптеген адамдарға тән құбылыс. Осындай қоғамға қауіпті қылмыстардың қатарында әйелдер қылмыстылығы жұртшылықтың наразылығына көптеп ұшырайды. Нәзік жандылар жасайтын қылмыс мәселесін неғұрлым кең қарастыру үшін оның нақты жақтарын зерттеу керек, атап айтқанда, ондағы өзгерістерді талдау қажет. Зерттеу нысаны ретінде әйелдер қылмысы бұрыннан бері қарастырылып келеді. Сонымен, ХХ ғасырдың басында М.Н. Гернет, Ч. Ломброзо, П.Н. Тарновская, М.Ф. Заменгоф, В.А. Внуков әйел қылмыстылығының жекелеген аспектілерін криминологияның жалпы мәселелерін зерттеу кезінде қозғаған болатын; 60-жылдары Ю.М. Антонян, А.Б. Сахаров, С.В. Бородин, А.М. Яковлевтің еңбектері пайда болды; 70-80- жылдары әйел қылмыстылығының жекелеген аспектілеріне арналған В.А. Серебрякова, И.А. Крылова, Л.Ш. Берекошвили және т.б тәрізді ғалымдардың ғылыми еңбектерінің сериясы жарық көрді. Әйелдер тарапынан жасалған қылмыстық әрекеттердің себептері – бұл микро орта факторлары және әйел-қылмыскерлер мен жәбірленушілер арасында қалыптасатын әлеуметтік байланыстар мен қатынастар екендігін айта кету керек. Осыған байланысты виктимологиялық сипаттама зерттеу тақырыбының маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар, әйел қылмыстылығын талдаудың ерекшеліктері, оны жасау себептері, әйел қылмыскерлердің жеке ерекшеліктерін анықтау оның алдын-алу шаралары мен әдістерінің жүйесін әзірлеу мен қолдануды алдын-ала анықтайтындығын атап өткен жөн. Бұл ерекшелік алдын-алу іс-әрекетін жүзеге асырудың әртүрлі ерекшеліктерінен тұрады, атап айтқанда В.Е. Серeданың пікірі бойынша, оның негізгі бағыттарын түсінуде, әлеуметтік ортаның теріс факторларын тікелей анықтауда, оларды диагностикалауда және алдын-алудың дәстүрлі және заманауи әдістерін қолдану маңызды [15]. Әйелдер қылмысы мәселелерін қарастыруға М.Ф. Заменгоф ерекше назар аударды. Алайда, оның зерттеулерінде ол тек оның жасалуы туралы статистикалық мәліметтерді сипаттағанын, бірақ оның болуын түсіндірмегенін атап өткен жөн. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, автор өзінің «Неке, отбасы және қылмыс» атты еңбегінде қылмыстың әлеуметтік құбылыс екендігіне ерекше назар аударды. М.Ф. Заменгофтың қылмыстың жекелеген түрлерін қарастырудағы неғұрлым қызықты тәсілі болып қылмысты талдау кезінде әлеуметтік-демографиялық сипаттағы ақпарат беруі табылады. Ғалым қылмыскерлердің отбасылық жағдайын, балалар санын, табыс мөлшерін және оның қылмыс жасау фактісімен байланысын талдаған болатын. Осы уақытқа дейін оның әйелдер қылмысы туралы айтқан пікірі кеңінен танымал: «Әйелдер қылмысының бастауын, ең алдымен, оның отбасынан ізделуі керек» [16]. В.Ф. Внуковтың әйелдер қылмысы туралы тұжырымдары қызықты. Әйел қылмысының әлеуметтік, психиатриялық және психологиялық ұстанымдарын қарастыра отырып, ол бұл қылмыстық құбылыстың себептері, оның ішінде нәзік жандар жасаған кісі өлтіру көбінесе психиатриялық және психологиялық сипаттамаларға ие деп жазады. Оның пікірінше, әйелдер өздерінң көріністерінде ерлерге қарағанда әлдеқайда физиологиялық болып табылады [17]. М.Н. Голоднюк мұндай қылмыстың криминологиялық мәселелерін қарастыра отырып, әйел қылмыстылғының әлеуметтік және биологиялық себептерін ажырату қажеттілігін атап өтеді. Жоғарыда айтылғандармен келісе отырып отырып, іс жүзінде қоғамға қарсы өмір салтын ұстанатын принципті әйелдер жас ұрпаққа деструктивті әсер ететінін және өз балаларын тиісті тәрбиемен қамтамасыз ете алмайтындығын атап өткен жөн [18]. Осылайша, әйелдер қылмысы туралы келтірілген пікірлерді талдау ХХ ғасырдың соңында ғылымның әртүрлі салаларының ғалымдары (заңгерлер мен дәрігерлер, психологтар мен әлеуметтанушылар) әйелдер қылмысы мәселелеріне жеткілікті назар аударғанын көрсетеді. Бұл мәселенің өзектілігі мен күрделілігін тағы бір мәрте дәлелдейді. Қоғамдық қатынастардың дамуының қазіргі кезеңінде қылмыстық әрекеттер жүйесінде әйелдердің қылмысы өзектілігін жоғалтпағанын ескеру қажет. 2000 жылдан бастап посткеңестік кеңістіктегі көптеген ғалымдар әйелдер қылмысының криминологиялық сипаттамаларын, сондай-ақ оны құрайтын элементтерді жеке-жеке зерттей бастады. Әйелдер қылмысы күрделі қылмыстық құбылыстың ажырамас бөлігі болып табылады және қылмыстың жеке белгілері бар, бұл оны жалпы іс-әрекет құбылысының салыстырмалы түрде тәуелсіз құрылымдық компоненті санатына жатқызуды анықтайды. Әйелдер қылмысы кәмелетке толмағандардың қылмысы сияқты қылмыс құрамымен тікелей байланысты және оған әсер етуі мүмкін, өйткені әйелдің негізгі міндеттерінің бірі – балаларды, өскелең ұрпақты тәрбиелеу. Әйелдер қылмыстары күрделі және қайшылықты. Осыған байланысты, жоғарыда айтылғандай, оның тұжырымдамасын оған қатысты жалпы тұжырымдамадан – қылмыстан анықтау қажет. Ол сондай-ақ сапалық (қылмыстың сипаты мен құрылымы) және сандық (серпіні мен жай-күйі) көрсеткіштер арқылы сипаттауға болатын жекелеген мемлекетте белгілі бір кезеңде жасалған қылмыстардың жиынтығынан қалыптасатын әлеуметтік-құқықтық, тарихи өзгермелі, теріс жаппай құбылыс болып табылады. Құқықтық әдебиеттерде әйелдер қылмысының әртүрлі анықтамалары берілген. Сонымен, М.Н. Голоднюк өзінің «Әйел қылмысының криминологиялық сипаттамасы» деп аталатын диссертациясының авторефератында әйел қылмысы деп «... әйелдер жасаған қылмыстардың жиынтығын түсінеді, онда барлық қылмыстарға тән белгілермен қатар белгілі бір ерекшелік көрінеді» [18]. В.А. Серебрякова өз зерттеулерінде нақты қасиеттері бар тәуелсіз жүйе ретінде «әйел қылмысы оны құрайтын элементтердің (белгілі бір түрлердің) өзара байланысын, олардың тұтастығын білдіреді» деп айқындаған болатын. Е.К. Чернышева «Қазіргі заманғы әйелдер қылмысы мен оның ескертулерінің криминологиялық сипаттамасы» тақырыбындағы диссертациясында «әйелдер қылмысы – бұл ... Қылмыстық Кодекстің қолданылу кезеңінде жасалған қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен әйелдер жасаған қылмыстардан тұратын қазіргі заманғы қылмыстың сегменті» [19]. А.И. Долгова «әйел қылмысы» ұғымына келесідей анықтама береді: «әйел қылмысы қылмыстың жалпы анықтамасына сүйене отырып, оны салыстырмалы түрде жаппай, тарихи өзгермелі, теріс әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық сипаттағы, таптық қоғамның құбылысы, белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттегі әйелдер жасаған қылмыстардың жиынтығынан тұрады» [20]. П.Н. Тарновская Ч. Ломброзоның әйел қылмысының себептері туралы көзқарастарын қолдады. Бірақ П.Н. Тарновская әйелдер қылмысына әлеуметтік факторлардың әсерін де мойындады. Қылмыстық мінез-құлықты қалыптастыру процесіне белгілі бір дәрежеде басқа да әсерлер әсер етеді: ғарыштық құбылыстар; жыл мезгілдері; кездейсоқ кездесулер; адамның физикалық денсаулығының жай-күйі. П.Н. Тарновскаяның көзқарастары қылмыс туралы антропологиялық ілімге толығымен сәйкес келмейді. Бір қызығы, барлық зерттеушілер әйелдің қоғамдағы әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік рөлін толық мойындамады. Әйелдер қылмысы өткен ғасырдың 20-шы жылдарының басында да зерттелген, бұны қылмыскер мен қылмысты зерттеу жөніндегі Мәскеу кабинетінің іс-шараларының материалдарын зерттеу арқылы айқындай аламыз. Осы кабинеттің отырыстарында балаларды зерттеу мәселесі талқыланды. Әйелдер қылмысы туралы айтатын болсақ, әйгілі ресейлік криминолог М.Н. Гернет туралы айтып кету қажет: ол өз жұмысының көп бөлігін әйелдер қылмысын зерттеуге арнады. Ол әйелдердің жасаған қылмыстарының әртүрлі түрлерін зерттеді, әсіресе анасының баласын өлтіру қылмысына көп көңіл бөлді. Кеңес заманында жалғасқан М.Н. Гернеттің зерттеулері әйелдер қылмысының ең аз пайызы Закавказье республикасында, ал ең үлкені РСФСР-де тіркелгендігін анықтады. Оның пайымдауынша, бұл сәйкессіздіктің себептері әйелдердің құлдығына негізделген, ол әлі толық жойылған жоқ. Осылайша, біздің ойымызша, әйел қылмысы – бұл әлеуметтік-құқықтық құбылыс, оның мазмұны қылмыстық–құқықтық нормалармен тыйым салынған және белгілі бір аумақта белгілі бір уақыт аралығында қылмыстық жауапкершілік жасына жеткеннен кейін әйел адамдар жасайтын әлеуметтік қауіпті әрекеттердің жиынтығынан тұрады. Бірқатар зерттеулерде айтылғандай, ерлер мен әйелдер жасаған қылмыстардың сипаты контекстке қатысты терең айырмашылықтарға ие. Контекстегі айырмашылықтар дегеніміз – қылмыстың орны, басқа құқық бұзушылардың болуы, қылмыскер мен жәбірленуші арасындағы қарым-қатынас, құқық бұзушының қылмысты бастау мен жасаудағы рөлі, қару-жарақ (немесе оның болмауы), жәбірленушіге келтірілген жарақат, мүлікке зиян келтіру деңгейі немесе оның жоғалуы және, сайып келгенде, құқық бұзушылықтың мақсаты сияқты жеке қылмыстық әрекеттің жағдайлары мен ерекшеліктері. Ерлер мен әйелдер бірдей қылмыс жасаған жағдайда да, оның жалпы көрінісі жиі ерекшеленеді [21]. Ерлер мен әйелдердің қылмыстық мінез-құлқындағы айырмашылықтар: әйелдердің ерлермен салыстырғанда физикалық әлсіздігі сияқты бірқатар себептерге байланысты, бұл оларды қылмыс әлемінде қолайсыз жағдайға душар етеді; әйелдердің моральдық ерекшеліктері, атап айтқанда олардың басқа адамдарға деген қамқорлығы; ерлерге қарағанда әйелдерге көбірек көңіл бөлетін әлеуметтік бақылау; мінез-құлықты ынталандырудың ерекшеліктері: әйелдер тәуекелге бейім емес, ұялшақ, ерлерге қарағанда өзін-өзі бақылаудың жоғары деңгейіне ие, бұл оларды ерлерге қарағанда қылмыстық әрекеттерден сақтайды. Кейбір қылмыстарда «әйел адамның қатысы» айқын көрінеді. Мысалы, егер ер адам кісі өлтірсе, онда бұл қылмыс көптеген соққылар жасау, ұрып-соғулармен ерекшеленеді, ал егер әйел адам осындай қылмыс жасаса, онда әдетте неғүрлым жеңіл тәсілдер арқылы жасалады, атап айтқанда: улау, тұншықтыру, суға батыру және т.б. А.И. Долгованың айтуы бойынша «Әдетте әйелдің зорлық-зомбылық қылмысы – жаңа туған нәрестені өлтіру. Басқа кісі өлтіру, әдетте, қызғаныштан, жыныстық серіктесті ұстауға деген ұмтылыстан отбасылық-тұрмыстық негізде жасалады» [20] Сонымен, әйел қылмысы жалпы қылмыстың құрамдас бөлігі ретінде және криминология шеңберіндегі салыстырмалы түрде тәуелсіз зерттеу саласы ретінде, қылмысты тұтастай сипаттайтын ерекшеліктерден басқа, әйелдің психофизиологиялық сипаттамаларына, оның қоғамдағы әлеуметтік жағдайына және әйелдер мінез-құлқының қылмыстық модельдерінің қолайсыз салдарына байланысты ерекше белгілер бар. Қылмыстың бұл түрінің ерекшелігі қылмыстық шабуылдардың ауқымы, сипаты және олардың салдары, оларды жасау әдістері мен құралдары, қылмыс құрбанын таңдау, әдеттегі әйел қылмыстарының болуы, отбасылық және тұрмыстық салаға әсер етуінен туындайды. Автор аталған жұмыста атап өткендей, бұл «оның дамуының белгілі бір кезеңдерінде қоғамда болып жатқан әртүрлі процестерге (экономикалық, тарихи, геосаяси, демографиялық және т.б.) байланысты». Осы процестердің барлығы әйелдің жағдайы мен жеке басына әсер етуі мүмкін екенін байқауға болады. Сайып келгенде, бұл өзара байланыс қылмыстық әлемде кездеседі. Әйелдердің әлеуметтік-рөлдік саласының ерекшеліктері жасалатын қылмыстардың түрлік әртүрлілігінде де көрініс табады, бұл да әйелдер қылмысының ерекшелігін береді. Қазіргі заманғы қылмыс қоғамның әлеуметтік нормаларының дамуын және өзгере алатындығын көрсетеді: қылмыстың жаңа түрлері пайда болады, ал ескілері жоғалады немесе трансофрмацияланды (әдістер, құралдар және т.б. жаңарды). Сонымен, бұрынғы қоғамдарда әйелдер көбінесе ер адамдармен теңсіздікке байланысты қылмыс жасады. Мысалы, кейбір аралдарда тұратын халықтарда әйелдерге қару алуға, қайыққа отыруға тыйым салынды, кейбір азық-түлік түрлерін жеуге болмайтын және т.б. Мұндай табулардың бұзылуы әр халықта әр түрлі жолмен жазаланды: Ежелгі Римде әйелдің шарап ішуі өлім жазасына кесілді, ал Африкада ер адамның құпиясын естіген әйел құлағынан, ал оларды айтып қойғандары – еріндерінен айырылды. Бірақ ежелгі дәуірден бері келе жатқан және әйелдің әлеуметтік рөлімен байланысты бірқатар қылмыстар бар. Нәрестені өлтіру бұл ежелгі дәуірде қалыптасқан және әйелдерге әрдайым тән болған қылмыстардың түріне жатады. Өйткені әйелдің ер адамнан айырмашылығы – балаға жақындығы және оны өлтіруге көбірек мүмкіндіктер мен уәждерге ие болуы. Француз зерттеушілерінің пікірінше, нәрестені өлтіру және түсік тастаудың максималды саны 21-ден 30 жасқа дейін, яғни физикалық күштердің толық даму кезеңіне, бала туу мүмкіндігіне басым бола бастаған кезге келді [22]. Қылмыстың бұл түрі қазіргі уақытта өсу үрдісіне ие. Әйелдерге тән қылмыстың тағы бір негізгі түрі – жезөкшелік. Жезөкшеліктің негізгі себебі – қоғамның әйелдерге объект ретінде қарауы. Дәстүрлі қоғамдарда «әйелдерді беру» деп аталатын үрдіс дамыды: күйеуі қонаққа келген адамдарға өз әйелінің қызметтерін пайдалануға рұқсат берген немесе ата-анасына қызын сүймейтін адамға сатуға рұқса берілетін, ал қыз өз кезегінде некеден тыс шынайы махаббатты іздей бастайтын және т. б. Ежелгі уақытта жезөкшелік өте жақсы дамыған болса да, көп жағдайда бұл қылмыс болып саналмады. Қазір әлемнің әртүрлі елдерінде жезөкшелікке деген көзқарас екіұштылыққа ие: кейбір елдерде жезөкшелік заңдастырылған, басқаларында бұл құқық бұзушылық ретінде бекітіліген, ал үшінші жерлерде жезөкшелік – қылмыстардың санатына жатады. Қазақстанда жезөкшелікпен айналысу әкімшілік құқық бұзушылық ретінде қарастырылады, бірақ мұндай әрекетке қатысу және оны ұйымдастыру қылмыс болып табылады. Статистика көрсетіп отырғандай, Қазақстанда әйелдер қылмысының үлесін құрайтын ең көп таралған қылмыстар – пайдакүнемдік қылмыстар. Пайдакүнемдік-зорлық және зорлық-агрессивті қылмыстарды әйелдер азырақ жасайды: соның өзінде бұл қылмыстардың көпшілігі пайдакүнемдік ниетпен жасалады. Әйелдер қылмысының құрылымы туралы талдаған кезде, келесідей ең көп кездесетін қылмыстарды атап өту қажет: - меншікке қарсы қылмыстар: ұрлық, алаяқтық, сенiп тапсырылған бөтен мүлiктi иемденiп алу немесе талан-таражға салу; - есірткі құралдарының, психотроптық заттар мен сол тектестердің заңсыз айналымы саласындағы қылмыстар; - өмір мен денсаулыққа қарсы қылмыстар: т. б. Әйелдер арасында жиі кездесетін қылмыстар – ұрлық, бөтеннің мүлкін жымқыру немесе заңсыз иемдену, тұтынушыларды алдау. Әйелдердің қылмыстары үлесінде тонау, қарақшылық және алаяқтық, сондай-ақ үлкен көлемдегі жымқыру арқылы ұрлық жасау саны азырақ. Ұрлықтардың басым көпшілігі олардың жұмысқа тікелей байланысты әртүрлі міндеттерді орындауына байланысты жасалады. Ұрлықтың төрттен үш бөлігі қалаларда орын алады, бұл түсінікті, өйткені ауылда коммерциялық кәсіпорындар, сауда орындары, тамақтану орындары, құрылыстар және т. б. аз. Соңғы жылдары әйелдер жасаған ұрлық саны артып келуде. Барлық түрдегі ұрлықтарды қалалардағы әйелдер жиі жасайды. Олардың ішінде үнемі ұрлық жасағандардың және бұл үшін жазаланғандардың едәуір бөлігі бар. Негізінен бұл егде жастағы әйелдер, олардың көпшілігі көптеген жылдар бойы үйсіз өмір сүреді. Сол секілді әйелдерге «сенім арқылы» жасалған ұрлықтар тән. Әйелдер, мысалы, ерлерге қарағанда, тұтынушыларды алдау үшін көбірек сотталады. Бұл қоғамдық тамақтану, сауда, қызмет көрсету және халықты материалдық-техникалық қамтамасыз ету сияқты салаларда әйелдердің ерлерге қарағанда көбірек жұмыспен қамтылуына байланысты. Тұтынушыларды алдау үшін кінәлі деп танылғандардың арасында, әдетте, 40 жасқа дейінгі әйел адамдар көп. Бұрын әйелдер негізінен пара берген немесе парақорлыққа делдал болған, ал қазір пара алғандардың үлесі біршама өсті. Шамасы, мұны, бір жағынан, әйелдердің құқық қорғау саласындағы әлеуметтік белсенділігінің артуымен, екінші жағынан, нарықтық экономиканың дамуымен және соған байланысты әкімшілік қызметпен байланыстыру керек. Мемлекеттік билікке қарсы қылмыс жасаған адамдар арасындағы әйелдер үлесінің артуы қазіргі қылмысқа тән белгі болып табылады. Әйел қылмыскерлердің шамамен 1%-ы адам өлтіргені және адам өлтіруге оқталғаны үшін сотталады (бірақ өлтіруші әйелдердің саны осы ең қауіпті қылмыстар санының жалпы төмендеуіне сәйкес азаяды). Соңғы жылдары зорлауға қатысқаны үшін сотталған әйелдердің саны біршама өсті. Түзеу колонияларында жазасын өтеп жатқан әрбір үшінші-төртінші әйел зорлық-зомбылыққа кінәлі. Бұл табиғи нәрсе, өйткені әйелдер негізінен қауіпті қылмыстар үшін бас бостандығынан айырылады [23]. Террористік қылмыстарға (атап айтқанда, Таяу Шығыстағы әйелдердің суицидтік әрекеттері), ұшақтарды басып алуға және басқа да қатыгез қарулы әрекеттерге әйелдердің қатысуы артып келеді. Қару-жарақпен қылмыс жасаған ерлер мен әйелдерді салыстыру әйелдердің оны қолдануының үлкен қоғамдық қауіптілігін көрсетеді. Ер адамдарда қаруды көрсетудің бір фактісі денсаулыққа зиян келтіру үшін оны қолданудың үш фактісінен сәл аз, ал әйелдерде бір қауіп-қатерге қаруды қолданудың жеті-сегіз фактісі сәйкес келеді. Ер адамдар әйелдерге қарағанда бірнеше есе жиі атыс қаруларына жүгінеді. Әйелдер, әдетте, суық қарумен және қару ретінде пайдаланылатын заттармен шектеледі, бұл олардың қару қолданған барлық жағдайларының 92% құрайды. В.А. Казакованың деректері бойынша, 93,6% жағдайда қаруды қолдану арқылы қылмыстарды ер адамдар жасайды, бұл бас бостандығынан айыруды өтеп жатқан сотталғандардың жынысы бойынша үлестік бөлінісіне сәйкес келеді [24]. Дегенмен, қазір отбасылық-тұрмыстық жанжалдармен байланысты емес әйелдердің зорлық-зомбылық қылмыстарының, олардың мінез-құлқындағы агрессивтілік пен қатыгездіктің айтарлықтай өсуі байқалады. Олар көбінесе тонау және қарақшылық сияқты «ерлерге тән» қылмыстарды, соның ішінде қаруды да қолдана бастады. Әйелдер жасаған зорлық-зомбылық қылмыстарының себептерін зерттеу негізінде теоретиктер қылмыскерлердің агрессивті мінез-құлқының келесі түрлерін ажыратады: 1. Аспаптық агрессия. Зардап шеккендерге азап шегу мақсат емес, бірақ қылмыскерлердің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етеді. 2. Дұшпандық агрессия – зорлық-зомбылыққа зорлық-зомбылықпен жауап қайтару. Зорлық-зомбылық процесі мен оның нәтижелерінен рахат сезімін беретін ерекше қатыгездіктің, садизмнің, жәбірленушіні қорлаудың көрінісі. 3. Қорғаныс агрессиясы. Зорлық-зомбылықтың нәтижесінде туындаған зорлық-зомбылық. Ниеттер: ашу, реніш, кек. Әйел адам өзгелердің дұшпандығы гипертрофиялық, агрессивті мінез-құлық ретінде қабылдайды, өзін қорғауға бағытталған әрекеттер жасайды. Әйелдердің зорлық-зомбылық жасау кезінде бұл түрі басымырақ көрініс табады, ол әйелдердің өздерін және отбасын қауіптен қорғауға деген ұмтылысымен негізделген. Әйелдер қылмысын заманауи зерттеу оның түрлерін әртүрлі негіздер бойынша классификациялауға болады: - қылмыс субъектілерінің саны бойынша: а) әйел жалғыз қылмыс жасайды; б) әйел топта қылмыс жасайды; - әйел адамның қылмыстық топта атқаратын рөлі бойынша: а) қылмыстық топтың ұйымдастырушысы; б) орындаушы; в) айдап салушы; г) көмектесуші; - қылмыстық-құқықтық негіз бойынша қылмыстанушы әйелдер арасында мыналарды бөліп көрсетуге болады: а) зорлық-зомбылық жасаған әйелдер; б) пайдакүнемдік қылмыс жасаған әйелдер; в) пайдакүнемдік-зорлық қылмыс жасаған әйелдер; г) лауазымдық қылмыс жасаған әйелдер; д) есірткі құралдарының заңсыз айналымы саласында қылмыс жасаған әйелдер. Сонымен, әйел қылмыстары келесі белгілермен сипатталуы мүмкін: 1) әйелдердің криминализациясы қарқынды; 2) жеке зорлық-зомбылыққа байланысты әйелдер қылмыстарының ауырлық дәрежесінің өсуі; 3) ең қауіпті қылмыскерлер бас бостандығынан айыру түрінде жазасын өтейді; 4) әйелдердің рецидивизмі теріс динамикаға ие; 5) әйелдердің рецидивтілігі көптігімен және қарқындылығымен сипатталады; 6) әйелдер арасында ең көп таралған қылмыс түрлерінің бірі – алаяқтық; 7) әйелдер жасаған қылмыстың жекелеген түрлері бойынша кідіріс 50% - ға жетеді; 8) жеке қызығушылық әйелдердің қылмыс жасауға деген басым себебі болып табылады. Осылайша, қылмыстағы гендерлік айырмашылықтарды зерттеу, атап айтқанда әйелдер қылмысын зерттеу криминология аясында салыстырмалы түрде тәуелсіз зерттеу саласын құрайды. Әйелдер қылмысы, яғни әйелдер жасаған қылмыстар жалпы құбылыстың – қылмыстың бөлігі болып табылады. Әйел қылмысын қылмыстың тәуелсіз түрі ретінде анықтау оның кәмелетке толған әйелдердің әлеуметтік-психологиялық және психологиялық сипаттамасымен, олардың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орны мен рөлімен алдын-ала анықталатын ерекшелігімен анықталады. Қазіргі таңда жасалған қылмыстардың әртүрлі түрлеріндегі әйелдер саны төмендеуде. Егер біз қылмыс жасағаны үшін сотталған қылмыскерлердің санын көрсететін мәліметтерге жүгінетін болсақ, онда бұл көрсеткіш әйелдер үшін одан әрі төмендейтінін көреміз, өйткені біздің елде олар үшін жаза тағайындау саласында, ең алдымен репродуктивті мүдделерді қорғауға байланысты заңнамалық артықшылықтар қарастырылған. Қазақстандағы әйелдер қылмыстылығының жай-күйін зерделеп, өзімнің дессертациялық тақырыбымның өзектілігін аша отырып, қоғамда кең таралған ҚР ҚК-тің Ерекше бөлігінде көзделген бірқатар баптарды жатқызуға болатындығын көрсетуге болады: «1-тарау бойынша, жеке адамдарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар: Адам өлтiру (99-бап);Жаңа туған баланы анасының өлтiруi (100- бап);Аффект жағдайында жасалған адам өлтiру (101-бап); Қажеттi қорғаныс шегiнен шығу кезiнде жасалған адам өлтіру (102-бап); Қылмыс жасаған адамды ұстап алу үшiн қажеттi шаралар шегінен шығу кезiнде жасалған адам өлтiру (103- бап); Өзiн-өзi өлтiруге дейiн жеткiзу (105-бап); Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру (106-бап); Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтiру ( 107- бап); Қинау (110-бап); Аффект жағдайында денсаулыққа зиян келтiру (111-бап); Қажеттi қорғаныс шегiнен шығу кезiнде денсаулыққа ауыр зиян келтiру (112-бап); Қылмыс жасаған адамды ұстап алу кезiнде денсаулыққа ауыр зиян келтiру (113- бап); Қорқыту (115-бап); Зорлау(120-бап); Сексуалдық сипаттағы зорлықзомбылық әрекеттері (121-бап); Жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектiң жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттерге мәжбүр ету (123-бап); Адам ұрлау (125-бап); Бас бостандығынан заңсыз айыру (126-бап); Психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру (127-бап)». «Сонымен қатар 6-тарау яғни меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша: Ұрлық (188-бап); Тонау (191-бап); Қарақшылық (192- бап); Қорқытып алу (194-бап); Бөтеннің мүлкiн қасақана жою немесе бүлдiру (202-бап)». «9-тарау бойынша коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар: Өкiлеттiктердi терiс пайдалану (250-бап); Жекеше нотариустардың, бағалаушылардың, жеке сот орындаушыларының, медиаторлардың және аудиторлық ұйым құрамында жұмыс iстейтiн аудиторлардың өкiлеттiктердi терiс пайдалануы (251-бап); Жекеше күзет қызметтерi қызметшiлерiнiң өкiлеттiктерiн асыра пайдалануы (252-бап); Параға коммерциялық сатып алу (253-бап); Мiндеттерiне адал қарамау (254-бап)». «10-тарау бойынша қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар: Терроризм актісі (255-бап); Адамды кепiлге алу (261-бап); Заңсыз әскерилендiрiлген құралымды ұйымдастыру (267-бап); Бандитизм (268-бап); Ғимараттарға, құрылыстарға, қатынас және байланыс құралдарына шабуыл жасау немесе оларды басып алу (269-бап); Бұзақылық (293- бап); Тағылық (294-бап)». «11-тарау бойынша халық денсаулығына және имандыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар: Жезөкшелiкпен айналысуға тарту (308-бап); Жезөкшелiкпен айналысуға арналған притондар ұйымдастыру немесе оларды ұстау және жеңгетайлық (309-бап)». «16-тарау. Басқару тәртібіне қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар: Билік өкiлiне қатысты күш қолдану (380-бап)». Соңғы жылдардағы елімізде жасалынған қылмыстық құқықбұзушылықтар статистикасына көз жүгіртетін болсақ, 2017 ж.-115 682 қылмыстық құқықбұзушылық жасалынса, оның ішінде әйелдермен 14 841 қылмыстық құқықбұзушылық, 2018 ж.-108 290 қылмыстық құқықбұзушылық жасалынса, оның ішінде әйелдермен 13 005 қылмыстық құқықбұзушылық, 2019 ж.-99 508 қылмыстық құқықбұзушылық жасалынса, оның ішінде әйелдермен 12 084 қылмыстық құқықбұзушылық, 2020 ж.-76 519 қылмыстық құқықбұзушылық жасалынса, оның ішінде әйелдермен 9 824 қылмыстық құқықбұзушылық жасалынған. Яғни төмендегі диаграммадан жылдан жылға жасалынған қылмыстық құқықбұзушылық саныныңда, оның ішінде әйелдермен жасалынған қылмыстық құқықбұзушылық саныныңда азайғандығын көре аламыз. Әрине бұл көрсеткіш қуантарлық жағдай. Дегенмен, бұл әйелдермен жасалынған қылмыстық құқықбұзушылықтарды зерделей келе, төмендегі көрсеткіштерге назар аударғанымыз жөн. Бұл көрсеткішерден байқағанымыз елімізде жасалынған қылмыстар санының азайғанымен, олардың ішінде ауыр қылмыстар жасаған тұлғалардың санының жылдан-жылға артып кележатқандығы байқалады. Мәселен, 2019 жылғы ауыр қылмыстар санатындағы қылмыстарды жасаған тұлғалардың саны 2020 жылға қарағанда 29,19% артқан (2019 жылы тұлғалармен 12 576 ауыр қылмыстар жасалынған болса, әйелдермен жасалғаны-1 407, ал 2020 жылы тұлғалармен 16 247ауыр қылмыстар жасалынған болса, әйелдермен жасалғаны-1 839) [1, 2б]. Соңғы төрт жылдың ішінде ҚР ҚК-нің 99-бабында көрсетілген қылмыстарды жасауда әйелдердің де еркектермен салыстырғандағы үлестік салмақтарына назар аударсақ, әйелдер де бұл қылмыс түрін жасауда белсендік танытуда. Мәселен, 2017 жылы бұл бап бойынша жасалынған қылмыстардың 88,22% ерлерге тиесілі болса 11,78% әйелдерге тиесілі болған. 2018 жылы бұл бап бойынша жасалынған қылмыстардың 88,53% ерлерге тиесілі болса 11,47% әйелдерге тиесілі болған. Ал 2019 жылы бұл бап бойынша жасалынған қылмыстардың 89,46% ерлерге тиесілі болса 10,54% әйелдерге тиесілі болған. Сонымен қатар 2020 жылы бұл бап бойынша жасалынған қылмыстардың 88,62% ерлерге тиесілі болса 11,38% әйелдерге тиесілі болғанын төмендегі диаграммадан көре аламыз. ҚР ҚК-нің 99-бабында көрсетілген қылмыстарды жасаған әйелдердің қылмыстық іс материалдарын зерделей келе, 2020 жылы (2019 жылы 70 қылмыстың-38) аталған баптағы көрсетілген 74 қылмыстың 47-ін әйелдер алкогольді масаң күйде жасағанын анықтадық. Қазіргі уақытта Қазақстанда алты әйелдер түрмесі бар, онда сотталған әйелдер жазасын өтеп жатыр. Олардың бесеуі-жалпы ұстау режимімен-Алматы, Қарағанды, ШҚО, Атырау және Петропавл қалаларында орналасқан. Онда әрқайсысында 1000-нан аса әйелдер жазасын өтеуде. Ал алтыншы - қатаң ұстау режиміндегі қауіпсіздігі барынша жоғары колония-Шымкентте. Онда барлығы 2186 сотталған әйел бар. Соның бірі Алматы облысы Іле ауданы, Жауғашты ауылында орналасқан ЛА 155/4 мекемесі әйелдер колониясы – сотталған әйелдер бала туған сәттен бастап алғашқы үш жыл ішінде олардың қасында бола алатын жалғыз мекеме. Қалған жазаны өтеу мекемесінде, егер анасы жазасын әрі қарай өтесе, сәбилердің екі жолы бар. Яғни, жақсы жағдайда олар туыстарына әрі қарай білім беру үшін беріледі. Әрине, егер бұл балаға толық тәрбие беретін және қамқорлық пен сүйіспеншілікпен қоршалған жағдай жасауға мүмкіндік береді. Ең жан тебірететін жағдайы -балалар үйі, кем дегенде, анасы бостандыққа шыққанға дейін баласы балалар үйінің қарамағында болады. Жауғашты ауылында орналасқан ЛА 155/4 мекемесі әйелдер колониясында балалар қалашығы бар жалғыз түзеу мекемесі болып табылады. Қазіргі таңда түзеу мекемесінде 1200-ге жуық әйелдер жазасын өтеуде. Антонян Ю.М. өзінің «Әйелдердің арасындағы қылмыстылық» деген кітабында әйелдердің зорлау мен қасақана зорлау қылмыстарына ерекше орын берді. Қылмыскер әйелдердің арасында 1% адам өлтіргені үшін және адам өлтіруге оқталғаны үшін сотталғандар құрайды, тағы да 1% жуығы – ауыр дене зардаптарын келтіргені үшін сотталғандар, 3% астамы – тонаулар мен мемлекеттік, қоғамдық, жеке мүліктерді иемдену мақсатындағы басқыншылық әрекеттері үшін сотталғандар. Егер де барлық қылмыскерлерді алатын болсақ, мұнда әр түрлі жылдардағы әйелдердің үлесі кісі өлтірушілердің арасында 10 мен 12% арасында өзгеріп тұрады, ауыр дене зақымдарын келтіргендердің ішінде – 5 мен 7%, ал мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүліктерді иемдену мақсатындағы тонаулар мен басқыншылық шабуылдар – 16-дан 18% дейін өзгереді және мұнда жағымсыз динамика байқалады. Дегенменде қазіргі таңдағы әйелдердің арасында ұрлық қылмыстарын (2017ж.-6573, 2018ж.-5723, 2019ж.-5517, 2020ж.-3877) және тонау (2017ж.- 209, 2018ж.-201, 2019ж.-182, 2020ж.-108) қылмыстарын жасауда олардың белсенділіктерінің азюы қуантатын көрініс. Сонымен қатар әйелдер «ҚР ҚК-нің-106 бабында» көрсетілген қылмысты яғни денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру қылмыстарын жасауда да өз орындарын алуда. Осы орайда әйелдер қылмыстылығының құрылым зерделейтін болсақ, олардың яғни әйелдердің қылмыстылығының құрылымын және бас бостандығын айыру жазасын өтеп жүрген сотталған тұлғалардың қылмыстыққұқықтық белгілеріне талдау жұмыстарын жүргізе келе, әйелдердің пайдакүнемдік ниеттегі зорлық-зомбылық қылмыстарын жасаудағы үлес салмақтарының тұрақты болуы белгілі бір тенденциясының қалыптасып отырғандағын көрсетеді. Тағыда бір қоғамды алаңдататын жайт соңғы бес жыл ішінде отбасылық тұрмыстық салада жасалған құқық бұзушылықтар санының күрт өсуі (2018ж.- 446, 2019ж.-919, 2020ж.-902, 2021ж.-924). Бұдан байқағанымыз, аталған қылмыстардың арасынан әйелдердің өздері отбасында алдымен зорлықпен зомбылықтың құрбанына айналып, әбден моральдық тұрғыда шаршап, мұндай жағдайдан шығудың амалы ретінде, зорлық-зомбылық қылмыстарын жасауға мәжбүр болған. Мысалға, 2020 жылы Алматы қаласының мамандандырылған ауданаралық сотымен Т-есімді азаматшаға қатысты ҚР ҚК-нің 99-бабы бойынша сот тергеуі басталынған. Алайда судья қылмыстық іс-материалдарын, сондай-ақ, куәгерлердің жауаптарын зерделей келе, азаматша Т-ның 7 жыл азаматтық некеде тұрған жолдасы М-ның біраз жылдар бойы Т-ға қатысты күш көрсету фактілерін анықтаған. Сонымен қатар азамат М-ның тұрақты түрде есірткі мен алкогольді ішімдіктерді пайдаланатынын ескере отырып, сот талдауы кезінде азаматша Т-ға қатысты оның әрекетін ҚР ҚК-нің 112-бабы 2-бөлігі бойынша жаңадан саралап, «Қажеттi қорғаныс шегiнен шығу кезiнде абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан әрекет»,- деп танып, оған қатысты бір жыл бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаған. Азаматша Т-ны тергеп-тексеру кезеңінде уақытша ұстау изоляторында 6 ай отырғандығын ескеріп, оған қатысты айыптауларды алып, сот залынан босатқан. Адам өлтіру, яғни басқа адамды құқыққа қарсы қасақана, абайсызда қазаға ұшыратуды білдіреді. Адам өлтіруді екі түрге бөлуге болады: 1. Ашық адам өлтіру; 2. Жасырын, құпия адам өлтіру. Ашық адам өлтіру өздеріне таныс басқа адамдар болған кезде, немесе олар болмаған кезде, бірақ өзінің күнәсін олардан жасыруға әрекет етпей жасау. Бұған кінәлі адамның ізіне түсу нәтижесінде оқиға болған жерде ұстау жағдайлары немесе ізін суытпай немесе қылмыс жасаушының өз еркімен кінәсін мойындап келу жағдайы жатады. Кейбір әдебиеттерде «бала өлтіру» деген түсінік бар, оны шын мәнісінде түсінетін болсақ, ол кез-келген баланы кез-келген адамның өлтіруін қамтиды. Бала өлтіру деп анасының жаңа туған баласын туған кезде бірденен немесе туғаннан кейін өлтіруі білдіреді. Қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылықты онша қауіпті емес қылмыс түріне жатқызу туралы мәселе даулы мәселе. Кейбір авторлар бұл мәселені оң шешу үшін ешқандай негіз жоқ, ал басқалары анасының жаңа туған нәрестесін өлтіруін аяушылық жағдайы кезінде адам өлтірудің дербес құрамына бөліп қарау керек деген пікірлер айтуда. Анасының жаңа туған баласын өлтіргені үшін басқа адам өлтіру қылмыстарына қарағанда, осы қылмыстық кодекске жатқанымен онша қатал жаза берілмеген. Бұл кездесоқ жайыт емес, өйткені мұндай істер бойынша әйелдің басқаша жағдай кезінде жасаған қылмысы туралы білмейтін жағдай анықталған. Жаңа туған баланы анасының өлтіруі қылмысының объектісі - жаңа туған баланың өмірі жатады. Адам өмірінің бастапқы сәтіне паталогиялық (қалыптан күрт ауытқушы қалыпты емес, жанға бататын) босануды емес, физиологиялық (ағзада болып жатқан процестерді) бастауын жатқызу қажет, өлтіру мен жасанды түсік жасауды шектеу қажет, өйткені бұл іштегі баланы құрту болып табылады. Адам өмірінің аяқталуына биологиялық өлім жатады. Бұл кезде орталық жүйке жүйесінің қызметі тоқтап және бас миының қыртысында белоктық дененің қайта орны толмас құлдырауы болады, бұл кезде ағзаның өмір сүруін қайта қалпына келтіру мүмкін болмай қалады. Адамды қылмыстық-құқықтық қорғауға жас шамасына, дүниеге келген сәтінен бастап өлгенге дейінгі кез-келген адамның өмірі жатады. Жаңа туған баланың өмірі қылмыстық-құқықтық мағынада физиологиялық босану сәтінен басталады, ана құрсағында дербес өмір сүруі, ана құрсағынан бөлініп шыққан кезде тыныс алуы, алмауының маңызы болмайды. Объективті жағы - бұл қылмыстық мінез-құлықтың сыртқы көрінісі. Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағының белгілері: қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамға қауіпті зардаптар, әрекет пен қоғамға қауіпті зардаптар арасындағы себепті байланыс, қылмысты жасау орны, уақыты, тәсілі мен жағдайы. Әрекет - бұл субъектінің белсенді, саналы, ерікті сыртқы мінез-құлқының актісі, денесінің қозғалысы. Қылмыстық құқықта қозғалыс оның күрделігімен ерекшеленеді, ол өзіне бірнеше қимыл-қозғалысты қосып алады, олар дербес қылмыстық жазаланатын әрекетті білдірмейді, ол оның құрамдас тармақтары қызметін атқарады. Әрекетсіздік - бұл адамның селсоқ мінез-құлқы яғни оның жасауға тиіс, бірақ жасамаған әрекеті. Заңда бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағының орындалуының үш оқиғасы мүмкін болады: баланы өлтіру босану кезінде немесе босанғаннан кейін дереу жасалынады, психиканы жаралаушы жағдай қалыптасқан, жауаптылықты жоққа шығармайтын, психикалық күйзеліс жағдайы орын алуы мүмкін. Анасының жаңа туған баласын өлтіргендігі туралы істерден мыналар қарастырылады: мұндай қылмыстарға баланы босана салысымен кіндігін кеспестен және емізуге әрекет жасамастан, яғни барлық жағдай жаңа туған сәбидің өмірін сақтап қалуға ешқандай белсенді шаралар қабылдамаған қылмыстар жатады. Жаңа туған сәбидің зорлықпен өлтіруінің барлығы адам өлтіруге жатпайды. Өйткені, сәби босану кезінде кіндігіне оралып, тұншығып өлуі, анасының жатырында тұншығуы мүмкін, анасымен байланысының мерзімінен бұрын үзілуі нәтижесінде болуы мүмкін. Мысалы, баланың орнының баланың басы шыққанға дейін ажырауы, босану кезіндегі баланың бас сүйегі мен миының зақымдануы, босану кезінде дәрігерлік аспаптар қолдану немесе босануды тездету үшін баланы басынан не мойнынан тартқан кезде зақымдану нәтижесінде болуы да мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъективті жағы - бұл жасалған қоғамға қауіпті әрекетке, оның салдарына тұлғаның ішкі, психикалық қатынасын сипаттайтын белгілердің жиынтығы. Сонымен қатар белгілері: қылмыстың кінәсін, ниетін, мақсатын құрайды. Қылмыстың мотиві мен мақсаты қылмыстың субъективті жағының белгілері болғанымен, кінәдан айырмашылығы міндетті белгілері емес, ал факультативті белгілері болып табылады. Тікелей қасақаналықтың екінші интеллектуалды белгісіне заң қоғамға қауіпті зардаптың мүмкіндігі мен болмай қоймайтындығын жатқызады, яғни тұлғаның өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің зарзаптары туралы, олардың қылмыстық заңмен қорғалатын байлықтар мен мүдделер үшін зияны туралы ойша білуі жатады. Қоғамға қауіпті зардаптарды алдын-ала білудің формалды тәсілдері талап етілмейді. Тікелей қасақаналық кезінде алдын-ала көріп білу екі жақты сипаттама береді: қоғамға қауіпті зардаптың болуын алдын-ала білу. Мотив мынадай сұрақтарға жауап береді, қылмыс жай отырып субъект нені басшылыққа алды, мақсаты - ол оған қандай жолмай ұмтылды деген сұрақтарға жауап береді. Мақсат тек тікелей қасақаналықпен жасалған қылмысқа қатысты ғана болады: Сонымен қатар, бұл мән-жайлардан басқа, олардың өмір сүруі мен тәрбиелену жағдайлары, психикалық дамуының деңгейлері, тұлғаның басқа да ерекшеліктері, сондай-ақ оларған жасы бойынша ересек адамдардың ықпалы ескеріледі. Баласын тастап кеткен аналар «Қауіпті жағдайда қалдыру» деп аталған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 119-бап бойынша жауапкершілікке тартылады. Онда кісі өлімі болған жағдайда қылмыскер үш, бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылатыны жазылған. Бірақ бұл баппен баласын туып тастап кеткен аналар жазалануы мүмкін. Ал баласын тумай артынша, яғни, тууға жеткізбей өлтіргендердің мәселесі ел заңнамасында қарастырылмапты. Бұл әлбетте өкінішті жағдай. Іште тоғыз ай толып, айы-күні жеткен бала – бала да, алты-жеті ай болып, енді бір екі-үш айдан соң сап-сау, шекесі торсықтай болып туылғалы тұрған бала – бала болмағаны ма? Еліміздің Қылмыстық кодексінде «Заңсыз түсік жасау» деген ұғым бар. Бірақ бұл 319-бапта «тиісті бейіндегі жоғары медициналық білімі жоқ адам» және «тиісті бейіндегі жоғары медициналық білімі бар адам» заңсыз түсік жасағанда берілетін жазалар туралы айтылған. Егер заңсыз түсік жасау кезінде адам өлімі болса, абортты жасаған адам үш жылдан жеті жылға дейін бас бостандығынан айрылуы мүмкін. Аталған 319- баптың мақсаты түсік жасататын әйелдің денсаулығын сақтау мен медициналық қызметкердің жауапкершілігін арттыруға бағытталғаны көрініп тұр. Енді «заңсыз» түсік пен «заңды» түсіктің ара жігін айыру үшін «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекске жүгінеміз. Аталған кодекстің 104-бабында әйелдің қалауымен он екі аптаға дейін, әлеуметтік айғақтар болған жағдайда жиырма екі аптаға дейін, медициналық айғақтар болса кез келген мерзімде жасанды түсік жасауға рұқсат берілген. Бірақ жиырма екі аптадан асқан баланы медициналық көрсетілімсіз алдырған әйел қай бап бойынша қандай жауапкершілікке тартылатыны еліміздің Қылмыстық кодексінде көрсетілмепті. жүктеу/скачать 314,74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|