Кіріспе диссертациялық жұмыстың өзектілігі
ӘЙЕЛ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
жүктеу/скачать 314,74 Kb.
|
Диссертация по новому (1)
| 2 ӘЙЕЛ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Әйел қылмыстылығының жағдайы, динамика мен құрылымы Қазіргі қоғам әйелге тән әлеуметтік рөлдердің кеңеюін болжайды, олар енді тек отбасылық рөлдермен шектелмейді, оларға көптеген кәсіби және әлеуметтік аспектілер қосылады. Қазіргі уақытта әйелдер дәстүрлі және заманауи рөлдер арасындағы қақтығысқа тап болады. Дәстүр неке, отбасы мен ананың басымдылығымен байланысты әйел рөлінің нормативтік құрамдас бөлігі туралы идеямен сипатталады. Қазіргі рөл поло-рөлдік шекараларды итермелейді, кәсіби саладағы жетістіктермен байланысты өзін-өзі жүзеге асыруға бағытталған. Әр түрлі әлеуметтік институттар (отбасы, мемлекет, нарық, білім және т.б.) әйелге осы рөлдердің бір уақытта дамуын тағайындай алады, сонымен бірге олардың орындалуын қоғам оң және теріс санкциялар арқылы бақылайды. Әйел адам тұрақты күйзеліс жағдайында болып, өзіне көрінеу қайшы келетін рөлдерді біріктіруге тырысады [25, 194-197 бб]. Барлық белгіленген әлеуметтік рөлдерді тиісті түрде орындай алмау рөл стратегиясын таңдаудың белгісіздігімен сипатталатын маргиналдық жағдайға әкеледі. Мұндай шекара жағдайы, қоғамның қысымы, ресми немесе бейресми теріс санкцияларды қолдану ауытқуларға әкелуі мүмкін (алкоголизм, нашақорлық, қоғамға қарсы мінез-құлық және т.б.). Нәтижесінде бұл заңсыз мінез-құлықты тудыруға әкеліп соқтырады. Әйелдер қылмысы – белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір аумақта әйелдер жасаған қылмыстардың жиынтығынан тұратын жалпы қылмыстың ажырамас бөлігі. Қылмыстың жалпы құрылымында ауырлығы аз болғандықтан, бұл санат ұзақ уақыт зерттеуді қажет ететін тәуелсіз мәселе ретінде қарастырылмады. Әйелдер қылмысының көрсеткіштерінің бірі – оның жағдайы. Әйелдер қылмысының жай-күйін екі мағынада қарастыруға болады: кең және тар. Кең мағынада бұл оның сандық және сапалық көрсеткіштерінің бүкіл жиынтығы. Тар мағынада – белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір аумақта тіркелген әйелдер қылмысы. Диссертациялық жұмыста әйел қылмысының жағдайын талдау статистикалық зерттеу әдісіне сүйенеді, бұл зерттелетін ішкі жүйенің заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді және оның сапалық сипаттамаларын кейіннен болжауға негіз болады. Әйелдер қылмысының нақты жағдайы жұмыста келтірілген ресми статистика деректерінен біршама өзгеше болуы мүмкін екенін ескеру қажет. Бұл сәйкессіздік объективті және субъективті себептердің тұтас кешеніне байланысты жасырын қылмыстың болуымен байланысты. Мынаны ескеру керек, әйелдер ерлермен салыстырғанда, дәстүр бойынша айтарлықтай төмен криминалдық белсенділікпен ерекшеленеді. Солай бола тұра қылмыстың кейбір жекелеген түрлеріне қатысты қылмыскерлердің көп бөлігін әйелдер құрайды. Мұндай әрекеттерге, мысалы, сенiп тапсырылған бөтен мүлiктi иемденiп алу немесе талан-таражға салуды жатқызуға болады (ҚР ҚК 189-б [39]). Бұл ереже қоғамдағы әйелдердің өндірістің белгілі бір салаларында жұмыс істейтін белгілі бір әлеуметтік-рөлдік функцияларды орындайтындығымен түсіндіріледі. Қисынды түрде, әйелдер өздерінің қылмыстық белсенділігін көбінесе өздері айналысатын салаларда көрсетеді. Мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, саяси және басқа да қызмет салаларындағы елеулі өзгерістер қоғамның әлеуметтік-адамгершілік жағдайына әсер етті, бұл жалпы алғанда бүкіл Қазақстанда да, еліміздің жекелеген өңірлерінде де әйелдер қылмысының серпініне әсер етті. Әйелдер қылмысының ерекшелігі КСРО-ның бұрынғы ұлттық аумақтық құрылымдарының ішінде ұзақ уақыт бойы белсенді болған аймақтық саяси бөлім, табиғи-тарихи, мәдени, идеологиялық және демографиялық өзгерістер контекстіндегі ерекшеліктерімен сипатталады. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (ҚР БП ҚСжАЕК) деректері бойынша 2020, 2019, 2018, 2017 жылдары жыл сайын тіркелген қылмыстардың 12%-ы әйелдерге тиесілі. 2016 жылы бұл көрсеткіш 13% - ды құрады [27]. Диаграмма-1 – 2017-2020 жж. ер және әйел адамдар қылмыстылығының арақатынасы Қазақстанда көрсетілген қылмыстың неғұрлым кең уақыт кезеңіндегі нақты салмағының динамикасын талдау оның дамуының циклдік тенденцияларын атап өтуге мүмкіндік береді. Шет елдердегі әйелдер қылмысының үлес салмағының динамикасы да толқын тәрізді сипатты көрсетеді. Мысалы: 1. Германияда әйелдер қылмысы 17%-ды (1995 жылдан 2000 жылға дейін), одан кейін 11%-ды (2001 жылдан 2003 жылға дейін) құрады, содан кейін қайтадан 16%-ға дейін өсті (2005 жылдан 2011 жылға дейін) [28]; 2. Италияда 1995 жылдан 2000 жылға дейін әйелдер қылмысы үлесінің 15-тен 17% - ға дейін ұлғаюы, кейіннен оның 13% - ға дейін төмендеуі тіркелді (2000 жылдан бастап 2005 ж. дейін), содан кейін 15% - ға дейін қайта өсті [29]. Бұл қылмыстың үлесі динамикасының ұзақ мерзімді көрсеткіші (1980 жылдан 2016 жылға дейін) оның өсуі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді [44], мысалы, Германияда (12-ден 21%-ге дейін), Швецияда (10-нан 18%-ға дейін), Жапонияда (7-ден 17%-ға дейін) және т.б. Қазақстан үшін бұл кезең 1960 жылдан 2018 жылға дейін – 10%-дан 15%-ға дейін 5 %-ға өсті. Қылмыс құрылымындағы әйелдердің аз үлесі физиологиялық ерекшеліктерге байланысты, олардың ішінде жәбірленушінің қарсылығын басу үшін жеткілікті физикалық күштің болмауы. Қылмыс құрылымындағы қылмыскерлердің төмен үлесі кейбір қылмыс құрбандарының психологиялық ерекшеліктерімен де түсіндіріледі. С.А. Тимко мен И.А. Кузнецова жүргізген зерттеуге сәйкес, «сауалнамаға қатысқан ерлердің 62%-ы жұбайына (бірге тұратын әйеліне) зиян келтірген жағдайда полицияға жүгінбейді, ал 77%-ы құқық қорғау органдарына мұндай мәлімдемелермен жүгіну ер адам үшін ұят екенін айтады» [30, 50-51 бб]. Әйелдер қылмысының салыстырмалы түрде аз үлесін сақтауға ең тұрақты әсер етуші фактор жеке тұлғаның гендерлік құрылымы болып табылады. Гендерлік психология бойынша зерттеулер балалық шақтан бастап қоғам нормаларына жақсы бейімделген, девиантты мінез-құлықты аз көрсететін әйелдердің, сондай-ақ әйелдер жынысының басым белгілері бар адамдардың төмен қылмыстық белсенділігін анықтайтын просоциалдық бағдар мен конформдылықты көрсетеді. Сонымен қатар «өз» гендерінің жүріс-тұрысының рөлдік үлгісінсіз өскен әйелдерге қарама-қарсы жыныстың қасиеттері тән болады. Осылайша, жыныс әрқашан гендермен бірдей бола бермейді екен. Сонымен бірге, АҚШ пен Германияда, Жапонияда зерттелген қылмыс үлесінің статистикасы гендерлік теңдікке қол жеткізу және әйелдердің қоғамдағы мінез-құлқының тиісті стереотиптерінің әлсіреуі нәтижесінде қылмыс жасаушылардың құрылымындағы қылмыскерлердің үлесі артып келе жатқанын көрсетеді. Мәселен, соңғы 10 жылда АҚШ-та (2010-2019 жж.) қылмыскерлер құрылымындағы әйел — қылмыскерлердің үлесі 22-28%-ды құрады (экономикалық қылмыс жасаған әйелдердің үлесі зорлық-зомбылық жасаған әйелдердің үлесінен едәуір жоғары болды) [28]. Қазақстанда гендерлік теңдік туралы идеялар күшейген сайын, отандық қылмыстағы әйел қылмыскерлердің үлесі артады деп санаймыз. Осылайша, қазіргі уақытта Қазақстанда әйелдер қылмысы деңгейінің абсолюттік көрсеткішінің біршама төмендеу үрдісі орын алуда. Сонымен қатар, әйелдер қылмысының сапалы құрамдас бөлігі келесідей теріс үрдістермен сипатталады: - әйелдер қылмысының жалпы массасы арасында ауыр қылмыстар санының қарқынды өсуі; - рецидивті қылмыстар санының өсуі; - нашақорлықпен, маскүнемдікпен, жезөкшелікпен және қоғамның өзге де әлеуметтік-теріс жамандықтарымен өзара байланысты күшейту; - қылмыстық жолға түсудің жас шегінің төмендеуі; - әйелдердің қылмыстық ортасында қатыгездіктің, ұйымшылдықтың және кәсіпқойлықтың өсуі. Сонымен, әйел қылмысы жалпы қылмыстың құрамдас бөлігі ретінде және криминология шеңберіндегі салыстырмалы түрде тәуелсіз зерттеу саласы ретінде, қылмысты тұтастай сипаттайтын ерекшеліктерден басқа, әйелдің психофизиологиялық сипаттамаларына, оның қоғамдағы әлеуметтік жағдайына және әйелдер мінез-құлқының қылмыстық модельдерінің қолайсыз салдарына байланысты ерекше белгілер бар. Қылмыстың бұл түрінің ерекшелігі қылмыстық шабуылдардың ауқымы, сипаты және олардың салдары, оларды жасау әдістері мен құралдары, қылмыс құрбанын таңдау, әдеттегі әйел қылмыстарының болуы, отбасылық және тұрмыстық салаға әсер етуінен туындайды. Әйелдердің криминализациясы қарқынды сипатта, негізсіз қатыгез зорлық-зомбылық қылмыстарының үлесінің артуымен сипатталады, тіпті пайдакүнемдік ниет мінез-құлықта білдірудің күшті әдісін табады. Бұл мәселеге баса назар аудару қоғамдағы алаңдаушылықты көрсетеді және әйелдер қылмысына қарсы тұру және алдын-алу бойынша өзара байланысты кешенді құрайтын тиісті шараларды талап етеді. Әйелдер қылмысының құрылымын талдау ғылыми және практикалық қызығушылық тудырады. Бұл көрсеткіш зерттелетін әлеуметтік-теріс құбылыстың ішкі мазмұнын, әйелдер жасаған қылмыстардың жалпы санындағы қылмыстың әртүрлі нысандары мен жекелеген түрлерінің арақатынасын ашады. Әйелдер қылмысының құрылымы қылмыстық-құқықтық, криминологиялық немесе аралас критерийлер бойынша бөлінген әйелдердің жекелеген қылмыс түрлерінің арақатынасы немесе үлес салмағы болып табылады. Қылмыстық статистика әйелдер қылмысының құрылымы олар жасаған қылмыстардың негізгі құрамы бойынша салыстырмалы түрде тұрақты, мамандандырылған және тұтастай алғанда бүкіл қылмысқа тән жалпы заңдылықтарды көрсетсе де, әйелдің қоғамдағы рөлі мен жағдайына байланысты белгілі бір ерекшелігі бар екенін көрсетеді. Әйелдер қылмысының құрылымын талдау ғылыми және практикалық қызығушылық тудырады. Бұл көрсеткіш зерттелетін әлеуметтік-теріс құбылыстың ішкі мазмұнын, әйелдер жасаған қылмыстардың жалпы санындағы қылмыстың әртүрлі нысандары мен жекелеген түрлерінің арақатынасын ашады. Әйелдер қылмысының құрылымы қылмыстық-құқықтық, криминологиялық немесе аралас критерийлер бойынша бөлінген әйелдердің жекелеген қылмыс түрлерінің арақатынасы немесе үлес салмағы болып табылады [23]. Қылмыстық статистика әйелдер қылмысының құрылымы олар жасаған қылмыстардың негізгі құрамы бойынша салыстырмалы түрде тұрақты және тұтастай алғанда бүкіл қылмысқа тән жалпы заңдылықтарды көрсетсе де, әйелдің қоғамдағы рөлі мен жағдайына байланысты белгілі бір ерекшелігі бар екенін көрсетеді. Соңғы 15 жылдағы әйелдер қылмысының құрылымы оның екі негізгі түрінің поляризация тенденциясын көрсетеді. Қылмыскерлердің жеке әлеуметтік-демографиялық сипаттамаларына байланысты «жалпы қылмыстық» және «ақ жағалы» (white-collar crime) әйелдер қылмысын ажырату әдетке айналған. Біріншісіне ұрлық, алаяқтық, есірткі мен психотроптық заттарды заңсыз сату, жезөкшелікпен айналысуды ұйымдастыру, сондай-ақ зорлық-зомбылық сияқты қылмыстар кіреді, екіншісі – жеке байыту және басқа да пайда алу мақсатында қызмет бабын қолдана отырып жасалған қылмыстар жатады. Заңды тұлғаны заңсыз құрған (құрған, қайта құрған), оны құру (құру, қайта ұйымдастыру) үшін құжаттарды заңсыз пайдаланған әйелдер де өздерінің әлеуметтік-демографиялық белгілері бойынша екінші түрге жақын. Бұл үрдіс тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар батыс шет елдерде де байқалады және соңғы жылдары әйелдер қылмысының негізгі өсуі оның «ақ жағалы» сегментінде байқалады [31]. «Ақ жағалы» әйелдер қылмысының негізгі факторларына мыналар жатады: 1) эмансипацияға бейімділік – ата-аналардың қызына қатысты ықпалы төмендейді, әйелдер қауымының ұтқырлығы артады, әйелдер басқа жерге жиі көшеді және туыстарымен байланысын жоғалтады; некеге тұрудың орташа жасы артады, неке және отбасы институтының дағдарысы байқалады, бұл ретте әйелдің бала тууының орташа жасы да ұлғаяды (26-дан 35 жасқа дейінгі кезеңде – бірінші баланың туылуы). Осылайша, отбасының әйелдің заңсыз мінез-құлқына қатысты тежеу функциясын жүзеге асыратын маңызды әлеуметтік реттеуші ретіндегі әсері соңғы онжылдықта бірнеше рет әлсіреді; 2) әйелдердің эмансипациясы «үй шаруасындағы әйел» рөлінің «әйел қызметкер» рөліне ауысуының салдарынан мүмкін болды, бұл гендерлік мінез-құлық модельдеріне де әсер етті. Әйелдер кәсіби қызметте белсенді бола бастайды, оқудың ықтимал жоғары ақы төленетін бағыттарын таңдайды, мансап құрады, еңбек саласындағы әйелдерді жыныстық белгілері бойынша кемсітуге қарамастан жоғары лауазымдарды атқаруға ұмтылады; 3) әйелдер көбінесе «отбасындағы жалғыз асыраушы» рөлінде болады, бұл кезде әйелдің өзінің және оның кәмелетке толмаған балаларының өмірі оның тек ақша табу қабілетіне тәуелді болады. Қазіргі Қазақстандағы экономикалық тұрақсыздық жағдайында қоғамдағы және жеке адам үшін материалдық қауіпсіздіктің маңыздылығы артады, бұл мәдени және моральдық негіздерге теріс әсер етеді, ұзақ мерзімді әлеуметтік жобалардың тартымдылығын төмендетеді, материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін субъектінің заңсыз мінез-құлқын таңдау ықтималдығын арттырады [32, 803 б.]; 4) әйелдер көбінесе аз жалақы алатын жұмыс орындарында жұмыс жасауы – денсаулық сақтау, педагогика, мемлекеттік және муниципалды қызметтің төменгі сатылары, сауда және т.б. Жалақының төмендігі отбасын асырау қажеттілігіне байланысты әйелді қылмыстық әрекетке тартуға себеп болады және, әдетте, әйелдер өздері жүзеге асыратын қызметте қосымша «табыс» алу мүмкіндігін іздейді. Әйелдердің жасаған қылмыстарының тізімі көбінесе қоғамда қандай әлеуметтік рөлдерді орындайтындығымен, қай салада жұмыс істейтіндігімен байланысты. Айта кету керек, ер адамдардың жасайтын қылмыстарының ауқымы салыстырмалы түрде кеңірек. Сонымен бірге, заң әдебиеттерінде әйелдердің бұрын тек ер адамдарға қатысты «дәстүрлі» саналатын келесідей қылмыстарды жасау тенденциясына назар аударылады: терроризм, барымтаға алу, адам ұрлау, бандитизм және т.б. Әйел қылмысының жалпы құрылымындағы мұндай қылмыстардың аз ғана үлесі қоғамда болып жатқан жағымсыз процестерді көрсетеді және, тиісінше, қылмыс сияқты әлеуметтік құбылысқа әсер етеді [33]. Статистикалық зерттеулерге сүйенетін болсақ, Қазақстан Республикасында әйелдер көбінесе қылмыстың келесі түрлерін жасайды: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, ұрлық, алаяқтық, мүшлікті заңсыз иемдену немесе ұрлау, тонау, сондай-ақ есірткі, психотроптық заттардың немесе олардың аналогтарының заңсыз айналымына байланысты қылмыстар. Әйелдер қылмысының құрылымындағы негізгі үлес меншікке қарсы қылмыстар тобына тиесілі, олардың арасында ұрлық сияқты қылмыс ерекше атап өтіледі. Бүкілмемлекеттік деңгейдегі және жекелген аймақтардағы әйелдер қылмысына ең аз тән қылмыстар ретінде келесілер танылады: адамның бостандығына, ар-намысы мен қадір-қасиетіне, адамның жыныстық тұтастығына және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы, коммерциялық және басқа ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар, экологиялық қылмыстар, көлік қозғалысы мен пайдалану қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар, мемлекеттің конституциялық құрылымы мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, сондай-ақ әскери қызметке және бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар [27]. Әйелдер дәстүрлі түрде еркектерге қарағанда зорлық-зомбылық қылмыстарын сирек жасайды. Нәзік жандылар жеке адамға қарсы қылмыстардың көпшілігін отбасылық жанжалдар, конфликтілер, интимдік тәжірибелер негізінде отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласында жасайды. Көбінесе олардың құрбандары – жақын қатынасатын адамдар: күйеулері, балалары немесе бірге тұратын адамдар, кейде басқа туыстар, көршілер, таныстар. Өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап қазіргі уақытқа дейін әдебиетте «отбасылық» деп аталатын әйелдер жасаған қылмыстар санының өсу тенденциясына назар аударылады. Мұндай шабуылдар көбінесе ситуациялық және ерлі-зайыптылардың немесе жұбайлардың тарапынан үнемі қорлау мен маскүнемдікке реакция болып табылады. Бір қызығы, көптеген әйелдер қылмыс жасағанға дейін ұзақ уақыт бойы өздерінің «құрбандарынан» азап шегеді. Отбасындағы проблемалар және жеке өмірдің бұзылуы әйелдерге қатты әсер етеді. Олар әдетте ұзақ уақыт бойы өздерінің жағымсыз эмоцияларына және тәжірибелеріне шыдайды, жасырады және сақтайды. Дегенмен бұл ақырында зорлық-зомбылықпен аяқталатын отбасылық жанжалдар түрінде көрініс табады: дене жарақатын, кісі өлтіруді немесе қарапайым қорлау мен ұрып-соғуды бастан кешіреді. Әдебиетте айтылғандай, криминологиялық жағдайдың жалпыланған, жиынтық сипаттамасы, елдегі әлеуметтік жағдайдың көрсеткіші, ең алдымен, зорлық-зомбылық қылмысының заңдылықтарын айқын көрсететін кісі өлтіру көрсеткіштері болып табылады. Заңға сәйкес тек әйелді жауапқа тартуға болатын нақты қылмыс – бұл жаңа туған баланы анасының өлтіруі (ҚР ҚК 100-бап [26]). Статистикаға сүйенетін болсақ, мұндай әрекеттер жиі болмайды, бірақ олардың саны тұрақты. Жаңа туған баланы анасының өлтіруі – бұл бір отбасы мүшесінің екіншісіне қарсы жасаған қылмысы. Оны туғызатын себептерге байланысты бұл отбасылық сферадағы қылмыстық құбылыс ретінде қарастырылады, өйткені ол ата-аналық жанұяда немесе өзінің дисфункционалды некелік қатынастары шеңберінде болады. Анасының баласын өмірден айыруы табиғат заңдылықтарына қайшы келетін табиғи емес әрекет болып табылады және психикадағы елеулі бұзылуларды көрсетуі мүмкін деп саналады. Сонымен бірге, қылмыстың бұл құрамы артықшылықты екенін атап өту қажет, яғни заң шығарушы қылмысты жасаудың субъективті жағы ретінде бірінші кезекте босануға байланысты әйелдің физиологиялық, психикалық жағдайына назар аударады. Әдетте, жаңа туған нәрестелерді өлтіруді 15 пен 29 жас аралығындағы білімі төмен жас әйелдер жасайды. Олардың көпшілігі некеден тыс жүкті болады, түсік түсіруге уақыттары жоқ, жеткілікті материалдық қолдаулары жоқ және т.б. Мұндай адамдар баланы өмірден айыру арқылы олар қоғам алдындағы жауапкершілік пен ұяттың қажетсіз жүктемесінен арылуға тырысады. Кейде мұндай қылмыстарда ер адам үлкен рөл атқарады: күйеуі, бірге тұратын адам, ғашық адамы әйелде нәрестелік жасауға деген ұмтылыстың қалыптасуын ынталандырады [31]. Бұл әрекетті орындау маңызды әлеуметтік институттың – отбасының әлсіреуімен, оның ішінде жастар арасында алкоголизм, есірткі, жезөкшелік сияқты жағымсыз құбылыстардың өсуімен тығыз байланысты деп санаймыз. Әйелдердің зорлық-зомбылық қылмыстары ішінде ең көп таралғандары ретінде келесілерді атап өтуге болады: аффект жағдайында жасалған адам өлтiру (ҚР ҚК 101-бап), абайсызда қазаға ұшырату (ҚР ҚК 104-бап), әртүрлі ауырлықтағы денсаулыққа қасақана зиян келтіру (ҚР ҚК 106, 107-баптар), қауiптi жағдайда қалдыру (ҚР ҚК 119-бап), қорлау (ҚР ҚК 131-бап) және т.б. [26]. Физикалық әлсіздік және ер адамдармен салыстырғанда өзін-өзі сақтауға деген ұмтылыс әйелдердің қылмыскерді ұстау үшін белсенді әрекеттерді жасау мүмкіндігін және, тиісінше, зорлық-зомблық қылмыстарының едәуір бөлігін жасау ықтималдығын жоққа шығарады. Әйелдер қылмысының жалпы құрылымында әйелдердің абайсызда қайтыс болу жағдайларының аз болуы, абайсызда денсаулыққа ауыр зиян келтіру «әлсіз жынысқа» тән сақтықтың салдары болып табылады. Аффект жағдайында кісі өлтірулердің шамалы үлесі, сондай-ақ аффект жағдайында денсаулыққа ауыр немесе орташа зиян келтіру жағдайлары, біздің ойымызша, ең алдымен әйелдердің физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты жасалады (физикалық күштің болмауы, күтпеген, өздігінен қолдану ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін). Әйелдің табиғи мақсаты – баланың дүниеге келуі және, сәйкесінше, негізгі және ең маңызды әлеуметтік рөлдердің бірі – ананың рөлі, сондықтан әйелдердің отбасы мен балаларға қарсы қылмысы мемлекет пен қоғам тарапынан ерекше назар мен алаңдаушылық тудыруы керек. Отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы әйелдер қауымының ең көп таралған қол сұғушылықтары – кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу міндеттерін орындамау және балаларды немесе мүгедек ата-аналарды асырауға қаражат төлеуден қасақана жалтару. Шын мәнінде, бұл жағдайда зиян әрекетсіздік арқылы жасалады. Алайда, мұндай әрекетсіздік әсіресе қоғамның кемшіліктерін айқын көрсетеді. Әйелдер қылмысының құрылымын зерттеу көрсеткендей, әйелдер көбінесе меншікке қарсы қылмыс жасайды. Қаралып отырған әрекеттердің жоғары үлес салмағы (50%-дан астам) – негізінен әйелдердің сауда, қызмет көрсету, материалдық құндылықтарды бөлу және сақтау саласындағы жұмыспен қамтылуына байланысты. Әйелдер тарихи түрде экономиканың осы салаларында жұмысшылардың көпшілігін құрады, ал экономиканың тұрақсыздығы мен дағдарыстық жағдайы, оның нәтижелері инфляция, жұмыссыздық және басқа да жағымсыз процестер болып табылады, бұл салаларға әйелдер санының одан да көп ағымын тудырады [34]. Айта кету керек, «әйел ұрлығының» белгілі бір ерекшеліктері бар. Көбінесе бұл қылмыстар басқалардың сенімін қолдана отырып жасалады. Көп жағдайларда әйелдер бейтаныс адамдардың сенімін пайдалану арқылы ұрлықты көлікте және тұрғын үй-жайларда жасайды. Бірінші жағдайда, олар станцияда немесе пойызда болжамды құрбанмен танысады, заттарға еркін қол жеткізуге үміттеніп, оның орналасқан жеріне ие болады. Екінші жағдайда, ұры алдау арқылы (мысалы, үйден қоңырау шалуға өтіну) немесе үй иелерінің шақыруы бойынша пәтерге кіріп, олардың жоқтығын, ұйқысын немесе дәрменсіздігін пайдаланып, ұрлық жасайды. «Әйелдер ұрлығын» жасауға арналған әдеттегі орындар – адамдар көп жиналатын қоғамдық жерлер (көшелер, алаңдар, саябақтар, аялдамалар, вокзалдар және т.б.) және сауда орындары (базарлар, дүкендер, кафелер және т.б.). Бұл көпшіліктің назарынан тыс қалу, жоғалу оңай екендігімен түсіндіріледі. Мұндай жерлерде адамдар әдетте бөтен адамдарға назар аудармайды. Сонымен қатар, жәбірленушілерді таңдау мүмкіндігі өте кең және уақыт шеңберімен шектелмейді. Мұндай жағдайлар «жоспарланған және кездейсоқ» қылмыстарды жасауға қолайлы жағдай жасайды. Айта кету керек, әйелдер ұрлығының ерекшелігі – олардың маңызды «ситуациясында». Бұл ретте әйел ұрлық жасау мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдай жасау үшін күш салмайды. Жағдайлар өздігінен дамиды (мысалы, жәбірленуші қырағылықты жоғалтады, ал ақша/заттар көпшілікке қол жетімді), ал қылмыскер тек олардың сәтті үйлесімін қолдана алады [28]. Әйелдердің меншікке қарсы жасаған қылмыстарының ішінде үлес салмағы бойынша екінші орын алаяқтыққа тиесілі. Бұл осы қылмыстың салыстырмалы түрде төмен тәуекелділігімен жоғары рентабельділігімен түсіндіріледі, өйткені алаяқтық туралы істерді тергеу өте қиын. Сонымен қатар, әйел табиғаты бойынша оған қол сұғушылықты сәтті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қасиеттерге ие: көркемдік, сүйкімділік, кейде тіпті бейсаналық түрде жәбірленушінің психологиясына ену, сенімге кіру, адамдарды тарта алу және жеңу қабілеті. Мәселен, қазіргі уақытта ғаламтор желісін пайдалану арқылы алаяқтық жасау жағдайлары жиі кездеседі. Мысалы, қарым-қатынас орнату және отбасын құру үшін ерлі-зайыптыларды іздеу сылтауымен танысу сайттарындағы әйелдер құрбандарды іздейді, олармен байланыс орнатады, содан кейін олардың ниеттерінің маңыздылығы туралы жаңылыстырады, әртүрлі сылтаулармен оларды ақша аударуға «мәжбүрлейді» (емделуге, оқуға және т.б.). Мұндай істерде қылмыстық ниетті дәлелдеу өте қиын. Алаяқтық жасаған әйелдердің жағдайын көп жағдайда қауіпсіз деп сипаттауға болады. Біріншіден, олар жұмыс істейді. Екіншіден, олардың білім деңгейі әдетте орта білімнен жоғары (жалпы), көбінесе орта арнаулы білімге ие. Көп жағдайда олардың күйеуі, балалары бар. Жас қыздар, әдетте, қылмыс жасалған кезде үйренеді. Айта кету керек, мұндай әйелдердің қылмыстары сирек қажеттілікке ие. Олардың көпшілігі қол жетімді құндылықтарды қабылдауға азғыруға қарсы тұра алмайды. Меншікке қарсы әйелдердің қылмысы құрылымында тонау және қарақшылық сияқты әрекеттерге ерекше назар аударылады. Дәстүр бойынша, әйелдердің меншікке қарсы қылмысы құрылымындағы қарақшылықтың аз үлесі әйелдердің басқа адамдардың мүлкін иемдену үшін зорлық-зомбылық қолдану жалпы әйелдерге тән емес екенін көрсетеді. Әдетте, тонау мен қарақшылықты әйелдер ер адамдармен бірге жасайды. Сонымен қатар, егер қарақшылықта әйелдер көбінесе серіктес ретінде қызмет етсе, ал тонаудағы ролі – бірлесіп орындаушылар [31]. Әйелдердің қылмысы ерлер қылмысынан сандық параметрлермен де, сапалық көрсеткіштермен де ерекшеленеді, бұл келесідей көрініс табады: а) қылмыстардың ауқымы және олардың сипаты; б) қылмыстық мінез-құлық тетігі; б) құқыққа қарсы мақсатқа қол жеткізу тәсілдері мен құралдары; в) қылмыскерлердің жасалған әрекетке психологиялық қатынасы; г) жәбірленушіні таңдау және жәбірленушілермен қарым-қатынас; д) олардың құқық бұзушылықтарына отбасылық-тұрмыстық және оларға ілеспе мән-жайлардың ықпал етуі; е) пайдакүнемдік, зорлық-зомбылық және өзге де қылмыс түрлерінің арақатынасы. жүктеу/скачать 314,74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|