Ж. Ақбаевтың тарихи-саяси көзқарастары

Ж. Ақбаевтың тарихи-саяси көзқарастары

1927 жылғы 23 қаңтарда Семей мемлекеттік географиялық қоғамының жиналысында Ж. Ақбаев қазақ халқының шығу тегі туралы тақырыпта баяндама жасаған. Баяндамасында ол ғылыми әдебиетте аз жазылған көкейтесті мәселелерді кең ауқымда қозғаған. Атап өтуге тұратын бірінші нәрсе – оның қазақ хылқының шығу тегі туралы көптеген әдебиетті зерттеуі. Еңбектің екінші белгісі – осы кезге дейін кесімді шешімін таппаған проблемалар. Баяндамаға тән үшінші белгі мынадай: Ж. Ақбаев маңызы жағынан саяси-құқылық құбылыстарды бірінші орынға қояды. Заңгер былай деп жазады: “Тарих – халықтардың мәдени жағдайына байланысты олардың құқылық-саяси тағдыры туралы ғылым. Халықтардың өмірінде кейде жекелеген данышпан тұлғалар немесе шағын тайпа маңызды рөл атқарады”. Бұл қағидалар белгілі бір тұжырымдама болып табылады. Мұнда кем дегенде маңызды үш жайт бар. Біріншісі- халықтың тарихи – саяси ұйымының тарихы. Осыны негізге ала отырып, Ж. Ақбаев қазақ мемлекетінің пайда болу, қалыптасу, даму және ыдырау тарихын қарастырады. Кейбір тарихшылар қазақтарды император Константин Багрянородный мен ақын Фирдоуси айтқан “Косогтардың” тікелей ұрпақтары деп атап көрсетеді. Басқа біреулер қазақтар тарих сахнасына ХV ғасырда шыққан деп жазған.

Ж. Ақбаев М. Тынышбаевтың орыс, араб, француз, ағылшын сөздері мен басқа да сөздердің мәнін табуға тырысу сияқты, “қазақ” сөзінің мәнін іздестіру де

37

1. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Ж. Ақбаевтың пікірінше, тарихи әдебиетте “қазақ” ұғымы “солдат, әскер, шерік, әскерилер(әскери сословие)” мағынасында қолданылады. Бұған дәлелге түрлі тарихи құжаттардан үзінділер келтірілді. Атап айтқанда, Қазан ханы Абдуллатиф ұлы князь Василийге “өз қазақтарын соғысуға” жібермеуге уәде беретінін жазған; өзбек ханы Ибақ 1000 “казагымен және Ноғай мырзалары 15000 казагымен Алтын Орда ханы Ахметке шабуыл жасап, оны өлтірген” және т.т

Бұл деректерді Ж. Ақбаев М. Тынышбаевтан алған. Келтірілген материалдар негізінде Тынышбаев Керей мен Жәнібек хандығының халқы қазақ деп аталған деген қортынды жасайды. Ол былай тұрсын, Тынышбаев 15-16 ғасырларда

38

2. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Ж. Ақбаев Вельяминов-Зерновтың, Тынышбаевтың және басқаларының көзқарастарынан мүлде басқа, әлдеқайда қисынды, иланымды қортындылар жасайды. Деректі тарихи фактілер келтіре отырып, Ж. Ақбаев мынадай зор маңызды жағдайды атап көрсетеді: «Әскер және атты әскер ретінде «қазақ» сөзі Кавказда да ,Алтын Ордада да, Өзбекстанда да, Көшімнің Сібір хандығында да Қырымда да Түркияда да Қолданылған. Басқаша айтқанда, тарихшы М.Тынышбаевтың пайымдағанындай, халықтың өзі емес, бұрынғы Алтын Орда халықтарының бүкіл әскер бөлімдері Қырым мен Кавказда, Сібір мен Монғолстанда (Монғолстан-Жетісу) КАЗАКТАР деп аталған». Оның үстіне, Ж. Ақбаев »жай ғана атты әскер емес, қайта әскери сословие деп санап, бұған дәлелге бірқатар нақты деректер келтіреді. Кейбір тарихшылар (Карамзин, Семенов Тянь-Шанский және басқалар) черкестерді «казактар» деп атаған. Осы

39

3. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Ж. Ақбаевтың пікірінше, Керей мен Жәнібекте атты әскер – казак сословиесі болған. Олар қолбасшысы Қобыланды (қыпшақ) бидің қолбасшы Дайырқожаны (арғын) өлріргені үшін өз жақтастарымен және таңдаулы атты әскерлері – казактарымен бірге Өзбекстаннан Жетісуға барып, онда «Шағатай ұрпақтарының егеменді Монғолстан мемлекетінің ұлысының) қорлығымен 1456 жылы Балқаш көлінің маңындағы Хантауда үлестік автономиялы мемлекет құрды». Ж. Ақбаевтың пікірінше, Кереймен және Жәнібекпен бірге «оларға жақын және адал жауынгерлер ғана дала кезіп көшудің тар жол, тайғақ кешуінен өткен. Соңғылары алғашқы туған жері – Отаны (Сарай хандығы) сияқты, екіншкі Отанынан (Өзбекстаннан) да кетіп, әр түрлі сезімдермен: хандарына адал берілгендіктен, жауынгерлік ерлік сезімдерімен, сол кезде толассыз көшіп-қонып жүретін қайсар да қызба қанды Алтын Орда ұлдарының өзін-өзі сақтау сезімдерімен, мінез-дағдысымен өз хандарының ізіне еріп, бұрынғы Алтын Оданың барлық түкпірлерін өз отаны деп санады».

Ж. Ақбаевтың баяндамасынан алынған жоғарыдағы үзіндіге мынадай екі жағдай тән: 1. Жәнібекпен және Кереймен бірге Жетісуға тек жауынгерлер, басқаша айтқанда, казактар деп аталғаны осыдан-ақ түсінікті кейінен нақ Жәнібек пен Керей келіп қонстанған жер жаңа саяси бірлестік құрылған орталыққа айналды. Өте қызықтысы, біріншіден, осы бірлестіктің негізінен қазақтар, яғни әскери сословие қалағанына, екіншіден, оларды басқа жерлерден келген казактар да қолдағанына, алғаш рет болуы да мүмкін, Ж. Ақбаев өзіне дейін де мәлім болғанымен, нақ осылайша түсіндірілмеген нақты материалдар келтіреді. Керей мен Жәнібектің «автономиялы» (дұрысырақ айтқанда, вассалдық) хандығының халқы бастапқыда әскери сословие – казактардан

40

4. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Сонымен, Керей мен Жәнібек хандығының әскери-саяси бірлестік ретінде құрылғанына, оның әлеуметтік негізі белгілі этникалық топ емес, қайта қазақтардың әскери сословиесі болғанына тарихи әдебиетте Ж. Ақбаев бірінші болып назар аударды деуге біздің толық негізіміз бар. Тек белгілі бір уақыт өткеннен кейін, осы саяси бірлестікке басқа ұлыстардан жай халықтың келіп қосылып, оның жер аумағының кеңеюіне қарай ол мемлекетке айналған да,

41

5. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Қазақтардың мемлекеті бірден қалыптасқан жоқ, өйткені ол әскери сословие негізінде құрылмайды. Сондықтан тарихи әдебиетте қазақ хандығының туу кезі туралы түрлі пікірлер бар. А.П. Чулошников Қазақ хандығы ХV – ХVI ғасырлар шебінде құрылған деп жазды. С. К. Ибрагимов дербес мемлекеттің түпкілікті құрылуын ХVI ғасырдың 30-40 жылдарында жатқызған және т.т. Осы уақыт ішінде қазақ ұлысының негізі қалыптасқан. Ж. Ақбаев нақ осылай деп дәлелдеді. Оның қазақ ұлысының қалыптасуы тұжырымдамасын қазіргі зерттеушілер де құптайды. «ХV ғасырдың аяғынан бастап «қазақ» термині саяси сипат алады да, Барақтың ұрпақтары – Жәнібек, Керей, Бұрындық құрған жекелеген феодалдық иеліктердің атауы үшін қолданыла бастайды; ХVI ғасырда, Шайбани хан бастаған көшпелі тайпалардың бір бөлігі қазіргі Қазақстан аумағынан Мауараннахрға көшіп

кеткеннен кейін, «қазақ» термині этникалық сипат ала бастайды».

42

6. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Қазақ халқының қалыптасуы бейберекет болған деп пайымдаған басқа тарихшылардан айырмашылығы, Ж. Ақбаев оны нысаналы қызметтің нәтижесі деп санайды. Ж. Ақбаевтың пікірінше, қазақ халқы қалыптасуының негізін Қасым хан қалаған. Ол былай деп жазады: «Үш жүз бен қазақ халқын ұйымдастырушы шынында да Қасым хан болғаны «қасқа жол» ұғымымен, ал «ескі жол» Есім ханның есімімен байланыстырылуынан көрінеді».

Халықтың аузында жүрген «Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы» деген әйгілі аңыздардан өзіндік ерекшелікпен түсіндірілуіне лайықты бағасын беру керек. «Қасқа жолды» халықтың неліктен Қасымхан есімімен байланыстыратынын Ж. Ақбаевқа дейін тарихшылар да, мемлекеттанушылар да түсіндірген емес.

Кейіннен тарихшылар да нақ осындай тұжырымға келді. Батыс Еуропа дербес этникалық қауымдастық ретіндегі қазақтар туралы нақ Қасымхан билеген жылдары білген.

Жоғарыда біз Қасым хан кезінде қабылдаған заңдарды Ж. Ақбаевтың құдай заңы деп санағанын атап өтейік. Мұнда тарихи ақиқаттың белгілі бір кезеңі көрсетілген. Тегінде, Қасым хан заңдарын жасаушылар сол кезде енгізіле бастаған шариғат нормаларына қарсы сақтап қалғысы келген ежелге құқылық ғұрыптарға сүйенген болса керек. Ал осындай жағдайда дағдылы құқық нормаларының көктен келіп түскенін көрсету керек болған. Қазақ халқы тарихының ғұлама білгірі Ә. Х. Марғұлан былай деп жазады: «15ғ. – 16ғ. Басында Бұхардың ишан-қазылары қазақ өлкесінде діни үгіт таратып, «ежелгі жарғы заңын қалдырыңдар, ол көкке хан билік ететін. Ол Жошыдан тараған сұлтандарды көп табынатын дінсіздіктің ісі, оның орнына шариғат қағидасына ауысыңдар. Ант бергенде көк соқсын деп айтпандар, құран соқсын деп,

43

7. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Көшпелі халық шариғат нормаларын қабылдағысы келмей, өздерінің тұрмыс жағдайларына жат ережелерді күштеп тануға тырысқан билеушілерге талай рет қарсы шыққан. Жаңа этникалық қауымдастықтың қалыптасуы жағдайында Қасым хан көшпелілердің тұрмыс жағдайларына сай келетін заңдар жинағын жасай білді. Өзін дербес ұлыс деп ұғынған жаңа этникалық қауымдастық Қасым ханның заңдарын жаңа құқық жүйесі деп қабылдады.

Бұл құқық жүйесі бүкіл халқы бір қазақ ұлысы болған үш жүзге түгел таралды. Қасым хан заңдарының тағы бір ерекшелігі міне осында. Оларды Ж. Ақбаев та нақ осылай сипаттайды. Ол былай деп жазады: «Үш жүздің» немесе тарихи, оның үстіне құдайдан – Айдан берілген заң болып табылады.

Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардың бәрінен Ж. Ақбаевтың қазақ мемлекетінің , халқының пайда болуы мен құқылық жүйесінің қалыптасу тарихын құқықтанушы-ғалым ретінде өзінше бірегей түсіндіріп берген көрінеді.

Ж. Ақбаев қазақ қоғамының ежелгі кезден бергі мемлекеттік-құқылық проблемаларын алғашқы зерттеушілердің бірі болды. Оның ғылыми ынта қойған мәселелерінің ауқымы қазақ мемлекетінің пайда болу, құқылық жүйенің, құқылық ұғымдардың, терминдердің қалыптасу мәселелерін қамтыды.

Ғылым үшін зерттеліп отырған тақырыптың өзекті, негізгі құбылысының мәнін анықтаудың шешуші маңызы бар. Құқылық жүйені түсіну үшін құқықтық мәнін зерттеу қажет; құқық деген не, әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде оның белгілі бір терминологиялық рәсімге ие болатыны неліктен?

Ресейге қосылғанға дейін қазақ қоғамының мемлекеттік ұйымы, ғасырлар бойы қалыптасып, дамытылған құқық жүйесі болған. Осы уақыт ішінде мемлекеттіліктің өзін, оның құрылымын, органдарының қызметін, сондай-ақ құқылық жүйесінің қалыптасу және жұмыс істеу үрдісін сипаттайтын зор нақтылы материал жинақталды. Ерте кезден бастап ғалымдар, жазушылар,

8. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Қазақтың дағдылы құқығы жөнінде Ш.Ш. Уәлиханов алғашқылардың бірі болып бірқатар еңбектер жазды. Ол қазақ құқығының проблемаларын кең тұрғыдан – тарихи және өз кезіндегі қырларынан қарастырады. Ол қазақтың дағдылы құқығын, мұсылман құқығын, Ресей заңдарын жақсы білген еді, оларды салыстыра отырып зерттеді, аталған құқық жүйелерінің жақсы және теріс белгілерін иланымды көрсетті. Қазақстан құқық ғылымы үшін Ш. Уәлихановтың қазақ құқығының тарихы, оның әлеуметтік мазмұны мен келешегі жөнінде айтқан пікірлерінің зор маңызы бар. Оның пікірінше, қазақ

45

9. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Ш. Уәлиханов тарихи оқиғалар, әлеуметтік-құқылық өмір құбылыстары қазақ ауыз әдебиетінде, ақындардың, жыршылардың және басқаларының туындыларында көрініс тапқанына назар аударды. « Әдет-ғұрыптармен, мақалдармен, мәтелдермен және халық құқықтарының кодексімен жинақталған, алғанда осы жырлардың бәрі халықтың өткендегі тарихи деректерді толықтыруымызға және олардың шығуын анықтауымызға мүмкіндік береді. Қырғыздардың ежелгі аңыздары мен нанымдарын қандай қаз-қалпында сақтап қалғаны таңқаларлық». Оның пікірнше, адамның өзі қолданылып жүргенде өсіп, тәрбиеленген, өзіне неғұрлым таныс заң халық үшін жақсы болмақ.

Біз қазақтың дағдылы құқығына Ш. Уәлихановтың көзқарастары мен идеяларын қысқаша баяндап өту қажет деп таптық, себебі – ол қазақ халқы өмірінің ерекше жағдайларында оның пайда болуы мен қалыптасуының тарихи

46

10. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Ш. Уәлиханов қазақ құқығының бірқатар өзіндік ерекше белгілерін көрсетіп, оны түсіну негіздерін қалады деуге болады. Жарты ғасырдан кейін бұл іске енді кәсіби-заңгер Ж. Ақбаев өз үлесін қосуға тырысты. Ол көп еңбек жазған жоқ. Өйткені мәселе көп жазуда емес, автордың қандай идеялар: терең, бірегей немесе құрама идеялар айтуында. Ж Ақбаев қазақ құқығының сипаттамасы жөнінде тұңғыш рет бірқатар бірегей идеялар ұсынды. Ж. Ақбаев қазақ құқығы институттарын түсіндіруде психологиялық құқық теориясының принциптері мен идеяларын қолдануға тырысқан бірінші және соңғы қазақ құқықтанушысы болып табылады.

Ж. Ақбаев қазақ құқығы жөнінде объективті құқық және субъективті құқық ұғымын бірінші болып пайдаланды.

Объективті құқық ұғымы. Құқылық жүйенің қалыптасуына байланысты барлық халықтарда тиісті ұғымдар пайда болады. Құқық ұғымын бейнелейтін негізгі термин әділеттілік туралы, ақиқат туралы, шындық туралы түсінікке байланысты. Бұған қазақ құқығының қалыптасу тарихы да кіреді. Алайда қазақтарда құқық ұғымы пайда болуының тарихи тым күрделі, оны әлі ешкім зерттеген емес. Мұндай ұғымның бар екенін заңдар туралы айтылатын Орхан-Енисей ескерткіштерінен бастап ХVI ғасырға дейінгі мемлекеттерде өздерінің құқық туралы түсініктері болған, бірақ олар қолданылып келген құқылық нормалардың жинақталған көрінісі емес еді. ҰҒА-ның корр. – мүшесі Ғ.

47

11. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Түркі тілдес тайпалар(ұлыстар) Х-Х1 ғасырлардың өзінде-ақ арабтың (сирек болса да парсының) құқылық ұғымдарын қолдана бастаған. Солардың ішінде құқылық ұғымын объективті мағынасында көрсететін «хұқық» терминінің ерекше мәні болды. Алайда түркі тілдес халықтарда «хұқық» сол мағынасында қолданылған жоқ. Бұл ұғым субъективті құқық мағынасында орныққан, мұны мемлекеттік-құқылық проблемалар туралы мәліметтер бар түркі тілдес әдебиетінің бәрі дәлелдейді. «Құқық» термині орта ғасырдың үздік туындысы – Ж. Баласағұнидің «Құтты білік» дастанында субъективті құқық ұғымында қолданылған.

Түпнұсқандан екі жол келтірейік:

1560. һәқіппі отәунмәdim mәnin,

1560. Bayat oқ ofәsun заnin, hәкlasin,

«Оны (хақынды) өтемей жаным қалай жай табар,

Хақыңды енді құдай өзі қайтарар».

48

12. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Барлық айтылғандардың қарастырылып отырған проблема тікелей қатысы бар. Ж. Ақбаевтың қазақ қоғамындағы объективті құқық ұғымы туралы айта келіп, түркі тілдес халықтардың құқылық жүйесіне мәлім «Төру» ұғымын да, арабтардан алынған «хұқық» ұғымын да ғасырдың өзінде –ақ Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың қолдануынан шығып қалғанын негізге алып жауап қайтаруға болады. Екінші сұраққа жауап мынадай: «хұқық» түркі мемлекеттері өмір сүрген кезеңде де, қазақ мемлекеттегі пайда болған кезде де объективті құқық ұғымы ретінде қабылданған жоқ. Бірақ өзінің әлеуметтік мәніне сәйкес келетін құқылық жүйесі болмайынша, объективтендірілген құқығы болмайынша, кез келген мемлекет өмір сүре алмайды. Объективті құқықтың қалыптасу мен құқылық нормалар жүйесі ретінде өмір сүруін, сөз жоқ, қоғамдық сана қабылдап, белгілі бір ұғымдық көрініс табады. Одан әрі абстрактілі, жалпы құқық ұғымы қазақ халқының құқылық санасына жайлап қалыптасып, белгілі бір ұғымдық рәсімге ие болды. Сонан соң бұл ұғым оларға қайдан алынғаны белгісіз түрде кездейсоқ күштеп таңылған жоқ. Ол қоғамдық қатынастарды жалпы қоғамның және жеке алғанда әркімнің игілігін қамтамасыз ететін бағытта реттеп отыратын мемлекеттік нұсқаулардың әділетті, дұрыс сипаты туралы табиғи түсініктерден туындаған. Басқаша айтқанда, негізінен көшпелі өмір салтын ұстанған қазақтардың құқықты қоғамдық өмірді дұрыс жолға салатын құрал деп білгені табиғи нәрсе болатын. Қазақ қоғамында қолданылған нақ объективті құқытың «Ақ жол» деп қабылданғаны сондықтан болар. Мұны мақұлдап жауап қайтаруға салмақты негіздер бар. Қазақтарда «жол» ұғымы өте кең мағынада қолданылады. Қазақ

49

13. 
    Ф-ОБ-001/033
    

1. Алға ұстаған бағыт, бағдар, «Қазақ» газеті төңкерісшіл жол ұстады, халық мүддесін қорғады. Ойы бөлектің, жолы да бөлек.

2. Салт, әдіт-ғұрып, кәде, сый, сыйлық.

3. Ақ жол. Қалың ел құдайына мінәжат етіп, батырларға ақ жол тілеп, құрмалдық отын лаулатты.

4. Ата жолы. Ежелден келе жатқан дәстүр. Ата жолын бұзғанды тыйсаң, әуелі өзіңді тый.

5. Жол бастады. Жолға шыққанда жолды бастап жүру, жол көрсету, бағыт, бағдар сілтеу.

6. Жолға қойды. Тәртіпке келтірді, жүйеге түсірді.

7. Жолға салды. Дұрыс қою, түсінру. Жақсылар жолдан азар ма, ниеті жақсы болған соң. Анты бар: Дайра-байға зайып болман, Ел ғұрпын жерге таптап «тайып жолдан».

8. Жолдан жығылмау. Дәстүрлі, салты жақсы білу, ұстау.

9. Жол көрген. Көпті көрген.

10. Жол көрсету. Жөн сілтеу, үлгі, өнеге көрсету.

11. Жол сілтеу. Бағыт нұсқау, жөн сілтеу.

12. Қасқа жол. Анық, айқын, түзу жол.

13. Оң жол. Дұрыс бағыт.

14. Сара жол. Анық, айқын бағыт.

«Ақ жолды» І. Кеңесбаев «Ақиқат, әділ, адал жол» деп түсіндіреді.

Айтылғандардың бәрі «жол» көшпелі салт жағдайында өмір сүрген қазақ халқы психологиясының ерекшеліктеріне сай келетін құқық ұғымын білдіре алатын және шын мәнінде білдірген терминнің нақ өзі. «Ақ жол», «Ата жолы» арқылы жалпы объективті құқық ұшымын білдіре отырып, қазақ халқының психологиясы өз құқылық жүйесінің ерекшеліктерін көрсетті. Біріншіден, қазақ құқығының аса маңызды қайнары ұрпақтан ұрпаққа беріліп келген әдет-ғұрып, дәстүр болатын.

50

14. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Құқыққа Ж. Ақбаев берген анықтамаға тән жәйттер мен оның мағынасы қандай ?

Бірінші. Ж. Ақбаев қазақтардың құқыты «жол» деген термин арқылы, яғни қоғамдық қатынастарды реттейтін, адамдар құқық қатынастарына түскен жағдайда олардың арасындағы проблемаларды шешудің көрсеткіші болатын құрал ретінде түсінгеніне күмән келтірген жоқ. Бұл жерде өте елеулі бір жағдайға назар аудару керек. Құқықты «жол» (даңғыл жол) деп сипаттай келіп, Ж. Ақбаев мұны оның мәнін көрсету қажет деп есептемейді. Бұл жаңсақтық немесе құқық табиғатын жете түсінбегендік емес. Біздің пікірімізше, Ж. Ақбаев

51

15. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Мемлекеттіліктің дамымағандығы, мемлекеттік органдардың тармақталған жүйесінің болмағандығы, бір жағынан, құқылық жүйенің дамымағандығы, оның салаларға бөлінбегендігі және жүйеленбегендігі салдарынан қазақ құқығында күштеу элементтері айқын көрсетілмеген еді. Бұл құқылық нормалардың бұзылғаны үшін жаза, күш қолдану көзделмегенін білдірмейді. Жаза қолдану да көздеді, күштеу де болды. Бірақ мұның бәрі негізінен қоғамдық пікірге сүйеніп, қоғамдық санаға «сіңіп кеткен» сияқты болатын. Ал біздің пікірімізше, құқық бұзушылық үшін жаза қолдану құқықтың сипатты белгісі ретінде қабылданбаған. Ол құқық ұғымының сыртында қалған. Әйтпесе, қазақтардың санасында құқықтың тек бір тұрғыда: «Қасқа жол», «Ақ жол» тұрғысында болғаны неліктен екенін түсіндіру қиын.

Екінші. Ж. Ақбаев өз анықтамасында құқық ұғымының психикалық қызмет нәтижесі екенін атап көрсетеді. Бұл арада Ж. Ақбаев қандай да бір ұғым ойлану үрдісінің қорытындысы болып табылады деген ғылыми теорияға сүйенеді. Құқық сияқты күрделі құбылыс терең ғылыми зертеулердің нәтижесі ретінде, сондай-ақ адамдардың өздерінің практикалық тіршілік үрдісінде ұғынылуы мүмкін. Екі жағдайда да құқық туралы түсініктер белсенді және қорытушы психикалық қызметтің қорытындысы болып табылады.

Үшінші. Ж.Ақбаев құқық ұғымында тар өрісті таптық көзқарасты қабылдамайды, ал ол ХХ ғасырдың бас кезінде заң әдебиетінде орын ала бастаған еді. Ж. Ақбаевтың тұжырымнша қазақ құқығы бүкіл халықтың еркін білдіреді, өйткені халық психологиясы жалпы алғанда оны әділетті, дұрыс құбылыс деп таниды. Сірә, әділ билерге құдайдай табыну мен қарау билерді сынау сияқты ғажайып құбылысты осымен түсіндіруге болатын шығар. Екі жағдайда да дамдар қалыптасқан құқылық нормалардың әділдігіне сенген.

Төртінші. Ақырында, Ж. Ақбаев «жол» термині «материалдық дүниеден» алынған және оның үстіне тек қазақ құқығының ғана ерекше белгісі емес деп дұрыс ескерткен. Орыс және француз құқығында да солай болған. Басқаша

айтқанда, Ж. Ақбаев халықта құқық ұғымы қалыптасуының объективті

52

16. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Ж. Ақбаев қазақтардағы құқық ұғымының тұжырымдалуымен шектелмейді. Ол құқық («жол») ұғымын әдет (обычай) ұғымынан шектеу қажет екендігі туралы ой айтты. Біздің ойымызша, бұл мәселеде де Ж. Ақбаев салиқалы пікірге келген. Ол «қырғыздардағы азаматтық hadat, hadlet - араб сөзі» деп дұрыс атап көрсетеді. Шынында да, түркі тілдес халықтар «хұқ» ұғымын, тегінде, Х-Х1 ғасырларда болар, арабтардан алған, қалай дегенмен де ол Ж. Баласағұнидің «құтты білігі» мен М. Қашғариде кеңінен пайдаланады және құқылық мәнінде көшпелі өмір салтын ұстаған қазақтардың құқықты қоғамдық өмірді дұрыс жолға салатын құрал деп мәніде емес, жай ғана әдет-ғұрып мәнінде қолданылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, «құқық» ұғымы «төртеу» терминімен білдірілген. Ал ежелгі түрік тілінде «әдет-ғұрып» «өгірәйүк» және арабша «ғадет» деп аталған.

Әдет-ғұрыптың «өгрәйүк» деген түрікше ұғымы М. Қашғаридың сөзідігінде кездеседі. Уақыт өте келе, «өргәйүк» «әдет-ғұрып» ұғымы ретінде қолдану үшін тоқтатқан, бірақ нақ сол мағынасында сақталып қалған, ал оны «ғадет» (әдет) термині алмастырғандықтан, жай ғана әлеуметтік маңызды сипатын жоғалтқан.

«Ғадет» (әдет) ұғымы толық құқылық мәнге ие болған жоқ және «құқық»ұғымын білдірмеді. Түркілер мен қазақтар, өз мұрагерлері сияқты, «ғадетке» неғұрлым адамгершілік мазмұн берген. Бұл ұғым, біріншіден, халықтың әдет-ғұрыпты мағынасында («ауру қалса да әдет қалмайды»), екіншіден, мемлекеттік (әкімшілік) ғұрып ретінде қолданыла бастаған.

Айтылғандардың бәрінен қандай қорытынды шығады? Ж. Ақбаев ашып жазбағанымен, оның пайымдауларынан қазақтар өздерінің құқылық жүйесін әдет немесе әдеттегі құқық (дағдалы құқық ) деп атамағанмен деген қорытындының туындауы қисынды. Қазақтардың өз құқығын былай деп атай алмағаны олрадың «әдетті» таза құқылық құбылыс деп қабылдамайтындығынан ғана емес, сонымен қатар құқылық нормалар

53

17. 
    Ф-ОБ-001/033
    

құқылық әдет-ғұрыпқа тән. Құқық магистрі Ж. Ақбаевтың қазақ құқығын анықтауға сіңірген ғылыми еңбегін атап өте келіп, сонымен бірге оның бұл проблема жөнінде айтқандарының бәрімен бірдей келісуге бола қоймады. Ж. Ақбаевтың кейбір пайымдаулары, біздің пікірімізше, өмір шындығына сай келмейді немесе кем дегенде, даулы болып табылады. 1927 жылы жазылған «Қазақ халқының шығу тегі туралы тақырыптағы баяндаманың тезистерінде» Ж. Ақбаев «қасқа жол», «ескі жол», «ақ жол» сияқты қазақ құқығын түсіну үшін түйінді терминдердің этимологиясын анықтауға әрекет жасады. «Ақ» сөзінің шығуын түсіндіргісі келген Ж. Ақбаев былай деп жазады: «Қазақ тілінде «Х» әрпі жоқ, ал арабтың «хақ» деген сөзін қазақтар «Ақ» (ақ-хақиқат) деп өзгерткен де, бұл сөз қазақтарда азаматтық құқық алған».

Шынында да, «Хақ» термині арабтардан алынған. Көпше түрінде «хұқұқ» болып айтылатын «Хақ» құқық, ақиқат, шындық, әділеттілік дегенді білдіреді. Ол түркі халықтардың тілдерінде Х1 ғасырда тез енді. Оны Ж. Баласағұни кеңінен пайдаланған. Оның философиялық – құқылық шығармасы «құтты білікте» «хақ» жиі қолданылады. Аталған дастаннан кейбір жолдары келтірейік. Онда бұл термин субъективті құқық ұғымын білдіру үшін қолданылған.

5579. Бұқарада үш хақың бар сенің де, Құлағыңа құй оларды тегінде:

5580. Біріншіден, қадірленсін жарлығың, Не болса да тез тындырсын

54

18. 
    Ф-ОБ-001/033
    

5581. Екіншісі, қазына хакын жемесін, Ей колы ашық, дәл уағында төлесін.

5583. Өтер болсаң, сен өзіңнің хақыңды, Олар да өтер қарызынды ақынды.

«Хақ» термині одан кейін де субъективті құық мағынасында қолданылған. Ол әділеттілікті, ақихат пен құдайды білдіру үшін пайдаланылған. Сонымен бірге шетелдік «хақ» термині ғажайып өзгеріске ұшыраған. Өз мәнінде қала отырып және түркі халықтардың құқылық санасына еніп, «хақ» термині «Ақ» (әппақ) деген нағыз түркі сөзі түрінде егіздің сыңарын тапқан. Ал бұл сөздің қазіргі кезде де оның мың жыл бұрын болған мәнінде қолданылып отырғанына еш күмән жоқ. «Кодекс болған Куманикуске» (Х111 ғ.) жүгінейік, онда латын сөздерінің түрік тіліндегі мәні берілген:

латынша түрікше қазақша

colores чаndlач түстер (рең)

albun ac ақ

niqrum chara қара

blaum coc көк

janum sari сары

Жоғарыда атап атілгеніндей, қазақ қоғамында Қасым хан билеген кезінде орныққан құқылық жүйені халық «Қасым ханның қасқа жолы» деп атаған. Ж. Ақбаев «қасқа» сөзіне «бастың қасқасы, жарық, шырақ, ай» деген түсіндірме береді. «Қасқа жол» деген қос сөзді Ж. Ақбаев: «Қасқа жол – Айдың (құдайдың) құқығы немесе заңы, қасиетті құқық», - деп түсіндіреді. Оның

55

19. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Келтірілген пікірде кейбір қызықты және онша айқын емес жайлар бар. Біріншіден, Ж. Ақбаев қазақ қоғамының заңдары немесе құқығы жазылмаған деп санайды. Басқаша айтқанда, олар «құдайдан - айдан» берілген. Белгілі бір дәрежеде Ж. Ақбаевтың айтқаны дұрыс. Көптеген құқылық нормалар би үлгісінің (өсиетінің) нәтижесі ретінде, сөз жоқ, жазылмаған болатын. Сонымен бірге қазақтарда жазылған заңдардың болғанын толық теріске шығарудың негізі бола қоймас. Мысалы, ХVI ғасырда «Төру бітігі», яғни қыпшақ заңдарының жинағы осындай жазылған заң болды, оны әлі де зерттеу керек. Екіншіден, Ж. Ақбаевтың құқық, заңдар қазақтарға Көктен берілген деген пайымдаудың тарихи түсіндірмесі бар. Ертедегі түріктер, қазақтардың бабалары, өздеріне құқықтың, заңдардың Көктен (тәңірі) берілгеніне сенген. Орхон-Енесей ескерткішінде Тоныкөктің құрметіне мынадай жазба бар: «турк

56

20. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Ж. Ақбаев қазақтардың неке құқықтары мәселесі жөнінде бірқатар бағалы идеялар айтқан. Қазақтардың неке құқығы туралы мақала жазылған кезге қарай қазақ ғалымдарының да, орыс ғалымдарының да қазақтардың отбасы-неке құқығы туралы заң әдебиеті бай болатын. Отбасы-неке проблемаларын зерттеушілердің көпшілігі оларға этнографиялық тұрғыдан қарады. Олар құда түсу, тойға әзірлену ғұрпын, оның өткізілуін сипаттады, бұл үрдіске қатысушылардың қатынастарына этникалық баға берді. Ж. Ақбаев неке қатынастарының кейбір түйінді мәселелерін құқылық тұрғыдан қарастырады. Бұл орайда ол жекелеген құқылық терминдердің этимологиясын анықтауға әрекет жасайды.

Жазу-сызуы бар халықтарда, әдетте, некеге тұру үшін жазбаша шарт жасалады. Ал қазақтар шарт жасамаған, неке байланыстарын діни мекемелерге де, мемлекет те тіркемеген. Қазақтарда ауызша неке шартының өзіндік ерекше нысандары қалыптасқан, оның құқылық негізі ерекше заңдық фактілерден

57

21. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Ж. Ақбаев қазақтарда неке шарты бір-бірімен дәйегі де қисынды түрде байланысқан бірқатар заңдық фактілер негізінде пайда болатынын бірінші рет түсініп, көрсете білді. Неке шарты пайда болуы заңдылық факт қызметін атқарған «қарғы баумен» байланысты. Ж. Ақбаев «қарғы баудың»бір кезде заңды қатынастардың пайда болуына жәрдемдескен фактор қызметін атқарғанын арнайы атап көрсетеді. Сірә, ХХ ғасырдың басына қарай-ақ «қарғы баудың» бұрын болғанындай құдіретті заңды мәні болмаса керек. Сондықтан ол заңды мәнінен айырылған немесе онысын жоғалтқан. Мұндай пайымдаудың кейбір негіздері бар. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» «қарғы баудың» бір мағынасы туралы былай делінген:

«Құдаласқан адамның қалың малдың сыртында беретін ырымы». Көрініп отырғандай, авторлары «қарғы бауға» заң жүзінде мүлде ешқандай мән бермейді, өйткені оны «ырым» деп санайды. Бұған дәлел ретінде М. Әуезовтің «Қараш-Қараш» деректі хикаясына сілтеме жасалады: «Қоқыш, Сәрсен, Жарасбай болып ақылдасып, Бәйтен аулына қарғы бау мен қалың малды бірге қосып, қарбытып бір-ақ беріп жіберген».

Ж. Ақбаев «қарғы бау» мәнін түсінуге ғалым ретінде қарайды. Арнаулы құбылысты, бұл ретте неке шартын сипаттау үшін оның элементтерінің бастапқы мағынасының маңызы бар. Тіпті «қарғы бау»дербес заңдық мәнін жоғалтқан кездің өзінде де ол, дегенмен, неке шартын жасауға бағытталған

алғашқы қадам ретінде одан әрі өмір сүре берді.

58

22. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Сонымен, «құйрық-бауыр» жеу неке шартының түпкілікті жасалғанын көрсететін, мәні жөнінен неғұрлым зыңды екінші факт болып табылады. «Жақындық туыстығын түсіндіргісі келген қазақ, - деп жазады Х. Арғынбаев, - «құйрық- бауыр жескен құда едік» дейтін. Ал құйрық-бауыр жеудің мәні не? – десек, бұл – екі жақтың бауырласып, туыс болғанын көрсету белгісі. Құда болған екі жақтың бірі жазатайым бата бұзып, би алдына жүгініске барса, «ақ бата жасасып, құйрық-бауыр жесіп пе едіңдер?» - деп сұраудың өзі ілгеріректе мұның маңызды әдет екендігін дәлелдейді. Екі жағы құйрық-бауыр жегендерін мойындаса, билер бата бұзған жағына дереу айып кесетін».

Ж. Ақбаев қазақтарда неке шартын жасасудың заң жүзіндегі ерекшеліктерін көрсетіп қана қойған жоқ. Ол неке шарты қатынастарының субъектілері құқылық жағдайының ерекшеліктеріне назар аударды. Неке шарты шаңырақ көтеріп, үй болғысы келген әйел мен еркек арасында жасалмаған. Неке шартының субъектілері, бір жағынан, қыздың ата-анасы және екінші жағынан, күйеудің ата-анасы болатын. Сондықтан, Ж. Ақбаевтың дұрыс атап өткеніндей, неке шартын жасасу нәтижесінде қалыңдық пен күйеудің ата-аналары арасында толып жатқан құқықтар мен міндеттер пайда болады.Бұл құқықтар мен міндеттерді ол егжей-тегжейлі қарастырмайды, олардың жалпы мағынасы мен бағыт-бағдарын атап көрсетеді. Бұл орайда Ж. Ақбаев құқықтың шығу тегі мен мәнінің сол кезде Ресейдің кең таралған психологиялық теориясына сүйенеді.

59

23. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Осының нәтижесінде қалыңдық пен күйеудің ата –аналары адамгершілік-құқылық жағынан бірігеді және олар бір-бірі жөнінде өздерінің барлық байлығы мен мүлкін құрбан етуге тиіс. Олар – қалыңдық пен күйеудің ата-аналары (туыстар) кейінгі бірнеше ұрпақтар бойы туыстарға айналған. Неке шартынан туындаған бұл құқылық дәстүрдің тым еретеден келе жатқанын және ата-аналардың қоғамдағы өз жағдайын нығайту үшін әлеуметтік зор маңызы болғанын айта кеткен жөн. Бұл жөнінде «Талас ескерткіштерінде»қызықты мәліметтер бар: «Қыз берісіп, келін ічкәріп мің йыл түмән күнкі сақынч сағынұрлар» - «Қыз беріп, келін түсіріп, олар мың жылға және он мың күнге (бәрін) ойластырады». Демек, қазақтардың неке шартын құқық тұрғысынан ғана емес, психологиялық теория тұрғысынан да түсіндірудің негізі бар сияқты. Сондықтан қазақтың Ж. Ақбаев келтірген «күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деген мәтелі қазақтардың бұрынғы бөгде адамдардың туыстық топқа бірігуіндегі, жақындасуындағы неке одағының мәні туралы түсінігін көрсетеді.

Неке шарты жасалғаннан кейін сахнаға тікелей неке қатынастарының субъектілері ретінде күйеу мен қалыңдық шығады. Бірақ ерлі-зайыпты болардан бұрын күйеу ендігі жерде адамгершілік жағынан да, құқылық жағынан да еш маңызы жоқ, матриархат кезеңі ғұрпының қалдықтарын психологиялық жағынан маңызды жайт болмайтын бірқатар кедергілерден өтуге тиіс. Біздің пікірімзше Ж. Ақбаевтың оларды психологиялық құбылыс ретінде сипаттауы негізсіз де емес. Күйеу басқа рудан, қыз алып қашқысы келетін жау сияқты қабылданады. Ру мүшелері оған қарсылық көрсетеді, күйеудің серіктері мен қалыңдықтың туыс қыз-жігіттер арасында тартыс

60

24. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Қазақтың отбасы құқығын зерттеутін қорыта келіп, Ж. Ақбаев қазақтардың неке құқығына байланысты әрт түрлі ғұрыптарда, өз пікірінше, бұрынғы мәдени ерекшеліктердің қалдықтары бейнелейді, мұның өзі антрополог Тейлордың «… біздің психикамызда бұрынғы мәдениеттің әсер түріндегі түсініксіз нанымдарының сақталуы туралы» тұжырымдамасының дұрыстығын растайды деп атап көрсетеді.

61

25. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Кез келген мемлекеттің тарихы сол елдің, халықтың тәуелсіздік жолындағы саяси күресі тарихымен өзектес келеді. Ал саяси күрестің нәтижелі болып, алға қойған мақсаттарын жүзеге асыруы оны басқарған қайтаркерлердің еңбегі мен басшылыққа алған саяси және құқықтық ілімдерінің өміршеңдігіне байланысты. Осы тұрғыдан келгенде демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудағы ұлы мақсаттарын жүзеге асыруға кіріскен Қазақтан Республикасының тұтас тарихын жасау үшін оның мемлекеттілігінің қайнар бастауына, әр дәуір, кезең сайын өсіп-өркендеп, қалың бұқараның басым көпшілігін өз соңына ерте білген, елдегі саяси күштерді, қозағлыстарды

біртұтас Алаш қозғалысына ұластырып, ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш партиясын ұйымдастырған, европалық үлгідегі Алашорда үкіметін құрып, соның нәтижесінде Алаш автономиясын жариялаған Алаш қайраткерлерінің өмірін және олардың саяси, құқықтық көзқарастарын зерттеудің маңызы ерекше болмақ. Сондықтан еңбегімізде Х1Х ғасырдың соңында Ресейдің аса ірі ғылыми орталықтарында білім алып, әуелі ағарту ісіне, кейін саяси күреске белсене қатысқан, біртіндеп оның қазақ даласындағы жетекші күштеріне айналған қазақ зиялыларының Алаш қозғалысы төңірегіне топтасуы, сол негізде Алаш партиярының құрылуы мен оның қызметінің басты кезеңдеріне жан-жақты баға берілді. Алаш партиясының негізгі ұйымдастырушылары европалық білім алған қазақ зиялыларының алғашқы буыны Ә. Бөкейханов, Ж. Ақбаев, Х. Досмұхамедов т.б. халық арасынан шығып, қазақ даласында оқу-ағарту, әдебиет пен публицистика саласындағы қызметті өрістеткен А. Байтұрсынов, М. Дулатов сияқты халық қайраткерлерімен ортақ мақсат жолында рухани және саяси одақ құруы Алаш қозғалысын қазақ даласындағы бірден-бір жетекші саяси асыру жолындағы іс-әрекетінің жиынтығы және оның петициядан бастап, Алаш бағдарламасына дейінгі формалары қазақ жаласында қалыптасқан жаңа құқтық доктринаны дүниеге әкелді.
62

26. 
    Ф-ОБ-001/033
    

63

1. 
   Ф-ОБ-001/033
   

1. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Абжанов Х. М., Гуревич Л. Я. Интеллигенция Казахстан: история, теория, современность. Алма-Ата: Ғылым, 1992
   
2. 
   Амелин П.П. Интеллигенция и социялизм. Л.: Изд-во ЛГУ, 1970.
   
3. 
   Асфендияров С. Д. История Казахстана (с древнейших времен). Второе издание. Под. ред. проф. А.С. Такенова. Алматы: Қазақ университеті, 1993.
   
4. 
   Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. Алматы: Жалын, 1996.
   
5. 
   Әбжанов Х.,Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы, 1996.
   
6. 
   Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. Алма-Ата, А\О «Караван», 1992.
   
7. 
   Жиренчин К. А. Политическое развитие Казакстана в ХІХ- начале ХХ веков. А., 1996.
   
8. 
   Знаменский О. Н. Интеллигенция накануне Великого Октября. Л., 1988.
   
9. 
   Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковеднение. Сборник статей. Алматы, 1993.
   
10. 
    Кул-Мұхаммедов М. А. Жакип Акпаев. Патриот. Политик. Правовед. Алматы, 1995
    
11. 
    Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Ж. Ақбаевтың саяси-құқылық көзқарастары. Алматы: Жеті жарғы, 1996.
    
12. 
    Қозыбаев М.Қ. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
    
13. 
    Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995.
    
14. 
    Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы: Атамұра, 1993
    
15. 
    Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.
    
16. 
    Тастанов Ш. Ю. Казахская советская интеллигенция (проблемы становления и развития). Алма-Ата: Наука, 1982.
    

64

1. 
   Ф-ОБ-001/033
   

1. Мерзімді басылымдардан

18. Қазақ тарихы – Қазақстан мектебі журналының екі айда бір шығатын

қосымшасы.

19. Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің «Хабаршысы» тарих сериясы.

20. Қазақ ғылым академиясының «Хабаршысы».

21. Егемен Қазақстан - Ұлттық қоғамдық саяси газеті.

22. Жас Алаш-Ұлттық тәуелсіз қоғамдық саяси газет.

23. Ана-тілі 1990 жылдан шығатын тіл және елтану апталығы газеті.

24. Қазақ әдебиеті – Қазақстан жазушылар одағы органының газеті.

1. 
   
   
2. 
   Қожа Ахмет атындағы Халықаралық
   

1. РЕЦЕНЗИЯ

Юсупова Гүлнұрдың диплом жұмысының тақырыбы “Жақып Ақбаевтың өмірі мен тарихи-саяси көзқарастары”

Студенттің мамандығы – 020340 – тарих.

Диплом жұмысының құрылымы екі тараудан, кіріспеден және қорытындыдан тұрады.

Бірінші тарауда Ж.Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық – саяси қызметін зерттеуді бүгігі заман талаптары тұрғысынан саралап, ол туралы жанама түрде болса да пікір білдіруге тырысты.

Екінші тарауда Жақып Ақбаевтың саяси қайраткер ретінде қалыптасуына және оның дүниетанымы, тарихи-саяси және құқықтық көзқарасы эволюциясының ішкі мазмұнын, тарихи мәнін ашып көрсетті.

Дипломдық жұмысының материалдары жүйелі мазмұндалып, тараудан тарауға біртұтас еңбек қалыптасқан.

Жұмыстың дерек көзі ретінде хрестоматия, ғылыми әдебиеттер, интернет материалдарын қолданған.

Қорыта айтқанда, Юсупова Гүлнұрдың “Жақып Ақбаевтың өмірі мен тарихи-саяси көзқарастары” тақырыптағы дипломдық жұмысы Тарих мамандығы бойынша Қазақстан тарихи кафедрасының дипломдық жұмысы дәрежесіне лайық, дипломдық жұмыс қойылған мақсатына жетті.

Дипломдық жұмысының тілі жаттық, ғылыми деңгейде орындалған деп бағалаймыз.

Рецензия жазушының аты-жөні: Жүнісбаев .С.М.

Ғылыми дәрежесі және атағы: тарих ғылымының кандидаты

Жұмыс орны: М. Әуезов атындағы ОҚМУ

Қызметі: аға оқытушы

Қолы: ________________
Рецензиямен таныстым _______________________________________

Студенттің қолы, күні