Кіріспе I. Тарау. Ж. Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі

1. Мазмұны

Кіріспе……………………………………… . …………………………..3

I. Тарау. Ж. Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі

1. 
   1. Ж.Ақбаевтың саяси өмірбаяны ………………………….....7
   

2. 
   1. Ж. Ақбаевтың қазақ мемлекеті мен халқының пайда болу тарихына көзқарастары ……………………………................36
   

3

1. Ф-ОБ-001/033

2. Кіріспе

Кешегі Кеңес Одағы дәуірінде осы тұрғыдағы тақырыптар терең зерттелмеді, зерттелген күннің өзінде комунистік идеология үстемдік еткен заманда маркстік-лениндік методология шеңберінде ғана қарастырылды. Сондықтан да ол кезде топтық және партиялық принциптер негізге алынып, ғылыми объективтілік мансұқ етілді. Сол сан салалы тарихи процестерді зерттеуде біржақтылықты, бір ғана идеология мен қоғамдық пікірді орнықтыруды мақсат етті.

Біз бұл арада кеңес дәуіріндегі зерттеушілерді кіналаудан аулақпыз. Себебі барлық баспа өнімдері цензураның «қырағы көзінің» мүмкін емес те еді. Сондықтан кеңес дәуіріндегі ғылыми еңбектердің басым көпшілігінде ел тарихының шешуші кезеңдерінде оның беталыс бағдарына үлкен әсер еткен көрнекті мемлекет және саяси қайраткерлердің еңбегіне өз дәрежесінде лайықты баға берілмеді. Ендеше еліміз тәуелсіздік алған кезеңде Ресейдің аса үлкен ғылыми, саяси орталықтарында білім алған, сол ХХ ғасырдың басында Европадағы саяси күрестің беталыс бағдарларынан әбден хабардар қазақ зиялыларының үркердей озық ойлы тобының ішінде өзіндік орны бар бірінші өмірі мен мол мұрасын жаңа заманның биік талаптары тұрғысынан және ғылыми объективтілік принципімен зерттеу, бүгінгі тарих ғылымының алдындағы маңызды бір тақырыптардың қатарынан саналса керек.

Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. Біз бұл еңбегімізде ХХ ғасырдың

4

1. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Ресейдің отаршылдық саясатына ашықтан ашық өзінің күрескерлік рухтағы

тарихи-саяси көзқарастарын айтудан қорықпаған бірегей тұлғаларымыздың қатарындағы – Жақып Ақбаевтың өмірі мен қызметі не! Сол арқылы оның тарихи-саяси және құқықытық көзқарастарының қалыптасу эволюциясын арнайы зерттеуді мақсат еттік. Осы мақсаттың негізінде зерттеудің төмендегідей міндеттері шығады:

- Ж.Ақбаевтың қоғамдық, саяси және ғылыми қызметіне қатысты барлық зерттеулерді бүгінгі заман талаптары тұрғысынан саралап, ол туралы жанама түрде болса да пікір білдіру, қарастыру;

- Ғасырлар тоғысы мен ХХ ғасыр басындағы Ресейдегі саяси, қоғамдық-әлеуметтік процестердің қазақ зиялыларына, оның ішінде Ж.Ақбаевтың саяси қайраткер ретінде қалыптасуына және саяси күресте кәдеге жарағанын саралау;

- Ж. Ақбаевтың өскен ортасы, білім алған орны мен саяси күрестегі орыс және қазақ зиялылары арасындағы өмірін зерттеу, салыстыру арқылы оның дүниетанымы, тарихи-саяси және құқықытық көзқарасы эволюциясының ішкі мазмұнын, тарихи мәнін ашу;

- Патша өкметі құқық қорғау мекемелерінің 1903-1917 жылдар аралығындағы Ж. Ақбаев, А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейхановқа қарсы қозғаған қылмыстық, әкімшілік істерін талдау арқылы олардың құқықтық, саяси сипаты мен мазмұнын көрсетіп, қазақ даласын отарлаудағы жазалаушылық қызметінің құпиясын ашу;

- Ж. Ақбаев көзі тірісінде жарияланған және жарияланбаған еңбектерін ғылыми тұрғыдан талдау арқылы оның бірегей ұлттық тұлға ретінде қалыптасқан теориялық және саяси кемелдігін дәлелдеу.

5

2. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Осы орайда белгілі – тарихшы-ғалым, академик М. Қозыбаевтың: “Алаш партиясына топтасқан зиялылардың көзқарасы, идеологиясы, өмірлерінің әр сәті диалектикалық тұрғыдан әділдік таразысына салынғаны дұрыс”, - деген пікір жаңа ізденістерге батыл барып, еңбектер жазуды меңзесе керек.

Жалпы кеңес дәуірі кезінде жазылған еңбектерде зерттеушілердің кейбірі демей-ақ дені Алаш қайраткерлерінің бірде-бір еңбегін қолымен ұстап, көзімен көрмесе де, олар туралы ғайбат жазуды әдетке айналдырды. Екіншіден, Алаш қайраткерлерінің қазақ тіліндегі еңбектері кеңес тарихшыларының көпшілік бөлігі танымайтын араб әріпімен жазылған еді. Сондықтан Алашорданы қаралайтын зерттеушілер олардың еңбектерін оқымаса да, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, М. Шоқаевтардың, сондай-ақ Мағжан, Жүсіпбек, Шәкәрім сияқты әдебиет қайраткерлерінің есімдерін үнемі қара тізімге іліктіріп отырды. Болшевиктік тарихшылар жазған зерттеулерде олардың еңбектерін талдау, баға беру болмады, бола қалған күнде бір кітаптан екінші кітапқа көшіп жүретін цитаталармен шектелді.Жалпы Алаш тақырыбына 30-жылдарда шыққан Брайнин мен Шафироның “белгілі” еңбегінен басқа бірде –бір арнайы зерттеужазылмады десе де болады.

6

3. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Міне, осыдан кейін жарты ғасырдай Ж. Ақбаев туралы ешкім қалам тартпайды.

Тек алпысыншы жылдардың “жылымығында” араға жарты ғасыр салып Ж. Ақбаевтың туған қызы, заң ғылымының кандидаты Аспазия Жақыпова мен сол кездегі ғылым кандидаты – бүгінде Ұлттық ғылым академиясының академигі Ғайрат Сапарғалиевтердің “Жақып Ақбаевтың қоғамдық-саяси қызметі туралы” атты арнайы мақаласы жарық көрді. Аталмыш мақаланың бірнеше жаңалығы болды. Оның авторлары әлі ешкім қалам тарта қоймаған тың тақырыпта түрен салды. Олар Қазақстан мұрағатымен қатар, Ресей (Омбы қ.) мұрағатындағы құжаттарды да қарастырып, ғылыми айналымға түсірді.

Бұдан кейінгі зерттеулерде Ж.Ақбаевтың қызметіне бірден бір әділ әрі батыл баға берген ғалым академик С. Зиманов болды. Бұдан бөлек зерттеуші-ғалым В.Г. Галиев қазақтың әдет-ғұрып заңдарын зерттеушілер қатарында Т. Сейдалин, С. Жантуриндермен қатар Ж. Ақбаевтың да есімін атап өтеді. Алаш тақырыбына еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін дендеп барып, толымды зерттеулер жазған белгілі тарихшы-ғалым, академик Кеңес Нұрпейісов болды

7.

Ф-ОБ-001/033 Ол өзінің “Алаш һәм Алашорда” атты монографиясында Ж. Ақбаевтың саяси, күрескерлік қызметін мейлінше қарастырып, тоқталады.Сондай-ақ қазіргі отандық тарихшылардың көшбасшысы ретінде белгілі тарихшы,профессор М. Қойгелдиев те өз еңбегінде Ж. Ақбаевқа ерекше назар аударды.Бүгінде Жақыптануда бірталай іргелі еңбектер күн санап жарық көруде

1. Тарау.

1. 
   Ж. Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі
   

Жақып Ақбаев 1876 жылы 7 қараша күні Қарқаралы оязының Берқара ауданындағы №3 ауылда, Төңіртектес алқабында туған, Қарқаралылық Батталғазы ақсақалдың айтуы бойынша Ақбай әулетінің генеалогиялық тізбегі төмендегідей болып келеді: "Жақаңның ұлы атасы - Жарас. Жарастан Киікбай туады. Ал Киікбайдан жеті ұл туған. Олар: Едіге, Естемес, Есқұлы, Байқұлы, Құдабай, Қызылбай, Сырлыбай туады. Ал Жақып Ақбайдан туған” (Орталық Қазақстан”, 24 тамыз, 1991 жыл). Жақыптың ара-тұра “Жандеркин” деген фамилияны пайдалануының сыры атасының атынан келіп шықса керек.

Ақбай әулеті Қарқаралы өңіріне белгілі ауқатты, әлді тұқымдардың бірі болған. Сондықтан Жақыптың өз қолымен толтырған өмірбаянында әкесін – кедей, өзін жалшы ретінде көрсету бай біткеннің бәріне тас атылған заманның ыңғайына қарай жазылған нәрсе ғана деп қараған жөн. Ақбайдың Ыбырай, Мәжит, Жақып, Бек атты төрт ұлы, Шәмшіқамар есімді бір қызы болған.

Міне, осы Ақбайдың үміт еткен үшінші ұлы Жақып 1886 жылы Қарқаралы қаласындағы орыс-қазақ мектебінің қазақ интернатына беріліп, оны бітіргеннен кейін Омбы гимназиясына түсті, сонан соң Томск гимназиясына ауысты. Томск гимназиясы берген кәмелеттік аттестатта Жақып Ақбаевтың Омбы гимназиясында жеті жыл және Томск гимназиясында бір жыл оқығаны айтылып, “оның Томск гимназиясында оқыған барлық уақытында жасалған

байқаулар негізінде мінез-құлық жалпы өте жақсы болды, сабаққа қатысуы мен

дайындалуы оңды, сондай-ақ жазбаша жұмыстарды орындауы, ұқыптылығы

8

4. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Жас Жақып Томск гимназиясын 1898 жылы бітірді. Ол кезде Томск Ресейдің ірі ағарту орталықтарының бірі ғана емес, сонымен қатар қазақ жастары білім алған қала да болды. Осыдан Жақып гимназия бітірген жылы кейіннен Алашорда жетекшілерінің бірі болған Әміре Айтбакин Томск университеті медицина факультетінің бірінші курсына түскен еді. Қазан төңкерісіне дейін (1917) мұндағы жоғары оқу орындарынан кейін белгілі мемлекет және саяси қайраткерлері, ғалымдар Ысқақ Жақсылықов, Сәлімгерей Нұралыханов, Асылбек Сейітов, Мұратбек Сейітов, Бөжей Мыңғашев, Бейсенбай Тойсарин, Әлімхай Ермеков білім алды. Томск Жақып Ақбаевты да білім алуын одан әрі жалғастыруына ынталандырды.

1898 жылы Жақып Ақбаев Санкт-Петербург унивеситетінің заң факультетіне түсті.

Ол Ресейдің осындай беделді оқу орнының студенті болған екінші қазақ еді. Студенттер саясатпен айналыспауға, қоғамдық ұйымдардың жасырындарына да, жарияларына да қатыспауға тиіс болатын. Олар бұған қолхат беретін. Жас Жақып Ақбаев та осындай қолхат берді. Сол қолхаттың тексті міне мынадай: “Төменде қол қойып отырған мен 1898 жылы 3 қыркүйек күні өзімізнің ИМПЕРАТОРЛЫҚ С. –Петербург университетінің студенттері немесе тыңдаушылары қатарында болу кезімде қандай да бір құпия қоғамға кірмеуге осы қолхатты беріп, әрбір жеке жағдайда ең жақын бастықтардың рұқсаты болмайынша, тіпті заңда рұқсат етілген қоғамдарға да кірмеуге, сондай-ақ ешқандай да ақша жинауға қатыспауға міндеттенемін; осы уәдемді бұзған жағдайда мен оқу орнынан дереу шығарылып, өзім рұқсат етілмей жиналған ақшаға қандай да болсын құқықтан айырылуға тиіспін.

Заң факультетінің студенті Жақып Ақбаев. Куәлік, билет және студенттерге арналған ережелерді сақтауға міндеттеуші Жақып Ақбаев”.

Патша үкіметі зиялыларды саясаттан осылайша аулақ ұстамақшы болды. Бірақ оқу орындары мен қоғам арасына қытай қорғанын орнату мүмкін емес еді.

Студенттердің алдыңғы қатарлы топтары білім алумен бірге оқу орнының

5. 
   9
   
6. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Санкт-Петербург университетінің Ақбаев оқуға түскен заң факультеті сол кезде Л.И. Петражицкий (құқық психологиясы), В. Милютин (орыс мемлекеттік құқық), И. Ивановский (дипломатия), К.Неволин, К. Кавелин (азаматтық құқық), Я. Баршев (орыстың қылмыстық және полициялық құқығы), В. Спасович (қылмыстық құқық), В. Порошин мен И. Горлов (саяси экономия мен статистика) және басқалар сияқты аса көрнекті ғалымдармен даңқы шыққан еді. Талантты жас жігіт оқу басталысымен-ақ оқытушылардың назарын аударып, олар мұның тамаша болашағы бар деп білді. Бұған мынадай мысал да айғақ бола алады: магистрлік диссертация жазатын кезде Жақыптың ғылымдық

жұмысына жетекшілік етуге ректордың өзі, қабілетті студентке жылы қарайтын

құқықтанушы профессор А.Х. Гольмстен ықылас білдірді.Оның ғылыми

10

7. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Жақыптың ынта-ықыласының жан-жақты, білімге құштар болғанын мынадай факт айқын көрсетеді: 3-курсты бітіргеннен кейін, 1901 жылғы тамыз айынан ол университеттегі оқуын жетекші акамедиялық оқу орындарының бірі Археологиялық институтта дәріс тыңдаумен ұштастыра бастады, ал оған негізінен басқа жоғары оқу орындарын бітіргендер қабылданатын. Оның астанадағы оқу жылдарын жемісті пайдалануға, өзінің тарих жөніндегі білімінің ауқымын кеңейтуге ұмытылуы университет басшылығынан қолдау тапты, мұны ректор қол қойған мыныдай анықтама дәлелдейді:«Бұл Императорлық Санкт-Петербург университетінің студенті Жақып Ақбаевқа (сол кездегі құжаттарда, соның ішінде біздің еңбегіміз кейіпкерінің өзі жазған құжатарда да оның есімі мынадай нұсқада беріледі: Якуб(Якуп) Мурза Акпаев.- М. Қ. –М.) С.-Петербург Археология институтына көрсету үшін оның аталған Институтта дәріс тыңдауына бастықтар тарапынан кедергі жасалмайтынына беріліп отыр» (№ 8418 анықтама, Ж. Ақбаевтың жеке ісінің 52-беті). Жақыпқа келесі жылы да нақ осындай анықтама берілді (№5394), өйткені Археология институтында оқу мерзімі екі жыл болатын, оның үстіне оқушылар оқу аяқталып, сынақтан ойдағыдай өткеннен кейін институттың толық мүшесі дәрежесін алатын студенттер мен осы шарттар сақталған жағдайда корреспондент-мүше дәрежесі берілетін тыңдаушылар болып бөлінетін.Университет студенті Жақып институтта тек тыңдаушы ғана бола алатын еді және оқуды бітіргенен кейін Ресейдегі әйгілі ғылыми орталықтардың біріне корреспондент-мүше болды. Әлбетте, болашақ заңгерлер университетте де тарих (орыс заңының тарихи және басқалар) бойынша арнаулы курстарды оқитын, бірақ Археология институтында Ақбаев тарихпен ғылым ретінде, былайша айтқанда, оның негізгі бөлімдерімен және қолданбалы пәндерімен қоса «таза күйінде» танысты: ол археологияны, архив ісін, палеографияны, нумизматиканы, метрологияны, психологияны және т.б. оқып-зерттеді.

11

8. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Бірақ мұндай синтездің қажет екенін ынтызар ақыл-ойлылар одан бұрын да түйсік арқылы-ақ аңғарған еді. Петербург университетінде Жақып Ақбаев жоғары білім, қамсыз өмір сүру мен қоғамда құрметтелуге кепілдік берген беделді мамандық алып қана қойған жоқ.

Лекциялардан және алдыңғы қатарлы профессорлармен тікелей қарым-қатынас жасаудан ол ізгі мақсатқа заңсыз амалдармен қол жеткізу мүмкін емес деген басты қорытынды шығарды. Патша өкіметі мен оның отаршылдық саясатына кәміл сеніммен қарсы болған Жақып сонымен бірге әрқашанда қантөгіс және жай адамдарға қайғы-қасірет әкелетін революциялық зорлық-зомбылықты әсте де жақтаған емес. Сондықтан ол тіпті ең өткір мәселелерді де өркениетті жолмен, жүйенің кеселдерін ашық сынау, әшкерелеу, құқылық негізінде іс-қимыл жасау жолымен шешу мейлінше қолайлы деп санады. Ақбаевтың отаршыл өкімет орындарының жүгенсіздігіне қарсы күресі студенттік жылдардың өзінде- ақ басталғандықтан мұны атап өту маңызды.

Оның саяси сенімсіздігіне алғашқы ресми айғақ нақ сол кезде жасалды, ол Семей вице-губернаторының, Семей округтік соты прокурорының және Омбы

казначейлігі палатасы шенеунктерінің университет ректорына хабарламасы болатын (1901, №1501), онда Ақбаевтың өз жерлестерін өкімет орындарына

12

9. 
   Ф-ОБ-001/033
   

Жақып Ақбаевтың болашақта өкімет орындарымен мұндай қақтығыстары көп болды, бірақ олар бұлайша сәтті аяқталған жоқ. Сайып келгенде, бұл сирек кездесетін жағдай еді, ал Жақып Ақбаев мәселенің нақты парақор-шенеунктерінде емес, тұтас алғанда мызғымай қала берген жүйеге байлансты екенін түсінді. Демек, ағаштың тасасынан орманды көрмей қалмау үшін ұлттың өзін-өзі белгілеуі, ежелгі жердегі байырғы халықтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, отаршылдық жүйені жою және т. б. сияқты іргелі проблемаларға шығу керек болды. Соларға жұртшылықтың назарын аударып, оларды шешудің құқылық әдістерін әзірлеу керек еді, сондықтан студент болып жүрген кезінде-ақ қазақ халқының сол кездегі жағдайына байланысты ең өткір, көкейкестегі мәселелерді алға қою үшін баспасөзді, бірінші кезекте астаналық баспасөзді мінбер ретінде пайдалана бастады. Мәселен, оның Семей губерниясының Өскемен уезінен жолданып, бұрынырақ«Санкт-Петербургские новости» газетінде басылған мақалаға жазған түсініктемесі (1901, № 69 ) осындай. Мақалада 1898 жылы күшіне енгізілген малға салынатын салық жүйесі сөз етілген еді. Сол жүйеге дәлелді талдау

жасап, нақты фактілермен қуаттау Жақыптың ол жүйе инспектор-шенеунктер тарапынан қиянат жасау үшін жол ашып қана қоймай, кедей шаруалардың

13

10. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Унерверситетті алтын медальмен тәмәмдап, қазақ халқынан тұңғыш «право магистрі»деген ғылыми атаққа ие болған Жақып Ақбаев 1903 жылы туған еліне оралды. «Елге оралған соң әкеме ата-анасы, жора-жолдастары «үйлен»деп, оқыған, мәдениетті, сымбатты жігітке өзіне лайық жар таңдатады. Таңдау сол кезде Қарқаралыдағы ауқатты татар байларының бірі Халиолла Бекметовтың бойжетіп отырған сұлу қызы Гүлбахорға түседі. Әкесі арқылы Халиолла байға кісі жіберіп, сұрау салады. Болашақ қайын атасы қызы көнсе, өзінің қазақ байымен құда болуға қарсы еместігін білдіреді. Мұны естіген Жақыпты бұрын көрмеген қаланың ерке сұлуы «қазаққа бармаймын» деп қиғылық салыпты. Осы кезде үйге Халиолла байдың рұқсатымен үстіне су жаңа фрак киіп, алтын пенснесін жарқылдатып Жақып келеді. Көріп, көңілі әбден орныққан анамыз әуелгі райынан қайтып, келісімін береді», - деп жазады өз естелігінде Жақаңның үлкен қызы Аргуния апай әкесінің үйленуі туралы. Шындығында Гүлбахор (ел арасында Жақаңның еркелетіп қойған атымен «Гүлбіш» деп атап кеткен) жеңгеміз өте көрікті, келісті адам болыпты. Оны Гүлекеңнің жас кезінде түсіп, әлі күнге дейін сақталған суреттері дәлелдей алады. Кейін екеуі

Омбыдағы сауық кештердің сәні болып, Гүлбахор ең сұлу әйелге берілетін жүлделерді алып отырған.

14

11. 
    Ф-ОБ-001/033
    

1903 жылдың күзінде Ж.Ақбаев Омбы сот палатасына қызметке кіріп, онда палата хатшысы болып істеді. Ал 1905 жылғы тамыздан бастап Ж.Ақбаев Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітістіруші судьясының міндетін атқарушы болып тағайындалды. Омбы Қазақстанның кең көлемді аймағы – Дала генерал-губернаторлығының орталығы болатын. Ресейдің орталығында басталған революциялық қозғалыс Омбыға, айтар болсақ, азды-көпті ірі елді мекендерге дейін де жеткен еді. Ал Ақбаев болса қызмет парызы бойынша өзінің саяси көзқарастарын жалпы жұртқа көрсетуден тартынуға тиіс болды. Мұның өзі Ақбаевтың азаттық қозғалысында кездейсоқ жолбике болмағанын және ойлы қоғамдық қайтаркер болып қалыптасқанын көрсетеді. Ж. Ақбаев өзінің «Қысқаша өмірбаянында» бұл туралы былай деп жазады: «1905 жылғы қазан-қараша айларында Омбы қаласындағы үкіметке қарсы митингілерде самодержавиені құлату қажеттігі туралы сөздер сөйлеумен байланысты мен сот ведомствосынан кеттім. Кезеңнің қоғамдық-саяси ағымы туғызған сезімдік серпіннің, буырқанған шабыт пен ынта-жігердің күші мен жаршы-уағызшылар қатарына қосылдым ».

Әрине, Ж. Ақбаев революциялық оқиғаларға қатысқаннан кейін «сот ведомствосынан кеттім» деген сөздерін дәл мағынасында түсінбеу керек. Қолданылып жүрген заңдар мен самодержавиелік құрылысты қорғаған органда ол қызметтен босатылды және босатылуға тиіс те еді. Ақбаев мұны жақсы түсінді, сондықтан да сот ведомствосынан өзін судья қызметінен босатқанға дейін кетіп дұрыс істеген. Бірақ ол өз мамандығы бойынша адвокат болып істей

аламын деп санады, бұл қоғамдық (дұрысырақ айтқанда, жекеше) қызмет және мемлекеттік құрылымға жатпайды деп ойлайды. Алайда мұндай

15

12. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Бірақ адвокат болған соң Ж.Ақбаев әдеттегі шағым жазушы, заң жүзінде өтініш жасаушы болып қалғысы келмейді. Қорғаушы кәсібіне ол жай ғана заңгер-формалист ретінде қараған жоқ, қайта заң бұзылуының бастапқы себебін табуға, нақты тәртіп бұзушыларды, сондай-ақ құқық бұзушылық субъектілері басшылыққа алған жеке дәлелдерді анықтауға ұмтылды.Ж. Ақбаев жазған құжаттарға (шағымдарға, өтініштерге және т.б.) жасалған талдау оның патша заңдарын, соның ішінде Дала өлкесін басқаруға қатысты ережелерді терең білетіндігін көрсетеді. Оның үстіне «жазда ата – анасының қозысын, қыста қойын бағып» ауылда өскен Ақбаев өз руластарының, әрбір екі-үш жылда өтіп тұратын сайлаулар кезінде қандай ұсақ саяси тартыс тұтынатынын, оларда ең басты қатысушы кейіпкерлер уездік лауазымды адамдар, сондай-ақ ауыл старшындары мен болыс қызметіне үміткерлер болып келгенін бала кезінен көріп өскен. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ даласы үшін “сайлаулар” бітіп болмас оқиғалар болып келді, өиткені сайлаудан кейін сайлау туралы заң ережелерінің бұзылуына байланысты олардың нәтижелерінің күшін жою жолындағы күрес басталатын. 1890 жылғы 17 наурыздан Әскери министрдың атына жазылған бір жазбада Түркістан өлкесіндегі сайлау былай суреттелген: “Жаңа сайлау уақыты туатын әрбір үш жыл өткеннен кейін бүкіл халық өз кандидаттарын ұсынған нақ қандай партияның жеңіп шығатынын күтіп, шиеленіскен мазасыз жағдайға көшеді. Мұндай жағдай халықты сыйлаудың өзін өткізу кезінде ғана билеп қоймайды, одан әрі, сайлау нәтижелері қаралып, түпкілікті бекітілгенге дейін де созылады… Осы уақыттың бәрінде жеңіліс тапқан партиялар сайлаушылардың сатып алынғаны

16

13. 
    Ф-ОБ-001/033
    

Бұл арада бір маңызды жағдайды айта кеткен жөн. Сайлау кезінде және одан кейін далада болған тәртіпсіздіктер үшін барлық кінәні отаршыл шенеуніктер жергілікті халыққа жауып жүрді. Ал Дала ережесінде сайлаудың шелеуліктерге халықты топтарға, партияларға бөлу үшін қолайлы жағдай жасайтын құқықтар мен мүмкіндіктер беретін және оларды пара алу жолымен өздерінің баюы үшін пайдаланатын тәртіп белгіленген еді. Алайда бұл адамдар тасада қала беретін, өйткені далада, бір жағынан, халыққа Дала ережесінің отаршылдық мән – мағынасын түсіндіретін, ал екінші жағынан, далада озбырлық пен қылмыстың кең таралғанын қорықпай жаза алатын адам болмады. Отаршыл шенеуніктердің аса зор өкінішіне орай, ХХ ғасырдың басында далада осындай адамдар пайда бола бастады. Ж. Ақбаев сондай адамдардың бірі болды, білімі терең және борынша батыл болған ол халықтың қанын сүліктей сорған зорлықшыларға тау селіндей тасқындап шүйлікті. Ж. Ақбаев өз руластарына билік жүргізуге жан салатын дала байларының періште емес екенін және топшылдықты, ұсақ саяси тартыстар мен араздықты нақ орыс шенеуіктердің тұтатып, қолдап отыратынын көрсетті. Бұл орайда олар екі мақсатты: 1) жеке басының баюы; 2) қазақтардың ұлттық және саяси топтасуына жол бермеу мақсатын көздеді. Ж. Ақбаев, оны қолдаған серіктері

осының бәрін халыққа түсіндіруге тырысты. Ж. Ақбаев өзінің өтініштері мен шағымдарында негізінен шенеуніктердің қиянат жасауы мен парақорлығына назар аударып, сонымен бірге ұсақ партиялық топтардың ұйымдастырылуына нақ солардың себепші болып отырғанын атап көрсетті. Отаршыл шенеуніктер Ақбаевтың өз қылмыстарына ғана қарсы күресіп жүрмегенін, оның отаршылдық құрылысқа қарсы қоғамдық сананы қалыптастырып жүргенін

17

14. 
    Ф-ОБ-001/033