Кіріспе жұмыстың жалпы сипаттамасы
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Ауру атауларының семантика-лексикалық
| Құйымшағы тесілді. Арт жағы қажалды, жара пайда болды.
Құлағы мүкіс, құлағының мүкісі бар. Құлағы нашар еститін кісі туралы айтылады. Құлағы тарс бітті. Түк ести алмайтын керең туралы айтылады. Құлантаза арылды [жазылды]. Әбден айықты, ауру-сырқаудан мүлде ақаусыз жазылып кетті. Құрсақ көтерді • құрсақты болды. Бойына бала бітті, екіқабат болды. Қырқынан шықты. Жаңа туған баланы қырық күн болған соң, қырық құмалақ қосып, қырық қасық шілде суға шомылдыратын ырым-салт. Майып болды. Жазатайым мертікті, оқыста жарақаттанды. Мыңда бір ем [дауа, зәру] Іздесе таптырмайтын шипа. Омыртқаның ішіндегі жұлыным. Соншалық қастерлеп бағып, қорғаштап сақтаған қымбаттым деген мағынада. Құлагер, қолда өсірген құлыным-ай! Ішінде омыртқамның жұлыным-ай! (І.Жансүгіров). Он екі мүше. Дене бітімі, бар тұлғасы, тұтас дене. Қазақ халқы бұл он екі мүшеге адамның қай мүшелерін жатқызған деген сұрақ туады. Бұл жөнінде мынадай жорамалдар бар: он екі мүшенің төртеуін жұп (екі көз, екі құлақ, екі қол, екі аяқ), төртеуін тақ (тіл, тіс, бас, мойын) мүшелер деп қарау; он екі мүшенің төртеуін жұп (екі көз, екі құлақ, екі қол, екі аяқ) мүшелер, төртеуін (ауыз, мұрын, алдыңғы жыныс, артқы нәжіс) тақ мүшелер деп қараушылар. аталмыш төрт жұп мүшелерді төрт тақ мүшеге балап, оған тағы сегіз тақ мүшені (бас, мұрын, ауыз, ерін, тіл, мойын, іш, бел) қосып қараушылар. мүшелердің санын сараламай, 12 санының жалпылама, көптік мағынасын беретін «киелі қасиетіне» мезеп, «он екі мүше» деген тіркесті жалпы «дене бітімі, бар тұлға, тұтас дене» деп қарайтындар. адамның он екі мүшесінің малдың он екі жілігімен салыстырып қарайтындар. Он екі мүшенің нақтылы атауларына байланысты біз жоғарыдағы пікірдің екіншісін қолдаймыз. Өйткені сан алауан дене мүшелерінің ішінен екі көз, екі құлақ, екі аяқ, екі қол және ауыз, мұрын, артқы, алдыңғы тәндерді бөліп алып, даралап көрсетудегі ең басты принцип осы мүшелердің адамның адам болып өмір сүруіне ауадай қажеттігіне байланысты болса керек. «Он екі» мүше деген тұрақты тіркестің сыры «он екі санының» киелі мәніне емес, аталмыш он екі дене мүшелерінің аса қажетті қызметіне, яғни функционалдық мағынасына байланысты деп түсінген жөн [66;23] Өкпесі алқымына тығылды. Демікті, тынысы тарылды. Өлім аузынан қалды. Ажалдан аман-есен қалды. Өлім аузында [үстінде] жатты. Науқастың халі нашарлады; хал үстінде жатты. Бүгін өлім аузында жатқан Дәркембай осы жайды есіне текке алмады (М.Әуезов). Өлі мен тірінің арасында • өлім аузында. Әл үстінде, ажал алдында, жаны қыл үстінде. Сары төсек [ауру] Ұзақ төсек тартып ауырды деген мағынада. Сүйегі сал болды. Мешел болды. Сүндетке отырғызды. Баланы кестірді. Су қараңғы. Түк көрмейтін соқыр. Су сөзі – түркі, монғол, тұнғыс-маньчжур тілдеріне ортақ. Якут тілінде суй «мүлде, тіпті», монғол тілінде суу «мүлде» мағыналарында қолданылады. Қазіргі қазақ тілінде су жаңа «мүлде жаңа» мағыналы тіркес кездеседі. Тіркестегі екінші сыңар сөз қараңғы монғол тіліндегі харагүй, қалмақ тіліндегі харан уча сөздері қазақ тілінде «соқыр» деген мағына білдіреді. Тілдік деректерді негізге ала отырып, су қараңғы фраземасының мағынасын «мүлде соқыр»деп түсіндіруге болады [67;121] Көр соқыр. Мүлде көрмейтін, тас қараңғы соқыр. Парсы тілінде көр сөзінің мағынасы – «соқыр». Осы бір мағынаны беретін екі сөз қатар қолданылған фразема (соқыр соқыр) «мүлде еш нәрсені көрмейтін» ұғымын білдіріп тұр [68;101] Талмау жері. Өкпе тұсы, жанды жер. Талықсып [талып] кетті [қалды]. Есінен танды, әлсіреді. Тас керең. Түк естімейтін саңырау. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|