Кіріспе «Өмірдің өзегі – адамның өзі. Өмірді, өнерді жасайтын тағы да адам. Әрине, бұл соншалықты тың тұжырым да емес, уақыт көрігінде қорытылып, тіршілік толқынында суарылған қағида. Талант иесін өмірдің

Проблемалық корреспонденцяның тақырыбы өзінің күрделілігі мен маңыздылығы жағынан аумақты және салмақты. Ал, оперативтік және суреттеме корреспонденциялардың тақырыбы шағын да шектеме келеді.

Күрделі тақырыптарды өзек ету – проблемалық корреспонденцияға тән нәрсе.

Ал, белгілі ғалым Т.Қожакеев болса, кореспонденцияны хабарлама және талдамалы деп 2-ге бөліп, талдамалысын өз алдына жағымды және сыни деп жіктейді.

Талдамалы жанрлардың келесісі – мақала. «Мақала журналистика жанрларының қиын да күрделісі. Бұл жанрға тән сипаттыр: өмір шындығын кеңінен қамту, терең қорытынды жасау және белгілі бір дәрежеде перспективаны көре білу, көрегендік таныту. Мақала үлкен, ауқымды мәселелерді ғана тілге тиек етіп, сол проблеманы жеріне жеткізеді және тақырыпты бүге-шігесіне дейін зерттейді, үңіледі. Себебі, тақырыптың түрлі-түрлі детальдарының дәйектерінсіз өз ойымызды жеткілікті деңгейда жеткізу мүмкін емес».

Профессор Т.С.Амандосов: «Мақала дегеніміз – қоғамдық құбылыстар және идеяның негізінде жазылатын публицистика. Сондықтан мақаланың негізгі желісі – идея», - деп есептесе[5, 244 б], филология ғылымдарының докторы Т.Қ.Қожакеев: «Мақала – газет, журналдардың идеялық-саяси деңгейін аңғартатын жетекші жанр», - деп санайды [6, 224 б]. Ал, оқытушымыз, Тауман ағамыздың ізін басып келе жатқан шәкірттерінің бірі - филология ғылымдарының докторы Кәкен Қамзиннің пікірінше, «Мақала дегеніміз – авторды, қоғамның белсенді бөлігін толғандырған саналы ой мен оның қағаз бетіне түскен таңбасының үйлесімі, құнды, байсалды пікірдің көлемді көсемсөз жанрына айналуы» [7, 130 б]. Орыс ғалымы А.А. Тертычный болса, мақаланы – жалпы зерттеу мақаласы, тәжірибелік-талдамалы (практика-аналитическая) мақала және пікірталастық мақала деп жіктеп көрсетеді.

Педагог-ғалым Тауман Салықбайұлының мақала мен корреспонденция хақындағы өзіндік тың ойларымен тұжырымдарын заман ерекшеліктеріне қарай, саралап-сараптай келе, ғалым Кәкен Қамзин амандосовтық үрдісті одан әрі жалғастыра отырып, бұған дейін зерттеушілердің көзіне түспей келеген мақаланың басты екі ерекшелігін төмендегіше түйіндейді: «Көсемсөздің басқа түрлері автордың немесе куәгердің көзі көргенінін сөз етсе, мақалаға адам көзіне шалынбас, қолмен ұстап көруге болмас бейматериялық проблемалар да азық болады. Публицистиканың басқа жанрлары, оның варияциялары телевизияда, радиода осы күнге дейін ұтымды пайдаланылады, ал, мақала - таза газет, журнал, ғылыми жинақтар жанры. Мақаланың телевизия мен радионың форматына сыймай қалуының сыры неде? Оның себебін, біріншіден, мақаланың программалық, идеялық сарынынан, екіншіден, көлемінен, үшіншіден сөйлеу мәнері емес, жазба стилінің билік етуінен көреміз, төртіншіден құрмалас сөйлемдердің жиі қолданылуынан, бесіншіден, дәстүрлі ғылыми орамдардың, сілтемелердің мол болуынан іздейміз. Негізінен осы «бөгесіндер», біздіңше, оның аудио және визуалды шығармаға айналуына жол бермейді» [7, 132-133 б.б].

Филология ғылымдарының докторы Кәкен Қамзин мақала хақындағы пікірін осылай тұжырымдай келе, көсемсөз жанрларын өз заманының талабына сай зерттеген белгілі ғалымдар Т.С:Амандосов пен Т.Қ.Қожакеевтің педагогтық саладағы теориялық тұжырымдарын одан әрі қарай заңды жалғастық ретінде жалғастыра келе, реалды тарихи принциптерге сүйене келе публицистика жанрларын ұйыстыратын ортақ ереже ұсынады. Ғалымның пікірінше, журналистика жанрларының туындауына, эволюциясына төмендегідей факторлар әсер етеді екен:

1. 
   Уақыт
   
2. 
   Факті, оқиға (құбылыс).
   
3. 
   Кеңістік (көлем, формат).
   
4. 
   Қажеттілік.
   
5. 
   Ұлттық тіл, менталитет.
   
6. 
   Шығармашылық мүмкіндік[7, 208 б] .
   

Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ, бұтағы бар күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді. Бірақ соған қарамастан, қазақ көсемсөзінің теориясы мен тәжірибесіне қатысты мәселелерді алғаш рет бір арнаға түсіріп, публицистиканы дербес пән ретінде қарастырып, оның мазмұны, формасы, әдісі, функциялары туралы ғылыми тұжырымдар жасаған профессор Т.Амандосов болды. Ғалымның "Современная казахская публицистика" атты докторлық диссертаииясында публицистиканың кейбір ерекшеліктері көрсетілді; Ә.Әлімжанов, Ү.Бағаев, Б.Бұлқышев, Ә.Нұршайықов, К.Қазыбаев сияқты қаламгерлер шығармашылығы негізінде публицистік шеберлік мәселелері зерттелді, қазақ публицистикасының жанрлары айқындалды. Одан әрі қарайғы келелі зерттеулері осы салада жазылған кітаптарына арқау болып, жан-жақты зерделенді. Қазақ кеңес баспасөз жанрларын ғылыми тұрғыдан бір арнаға түсіруде профессор Т.С.Амандосов орыс ғалымдарының, әсіресе, марксизм-ленинизм іліміне сүйенсе, бүгінгі қазақ көсемсөз жанрларын зеттеп жүрген ғалымдардың барлығы дерлік Тауман Салықбайұлының ғылыми тұжырымдарын негізгі бағыт-бағдар етіп, парасатты педагогтың пайымына жүгініп өз зерттеулерін жүргізеді. Амандосов салған соқпаққа түсіп барып қана бүгінгі публицистиканың жаңалықтарына талдау жасайды, өзіндік үн қосады. Профессор салып кеткен соны соқпақ уақыт алға жылжып, жылдар сырғыған сайын титтей де ескірген жоқ, қайта уақыт өткен сайын ізін жалғаған іні-ғалымдардың жаңа зерттеулерінде қайта түлеп, жанданды. Мәселен, кезінде Тауман ағамыздың көсемсөз жанрларын төмендегі кестедегідей: хабар жанрлары, талдамалы және көркем-публицистикалық жанрлар деп жіктеген тұжырымын бүгінге дейін сол қалпында еш өзгеріссіз өз саламызда қолданып келеміз.

«Жанр – тарихи категория. Сондықтан ол барлық заманға бірдей қатып-семген дүние емес. Заман талабына сай өзгеріп, жаңғырып отыратын құбылыс. Шығарманы белгілі бір жанрға жатқызудың бірінші сипаты оның қай текке қатысты екендігі болса, екінші сипаты қандай сарынмен жазылғандығы, ал үшінші сипаты қандай көлемде, қалай құрылғандығы деуге болады» [8, 272 б].

Жалпы «...журналистика жанрлары қоршаған орта, қоғамдық құбылыс үрдістерімен қабысып жатыр. Ол қазір хабарламалық, талдамалық, деректі көркемдік биіктерді ғана игеріп қойған жоқ, оның таным қуаты дүниепайымдық, философиялық, ғылыми сараптау дәрежесіне жетті. Баспасөздің жанрлық мәтіндері қоғамдық құбылыстарды зерттеудегі кең тынысты дерек көздерінің бірі болып саналады. Оның айқын айғағы – рисала (эссе), очерк, эпистолярлық туындылар, журналдардағы сан түрлі тарихи және теориялық мақалалар, журналистік айқындаманың түрлері» [7, 213 б].

Мәселен, кейінгі кезде қазақ көсемсөзінің теориялық тұрғыдан дамуына үлкен үлес қосып жүрген филология ғылымдарының докторы, ғалым Кәкен Қамзин Т.Амандосов пен Т.Қожакеевтер жүйелеген талаптарды одан әрі жетілдіріп, журналистика ғылымының кешелі-бүгінгі жетістіктерін ілгерілете келе, қазіргі публицистика жанрларын төмендегідей топқа, түрлерге бөлып зерттейді.

1. 
   Деректі-ақпараттық жанрлар тобы:
   

ә)дәстүрлі(стандартты) ақпарат;

б)байқам(заметка)

в)құлаққағыс(реплика);

г) хабарландыру;

ғ) құттықтама;

д) қазанама;

е) аннотация;

ж)сұрақ-жауап;

з) кеңес;

и) аңдатпа (анонс);

к) дайджест.

2. 
   Деректі сипаттаушы жанрлар тобы:
   

ә) дәстүрлі сұхбат түрлері;

б) корреспонденция түрлері;

в) есеп түрлері;

г) түсіндірме (комментарий).

3. 
   Деректі-талдамалы жанрлар тобы:
   

ә) жайылма сұхбат түрлері;

б) саяси портрет;

в) қамтыма (обозрение);

г) кезеңсөз;

ғ) рецензия.

4. 
   Деректі-зерттемелік жанрлар тобы:
   

ә) хат түрлері;

б) хатқа шолу түрлері;

в) баспасөзге шолу түрлері;

г) журналистік айқындама (журналистское расследование).

5. 
   Деректі-бейнелеуші (образды) жанрлар тобы:
   

ә) очерк түрлері;

б) фельетон;

в)тұрмыс-тіршілік оқиғалары;

г) пародия;

д) сатиралық жазбалар.

6. 
   Деректі-дүниепайымдық жанрлар тобы:
   

ә) рисала (эссе) түрлері;

б) ғылыми-мақала түрлері.

Жоғарыдағы осы мысалдардан-ақ, қазақ көсемсөзінің кемелденуіне бастау болып, көсемсөз теориясының кеңестік дәуірдегі көшбасшысышылық шыңына шыға білген Тауман ағамыздың тынымсыз еңбегі бүгінге дейін тұғырынан түспей, өз маңызын титтей де жоғалтпай, тарихи сабақтастықпен ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, жанданып кемелденуде. Жас ғалымдардың жаңа ізденістеріне, журналистика саласында ашар тыңнан түрен түрер жаңалықтарына бастау болып мәңгілік жасай бермек.

Публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы десек, осы салада тынбай тер төгіп, оның дамуына ат салысып, бар саналы ғұмырын арнаған Тауман Салықбайұлы Амандосов ағамыздың еңбегі орасан зор..

Иә, Т.Амандосовтың шығармашылық жолында айрықша өркештеніп «мен мұндалап» жататын үлкен саласы бар. Ол – ұлттық журналистика ғылымындағы алғашқы ізашарлардың бірі ретіндегі зерттеушілік еңбегі. «Әрине, тыңнан жол салғандарға қашанда қиын. Өйткені, олардың алдында бұрыннан түскен сүрлеу де, соқпақ та жоқ. Сондықтан да әлгіндей адамдар тәуекелін серік етіп, белгісізге бет түзейді, кейінгіге жол ашып, бағыт-бағдар сілтейді» [14]. Тау тулғалы Тауман ағамызды дәл сондай адам десек, титтей де артық айтпағандық болар еді.

Тауман Салықбайұлы - сол кездің өзінде қазақ публицистикасын зерттеу ісінің әлі де өз деңгейінде емес екенін сезіп, сол үшін алаңдап өткен ғалым. Өзінің «Қазақ публицистикасын зерттеу туралы» деген мақаласында ол кісі бұрын шыққан еңбектер мен мақалаларды қарастыра келіп: «қазақ публицистикасының жете зерттелмегені, бір жүйеге келтірілмегені айқындала түседі»-деп ашық айтады. Осыған орай болашақ зерттеулердің бағыт-бағдарын сілтеп, он шақты көкейкесті тақырыпты ұсынады. Солардың ішінде «Қазақ публицистикасының пайда болу, қалыптасу және даму тарихы» деген тақырып та бар. Мұнің өзі ғалымның ұлттық публицистика тарихы мен теориясының арғы – бергі кезеңдерін көктей шолып тұтастықта қарастырауды армандағанын көрсетеді. Қазақ журналистикасы ақсақалының бұл ойлары әлі күнге назарда болуға лайық.

1. 
   Егеубаев А.Қ. Сыр мен сымбат. – Алматы: Жазушы, 1981.
   
2. 
   Амандосов Т.С. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы, - Алматы: Мектеп, 1978.
   
3. 
   Амандосов Т., Елеукенов Ш., Қожакеев Т., Ыдырысов Т., Газет жанрлары. – Алматы: ҚМБ, 1964.
   
4. 
   Амандосов Т.С. Публицистика – дәуір үні. – Алматы: Қазақстан, 1974.
   
5. 
   Амандосов Т.С. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары, - Алматы: Мектеп, 1968.
   
6. 
   Қожакеев Т.С. Жас тілшілер серігі, - Алматы: Рауан, 1991.
   
7. 
   Қамзин К. Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі, - Алматы: Экономика, 2009.
   
8. 
   Қаратаев М. Алғысөз//Жанр сипаты. – Алматы: Ғалым, 1971.
   
9. 
   Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негіздері, - Алматы: Қазақ университеті, 2007.
   
10. 
    Жақып Б. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары, - Алматы: Білім, 2004.
    
11. 
    Тертычный А.А. Жанры периодической печати, - Москва: Аспект Пресс, 2006.
    
12. 
    Стрельцов Б.В. Основы публицистики. Жанры, - Минск: Университетское, 1990.
    
13. 
    Ғаламтор материалдары
    
14. 
    Профессор Т.С. Амандосов туралы баспасөз бетінде жарияланған естелік материалдар