х – қазақша  бару, келу дегендердегі - у

251
«өлім әкелетін, өлтіретін, қирататын» сема (мағыналық реңк) бар 
екендігін осы сөзбен түбірлес 
алаулау
– соғысу, 
алашы – 
жаналғыш 
– «палач» (түрік тілінде), 
аласат
– «жаугершілік» (қарақалпақ 
тілінде), 
аласат салу 
«аласапыран, бүлік, дүрлігу» (қазақ тілінде 
Сыр бойы мен Түрікменстан қазақтарында) сияқты туынды сөздер 
мен қазақ тіліндегі 
ала сапыран, ала топалаң, ала қырғын, алағай-
бұлағай
сияқты сөз тіркестеріндегі 
ала
компоненті осы тіркестердің 
мағынасында «ұрыс-соғыстың салдарынан болатын бүліншілік» 
семантикасы бар екенін көрсетеді. Қазақ жырларында кездесетін, 
бұл күнде ұмыт болған 
ала балта, ала берен
, мүмкін тіпті, 
алату 
дегендердегі 
ала
да түсті білдірмейді, «ұрыс-соғыста ұстайтын құрал 
– балта, киген сауыт – берен, ұстайтын ту» дегендерді білдіреді. 
Бұлардың барлығында 
ала
– мағынасы көне сөз. Біздің топшыла-
уымызша, 
аламан 
сөзінің түптөркінінде осы 
ала
түбірі жатқан бо-
лар дейміз. 
Аламан
– көптік мағыналы жинақы атау. 
Аламан
деп бір 
адамды емес, топ, отрядты атайды, сондықтан қазақ тілінің ертелі-
кеш сөздіктерінде 
аламан
«шапқыншы топ, тонаушы тобыр, талау-
шылар» деп түсіндіріледі (Н.И.Ильминский Материалы к изучению 
киргизского наречия с киргизско-русским словарем. - Казань, 1861). 
Егер жеке адамға қарата айту, жеке шапқыншы деу керек болса, 
соңғы кезеңдерде 
аламаншы
сөзі жасалған. Қазақ тілінде 
аламан 
сөзінің жиі қолданылған кезеңі – XVІІІ-ХІХ ғасырлар болар деп топ-
шылаймыз, өйткені «Едіге» жырының ең әрідегі (XV ғ.) нұсқасында, 
сондай-ақ өзге нұсқаларында да кездеспейді деуге болады. «Жорту-
ылшы» мағынасындағы 
аламан
сөзін XVIII ғасырдың ақын-жырауы 
Ақтамбердіден табамыз:
Айттырып бермес сұлуын 
Аламанға
тегін олжа қылар ма екенбіз?
Бұл сөз Қазақстанның батыс өңірінен шыққан XIX ғасыр ақын-
дарында жиі қолданылған.
Көнерген және ескірген бірліктердің қомақты бір тобы – 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: