Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| Еділ-Жайық
«Едіге» жырынан бастап, бірқатар ноғайлы кезеңнің жырларында және XV-XVI ғасыр ақын-жырауларының тілінде қос сөз ретінде келтірілген. Еділ- Жайық және Еділ, Жайық түрінде қатар жұмсалған. Үлкен өзен аттары жырлар мен толғауларда нақты жалқы есім қызметінде келмеген. Еділ-Жайық , Еділ мен Жайық түрінде ел, хандық атауы ретінде этнонимдік қызметте жұмсалған. Атап айтсақ, Еділ-Жайық – «Алтын Орда», кейінірек «Ноғай орда- сы» деген әкімшілік-территориялық тұтастықтың (бірліктің) атауы болып тұр. Бұл танымды кезінде Шоқан айтқан болатын. Тоқтамыс ханның елімен қоштасқан толғауында Еділ мен Жайығым деп тәуелдік жалғауымен меншіктей айтқанда, өзендер туралы емес, «ор- дам, хандығым, елім-жұртым» дегенді ауызға алып тұр. Туып-өскен мекенінен, ел-жұртынан (хандығынан) айрылып, кетіп бара жатқан Қазтуған жырау (XVI ғ.): Сөйткен менің Еділім, сен салмадың, мен салдым дегеніндегі екі сөз – «ескі» деген маркасы бар тұлғалар: Еділім – туған жерінің, хандығының атауы. Қазтуған бұл жерде өзен-сумен қоштасып тұрған жоқ, ел-жұртымен – Алтын Орда ме- кендеген ел-жұртымен – қоштасып тұр. Мұнда да Еділім – тәуелдік жалғаулы «меншіктелген» сөз. Ал осы жолдардағы салдым , салмадың етістіктері де – «қалдыру, тастау» деген көне мағыналарын қазіргі қазақ тілінде әбден жоғалтқан ескі сөздер. Сөйтіп, ноғайлы-қазақ дәуіріндегі жырларда кездесетін Еділ мен Жайық немесе Еділ-Жайық сөздері жай ғана топонимдер – өзен ат- тары емес, әңгіме – өзендер туралы емес, ел-жұрт мекені туралы. Сондықтан бұл тіркесті Шоқанның Алтын Орда дегеннің екінші атауы деп тануына ден қоямыз. Оның тәуелдік жалғауын жалғап 246 қолданылуы ( Жайығым, Еділім ) бұл жалқы есімді (өзен атауларын), яғни өзеннің өзін «меншіктеу» мүмкін еместігін, Еділім десе, «ота- ным, елдігім, атажұртым» дегенді айтып тұрғандығы көрінеді. Алтын Орда – белгілі бір одақтың, мемлекеттік тұтастықтың ресми атауы болса, Еділ-Жайық – осы атаудың екінші бір көрікті, поэтикалық атауы деп ұғыну керек. «Батырлар жыры» деп аталатын эпикалық шығармалардың өзекті тақырыбы елін, жерін, отбасын, туған-туыстарын, қасындағы ру- ластарын, тайпаларын қорғау немесе жау қолынан азат ету, кей- де қызға, малға, жерге таласты күшпен шешу сияқты ұрыс-шабыс, талас-тартыс болғандықтан, соларға қатысатын адамдардың атау- ларында да көнерген, ескірген сөздер бар. Алдымен ұрыс-соғысқа қатысушылардың аталуы азамат, жолдас, жігіт, шора, кедей болып келетінін атауға болады. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|