Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған

261
тілінде «азаптайтын темір тор, темір үй» мағынасында кездеседі. 
Өте сирек қолданылған ескіліктің бірі. Түсіндірме сөздіктерде 
әлек
сөзінің біз көрсетіп отырған мағынасы берілмеген.
«Темір тор» мағынасындағы 
әлек
сөзі ескі жырлардың өзінде 
де сирек кездеседі. Алпамыстың Байшұбары сияқты өте күшті асау 
жылқы болмаса, жалпы ат атаулыны темір торға қамамай-ақ ұстауға 
болатыны белгілі, сондықтан ат қамайтын «түрмелерді» қазақтар 
біле бермеуі де мүмкін.
Тұтқын болғаннан кейін оны босанып қашып кетпейтіндей етіп 
ұстайтын амал-шаралардың болатыны белгілі. Қазақ қауымында 
бұларды атайтын сөздер де ескіліктер қатарынан табылады. Олар да 
мағыналары күңгірт тартқан, бұл күнде қолданыстан ығысқан сөздер 
болып келеді. Солардың бірі – 
ақбұрғы
.
Ақбұрғы
. Тұтқынның мойнына салынатын кісен.
Ақбұрғылап
мойнына кісен салып,
Апарып темір үйге бөлек бағар («Арқалық батыр»). 
Ақбұрғы, сірә, ағаштан жасалатын болу керек. «Арқалық батыр» 
жырының екінші бір жерінде: «Ақ кісен, қол – шеге, мойнында – 
ағаш»
деген жолдар бар. 2006 жылға дейінгі сөздіктерде бұл атау 
тіркелмеген. 2006 жылғы қазақ әдеби тілінің 15 томдық түсіндірме 
сөздігіне біз қостық. 
Ақбұрғы
қазақтың ертеректегі өмірін суреттеген 
өлең-жырлырда ғана сақталған. Сыртқы жаулармен жер үшін, елдік 
үшін соғысып өткен қазақ халқының тілінде ұрыс-шайқас кезінде 
тұтқынға түсу не тұтқын алу сияқты қарекеттерге қатысты сөздер 
мен тіркестер аз болмаған. Соңғы ғасырларда (XIX-XX) ұмыт болған 
бұл сөздер өлең-жырларда сақталған ескіліктердің бірі саналады. 
«Алпамыс батыр» жырында 
қолжіп, бәзір
деген сөздер – аяқ-қолды 
байлайтын тұсаулар атауы бар:
Бір шіренгенде ақырын 
Үзілді 
қолжіп
танабы.
Босанған соң екі қол 
Аяқтың 
бәзірін
алады.
Бұлар да қазақ, қырғыз сөздіктерінде тіркелмеген. 
Қолжіпті
құрамындағы сөздердің жеке мағыналарына қарап түсінуге болады: 
қолжіп
– қолды байлайтын жіп, ал 
бәзір
-ді әзірге таба алмадық.
Алаулау
. Ұзақ тарих жолында елін, жерін, ата мекенін қорғап 
не жаңа қоныстарды іздеп ұрыс-соғыспен өмірі ат үстінде өткен 
бабаларымыздың тілінде, оның әсемдік әлемі өлең-жырларында, 
әсіресе ерлік эпостарында ұрыс-соғысқа қатысты сөздер аз болмаған 
сияқты. Осы күнгі 
соғыс
деген атауға қатысы бар 
алаулау, тоғыс/
тоқұш/тоғысу, ойнау
деген жарыспалы қатарлары болған.

262
Тәңір оңғарса жолымды,
Алаулаған
қалмақтан
Кегімді барып алармын, – дейді Қобыланды батыр. 
Күні кешегі Махамбеттің өзі:
Алты күндей 
алаулап
,
Он екі күндей ой ойлап, – деп толғайды. 
Бұл мысалдардағы 
алаулау
– «соғысу, ұрысқа шығу». Сәл 
ілгеріректегі мектеп оқулығында батырлар жырлары мен Махамбет 
өлеңінде кездесетін 
алаулау 
етістігі «күйіп-жану» деп түсіндіріліпті. 
Әрине, бұл – мүлде қате түсінік.
Тоғысу
. Шоқан жинаған «Едіге» жырында:
Тоқсан баулы ақ көбе
Тоғысқан
жерде кигенмін, – деген жолдардағы 
тоғысу 
етістігі 
қазақ тілінде бұл күнде осы жердегі мағынасында қолданылмайды. 
Тоғысу 
сөзінің мұндағы мағынасы – «соғысу, ұрыста айқасу». Сөз 
түбірі – 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: