Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| экспрессоид
болып қолданылып жүр. Бұл күнде елтаңба, әнұран, тәттідәм, ойтолғам, ойтүрткі, тұсаукесер сияқты жиі қолданылатын неологизмдер сөз біріктіру арқылы жаңа ұғым, зат атауларын жасайтын амалдың күшейе түсетіндігінің дәлелі деуге болады. Неологиялық тәсілдердің келесі түрі – сөз қысқарту амалы. Бұл – қазақ тілінде орыс тілінің тікелей ықпалымен пайда болған амал, дәлірек айтсақ, таза калька құбылысының көрінісі. Бүл тәсіл күні кешеге дейін қазақ тілінде солқылдақтау, кейде қазақша аударылып, кейде орысша қалыпта айтылып келген-ді. Мысалы, АҚШ , ҚазТАГ, ҚазПИ, МТС, ауатком, обком сияқты санаулы сөздер ғана қазақша қолданылып, қалған жағдайдың көпшілігінде орысша қысқарған сөздер ( комсомол, колхоз, совхоз ) болатын. Соңғы кезеңде қазақша тарқатылып айтылатын сөздерден қысқартып жазу жандана баста- ды: ДНҚ, БҰҰ, ЖИТС, ҰБТ – ұлттық бірыңғай тестілеу, АТФ , ЮНЕ- СКО, КТСП т.б. Санэпидбақылау – санитарлық эпидемиологиялық бақылау сияқты бірді-екілі буындар мен тұтас сөздерден жасалған бірліктер де орын ала бастады. Бұл тәсіл әлі де толық қазақша бірліктер жасай алмай отыр. Оның себебі бар: алдымен ВИЧ , СПИД мұны ЖИТС деп қазақша қысқартып атаушылық та көрініп қалып жүргенімен, әлі сіңісіп кеткен жоқ, баспасөз беттерінде де, меди- цина саласындағы қазақша әдебиеттерде де, әсіресе сөйлеу тілінде СПИД деп қолданылып келе жатыр. Сірә, алдағы уақытта да мұндай қысқартулардың орысша нұсқасын да ( ВИЧ, СПИД, ЮНЕСКО сияқты), қазақшаланған эквивалентін де қолдана беретін болар- мыз. Өйткені СПИД, ВИЧ дегендер жеке кірме сөздер сияқты осы тұрпатында қалыптасқан деуге болады. Сөз мағынасының ауқымын пайдаланып, яғни семантикалық деривация құбылысына барып жаңа сөз жасау әдісі де пайдаланы- луда. Желі (интернет желісі), қол жинау (президенттікке үміткерді қолдайтын), қарымта (кездесулер – спортта), сыбайлас жемқорлық , (мұхит асып кетіп жатқан) қаракөздер , (рухани) кеңістік , (саяси) ойын т.т. Мұндағы курсивпен терілген сөздер өздерінің байырғы негізгі лексикалық мағыналарынан өзгеше жаңа зат, ұғым атаула- рын білдіріп тұр. Мысалы, желі – мал баққан қазақтың байырғы 397 түсінігінде малдың төлін байлау үшін керілген ұзын арқан бол- са, интернет желісі дегенде соңғы сөз біздің өмірімізге ең соңғы онжылдықтарда дүниеге келген интернет дегенге қатысты неоло- гизм болып тұр. Қалған мысалдарда да осылайша, негізгі, байырғы мағынасы және оның мағыналық реңктерінің бірін пайдаланып жасалған өзгеше жаңа ауыспалы мағынасы бар екенін түсіндіріп танытуға болады. Мұндай семантикалық-синтаксистік құбылулардың бірқатары- ның метафоралық сипаты болады. Мысалы, қол жинау, сыбайлас жемқорлық . Сөз етіп отырған кезеңдегі тілдік жаңалықтардың келесі бір тобы – белгілі бір ұғымды, затты, құбылысты атау үшін сөздерді тір- кестіру арқылы жасалған құрылымдар. Әдетте бұлар лексикалық тіркестер және суреттеме тіркестер болып келеді. Бір ұғымды бір сөзбен атау мүмкіндігі жоқ жерде ол тіркеспен аталады. Мысалы, қазіргі күнде жиі қолданылатын жылжымайтын қор, тұтыну қор- жыны, келісім шарт (договор) сияқты анықтауышты тіркестер бір ұғымды атайды (олардың көбі орыс тілінде бір сөзбен де келеді: жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|