Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| жұрнақ тақылетті бірлік,
ал бір терминмен атағымыз келсе аффиксоид деген сияқты қалыпқа түсіріп отыр. Бұл – қазақ неологиясындағы соңғы кезеңдерде бел алған жаңа құбылыс. Соңғы кезеңдерді аударма әдебиеттің әсерімен көптіктің қосымшасын жалғау арқылы жаңа сөз жасау да орын алып жүр. Мысалы ашылулар (әлемдік ашылулар – мировые открытия), басымдықтар, бітімгерлер . Бұл әдіс термин жасауда қолданылады ( сүтқоректілер, буынаяқтылар, жарғаққанаттылар ), бірақ аса өнімді емес. Өткен алғашқы онжылдықтардағыдай, соңғы 10-15 жылғы қазақ тілінің болмысында жаңа сөз тудырудың ең бір өнімді актив түрі сөз біріктіру болып отыр. Дербес мағыналы екі (өте сирек – үш) сөзді біріктіріп, жаңа ұғым, жаңа зат атауын жасау амалы қашан да, әсіресе соңғы 70-80 жыл барысында кеңінен қолданылып келді. Бұған қазіргі жазу жүйеміздің емле ережелері де (қосып жазу) себепкер болды. Грамматикада «біріккен сөз» деген статусы бар тұлғалар бір мағына беретін дербес лексикалық бірлік ретінде әр алуан сөздіктердің сөзтізбесіне (реестрге) шығарылып тіркелетін болды. Жаңа сөз жасаудың бұл амалына қатысты көңіл аударатын бір-екі тұсын сөз етуге болады. Ол – нөлдік морфемалардың бірігу арқылы жаңа бірліктердің пайда болуы. Нөлдік морфемалардың бірігуі – олардың бірігуінің, кейде екеуінің де қосымшаларын түсіріп қолданылуы. Бұл әдісті ықшамдау тәсілі деп те қарауға болады. Бұл әдіс қазақ тілінде ежелден бар болатын балтасап (балта+ның саб+ы), қаламұш 395 (қаламның ұшы, яғни ұшы бар қалам), кейін XX ғасыр туындыла- ры кәсіподақ (кәсіп+ші+лер+дің одағ+ы), қаламақы (қалам+ы+ның, яғни қаламмен жазғанының ақы+сы), шегара (бір нәрсенің, айталық, мемлекет жерінің шек+тері+і+нің ара+сы) т.т. Соңғы онжылдықтарда жиі қолданыла бастаған субұрқақ (су+дың бұрқақ+тап атылуы), бағдаршам (бағдар көрсететін, яғни бағдарлайтын шам), демеуқаржы (дотация, демейтін қаржы), балабақша (балалардың бақшасы), мұражай (мұра+лар сақталатын жай-орын). Бұл тәсілдің едәуір жандануына орфографиялық ережелерді тал- дап-танитындар мен емле сөздіктерін түзушілер көңіл аударды. Нөлдік тұлғаларда біріккен сөздер деп изафеттік құрылыстар сөздердің ілік септігі мен тәуелдік жалғауын түсіріп айтылуы (жымдасуы) жатады. Сондай-ақ өзге де аналитикалық бірліктер де нөлдік морфемалардың бірігуіне бара алады. Тәуелдік семантикасының көрсеткіштері жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|