Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| ЮНЕСКО
сияқты халықаралық ұйым атаулары, СПИД, ВИЧ сияқты медициналық атаулар қазірдің өзінде баспасөз беттерінде де, ауызекі сөйлеу тәжі- рибемізде де «орысша» қолданылады. Қысқарған есімдерді қажет ететін тіл алаңы – негізінен баспасөз, демек, тілдегі жаңа құбылыстардың бұл түрі – баспасөздің «жемісі», ал бүгінгі кезеңде баспасөздің тілдегі орны, рөлі, ықпалы өте күшті екені белгілі. Нәтижесінде бүгінгі қазақ тіліндегі жаңалықтардың ішінде қысқарған сөздер – кейінірек активтенген және әрі қарай ұласа түсетін категорияның бірі. Алғашқы сөйлемдерде бірнеше сөзден тұратын құрама атаулардың «ашылған» (сөздері түгел айтылған) түрін келтіріп, әрі қарай қысқартылған тұлғасын қолдану жиі кездеседі. Бұл амал әсіресе газет беттеріндегі жарнамаларда, құлақтандыруларда, мақала мәтіндерінде жиі орын алады. Мыса- лы: ЕсҚКБ (Есірткіге қарсы күрес басқармасы), ЖІӨ (Жалпы ішкі өнім), ІЖӨ (Ішкі Жиынтық өнімі), ҚҚС (Қосымша құн салығы), ЕҚҚБ (Еуропадағы қайта құру және даму банкі), СІМ (Сыртқы істер министрлігі), ІІМ (Ішкі істер министрлігі) т.б. 403 Қысқарған атаулардың ішінде ҚазМҰУ (Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті), ЖШС (Жауапкершілігі шектеулі серіктестік), АҚ (Акционерлік қоғам), ҚазҰПУ (Қазақтың Ұлттық педагогикалық университеті), ТМД (Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы), БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы), ҚР (Қазақстан Республикасы), ҰБТ (Ұлттық бірыңғай тестілеу), ҰҒА (Ұлттық Ғылым академиясы) деген түрлері – бұл күнде әрбір оқырманға бірден түсінікті болып келетін қолданыстар. Уақыт өткен сайын бұлардың саны көбейе түседі, өйткені тілдегі үнемдеу заңы, баспасөз тілінің ерекшелігі сияқты факторлар барған сайын күшейе түсетін шындық екендігі – даусыз. Дегенмен бұл құбылыстың тіл мәдениетіне тигізетін кері әсері де жоқ емес. Газет беттерінде жеке мақалалар мәтінінде кездесіп қала- тын кейбір қысқартулардың «ашылған, толық» түрін тап басу оңай емес. Өйткені кейде атаудың ашылған толық тұлғасы мәтін ішінде келтірілмейді. Бүгінгі қазақ тіліндегі жаңа сөздердің бірқатары көпшілік қолда- нысына бірден сіңісіп кетті, өйткені олар тілдік норманың шарттары- на жауап бере алатын жаңа бірліктер болып шықты. Атап айтқанда: а) беретін ұғымға семантикалық өлшемі сай келді; ә) әлеуметтік талғамның үдесінен шықты; б) қолданыста олардың ортақтық, дәстүрлілік, тұрақтылық сипаттары қалыптасты. Мысалы, орыс тіліндегі - изация жұрнағымен жасалған сөздердің қазақша бала- малары дәл беріледі, өйткені бұл термин адам баласы жасайтын іс-әрекеттің атауын білдіреді, ал іс-әрекетті атау үшін қай тілдің де қауқары күшті болып келеді: приватизация – мүлікті т.б. жеке меншіктің қолына беру, бір таңбамен бергенде – жекешелендіру ; мо- билизация – (бір іске) жұмылдыру , модернизация – жаңалау; глоба- лизация – жаһандану, либеризация – ырықтандыру . Мағыналық сәйкестікке семантикалық деривацияның, яғни сөз мағынасын кеңейтіп не тарылтып жаңа мағына берудің орны айрықша. Айталық шамшырақ деген сөздің лексикалық мағынасы – «жарық беретін зат»: шам мен шырақ, жаңа мағынасы – «жол көрсететін, үлгі болатын адамдар немесе олардың іс-әрекеттері». Телеграмма сөзінің жеделхат деген баламасы неологизм ретінде тез қабылданып кетуіне жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|