Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| САУЫН: САУЫН АЙТУ
. Күні кешеге дейін қазақ қауымында сауын айту дәстүрі болған. Сауын айту – үлкен ас, ұлы той сияқты үлкен жиындар туралы ел-елге жариялап хабар беру. Бұрынырақ жорық, аттаныс жайында да елге сауын айтатын болған. «Айман- Шолпан» жырында ас берген шөмекейлерге өкпелеп кеткен Көтібар: Шабамын Маман байды жиылсын деп, Еліне барысымен сауын айтты, – дейді. Ал осыдан бұрын кісісі өлген Кіші жүз алшын-жаппас шөмекей елі: Бір тұтқа Кіші жүзде бай еді деп, Шөмекей Маман байға айтты сауын, – деп келеді. Сауын айту – жай хабар айту емес, белгілі бір салттың рәсімі ретіндегі хабарды жеткізу. Сауын айтылған жақ сол үлкен жиынға өз үлесін, өз қатысын көрсетуге тиіс болған. Сондықтан сауын кез кел- ген адамға емес, байлар мен билерге, батырлар мен белділерге айты- лады, олар сол ұлы жиынға өз «пайларын» енгізеді: саба-саба қымыз бен сойылар малын, бәйгеге шабатын жүйріктерін, күреске түсетін балуандарын т.т. апарады. Мысалы, сол асқа: Даңқымды шөмекейге білдірем деп, Саба артып тоғыз нарға Маман келді. және: Шай-қант пен тоғыз нарға тоқаш артып, Көтібар өзі батыр шекті келді. Осы көрсетілген рәсім сақталмайтын жайттарда сауын айту емес, өзгеше түрде хабарлау айтылады. Мысалы. «Айман-Шолпан» жы- рында Маман байдың шабылып, екі қызы «жесір» (тұтқын) боп қолда кеткенін естіген Әлібек: Әлібек мұны естіп аттаныпты, Жар салып қатар өскен ерлеріне, – дейді. Бұл жерде Әлібек сауын айтпайды, жар салады, хабар береді. Сауын айту тіркесіндегі сауын сөзінің сауу етістігіне қатысы жоқ. Оның түбірі – көне түркі тілдеріндегі саб/ сап (sав) сөзі. Саб/ сап дегеннің мағыналары – «1) сөз, сөйлеу, 2) хабар, 3) хат, 4) мақал, мәтел, 5) баяндау, тарих, әңгіме, 6) сәуегейлік» (ДС, 478, 421). Демек, саб сөзі қазақтың сауын айту, сөз саптау сияқты тұрақты тіркестері мен сәуегей сияқты сөздерінде сақталып қалған. Алғашқы екі 150 тіркесте бұл сөздің көне «сөз, сөйлеу, хабар» деген 1-2-мағыналары ғана сақталса, сәуегей сөзінде 6-мағынасы сақталған. Сөз саптау де- ген тіркестегі сап дегені де – сол көне саб сөзі, бұл тіркес – сөз сөйлеу дегеннің дәлме-дәл баламасы (эквиваленті), өйткені саб – «сөз>, саб- та – «сөйле-». Сөйтіп, сауын сөзі – саб түбіріне (саб~сау) - ын жұрнағы жалғанған сөз, беретін мағынасы – «сөз-хабар». Көне түркі ескерткіштерінде сауын тұлғасы кездеспейді, мүмкін, бұл осы сөздің ескерткіштерде қолданылмағандығынан болар не- месе сауын сөзі белгілі бір дәстүрдің пайда болуына қарай кейінгі дәуірлерде (V-VIII ғасырлардан соң) жасалған сөз болуы. Әдет- ғұрпы көбінесе қазақтарға сәйкес келетін қырғыздардың тілінде (сөздіктерінде) «хабар» мағынасындағы сауын ( соон ) сөзі жоқ. Соған қарағанда, бұл сөз қазақ халқын құраған тайпаларда өте көнеден келе жатқан дәстүрге байланысты сақталған ұлттық сарқыншақтардың (реликтілердің) бірі болу керек. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|