Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| АЛА БАЛТА. АЛАУЛАУ.
Ала – көп мағыналы сөз. Оның бірқатар мағынасы бұл күңде өте көмескіленіп кеткенге ұқсайды. Соның бірі – ала сөзі қатысқан жерде (тіркесте, біріккен сөзде, қос сөзде) «өлтіру, қырып-жою» және «бүліншілік» ұғымының болуы. Батырлар жырларында соғыс қаруының бір түрі – айбалта (орысша секира) атауы кездеседі. Ал XV-XVI ғасырлардан келген деп жүрген нұсқаларда бұл қару ала балта болып келеді. Егер айбалта сөзіндегі ай компоненті сол қарудың пішініне, жарты ай тәрізді иілген түріне байланысты айтылса, ала балта тіркесіндегі ала нені білдіреді? Әрине, бұл балтаның түсін (бояуын) білдіріп тұрған сөз емес. Ала сөзін мағынасы ұрыс-соғысқа, бейберекеттікке, бүліншілікке қатысты біраз сөздер мен тұрақты тіркестерден ұшыратамыз. Олар: қазақ тіліндегі алапат, аламан, алай-түлей, ала сапыран, ала топалаң, ала қырғын, алау, алаулау, ала топыр бәле түрікмен тіліндегі аламан, ала-говурды, қырғыз тіліндегі аламан, ала топалаң. Л. Будагов сөздігінде берілген алақ, алақмақ, аламан, аламанчы, ала- ма, алай, қазіргі түрік тіліндегі алашы, алатаран, алау, қарақалпақ тіліндегі аласат сөздері. Л. Будагов джағатай (шағатай) тіліндегі алау сөзінің мағынасы «талау, талап-таражға салу, бүлдіру» деп көрсетеді, осымен түбірлес алақты, алақмақ, яғни алақу сөзі «таланды, тоналды, талан-таражға түсті, бүлінді» деген мағынаны, алақышмақ – «бірін-бірі тонамақ» деген мәнді білдіреді дейді (Будагов, I, 79). Қазақ тілінің не бұрынғы, не қазіргі сөздіктерінде көрсетіл- мегенімен, алаулау сөзі қазақ тілінде де болған. «Қобыланды» жырындағы: Алаулаған қалмақтан Кегімді барып алармын, – деген жолдарға және Махамбеттегі: Алты күндей алаулап, Он екі күндей ой ойлап, – деген жолдарға қарағанда, алаулау «шабуылдау, ұрысу» мағынасын береді. Махамбет өлеңдеріне берілген түсінікте бұл сөзді «жалын- дап, күйіп-жанып» деп ұғындырыпты (Махамбет, 35). Әрине, бұл түсіндірме – жаңсақ. 30 Қазіргі түрік тіліндегі «жаналғыш (орысша палач)» мағынасын- дағы алашы сөзі де, XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақ шайыр- ларының тілінде кездесетін «жаугершілік, қиыншылық» мәніндегі аласат сөзі де, қазақ тілінің жергілікті сөзі ретінде келетін «аласапы- ран, бүлік, бүлдіру» мағынасындағы аласат, аласат салу сөздері де, Түрікменстан қазақтары мен Сыр бойы қазақтары «алай-түлей, ала- сапыран, дүрлігу» мағынасында қолданатын алағай-бұлағай сөздері де бір төркіндес. Ала қырғын, ала сапыран, ала топалаң тіркестерін- дегі «бүліншілік» ұғымын бұлардағы ала компоненті айқындай түседі. Демек, ертеректегі қазақ тілінде кездесетін ала балта – жай балта емес, соғыс құралы, ұрыс балтасы, «кісі өлтіретін балта». Ала сөзінің «соғыс» ұрыс» мағынасына қатысты қолданылған және бір тұсы, біздіңше, ала берен, ала ту тіркестерінде келгені. Берен – сауыт, ала берен – ұрыс киімі. Сәкен Сейфуллин Құлет ақынның Қарқаралымен қоштасқан бір толғауынан келтірген тексте: Әкем күйеу болған жер, Шешем бір келін болған жер, Ақ бүркеншік салынып, Ала берен киген жер, – деген жолдар бар (С. Сейфуллин, VI, 132). Мұндағы ақ бүркеншік салынған – шешесі, ала берен киген – әкесі. Бұл жердегі ала – сөз жоқ, түс атауы емес. Сол сияқты ала ту деген тіркес о баста тудың түсіне қатысты емес, «ұрыста ұстайтын ту» деген ұғымда туған тәрізді. Ол ала тудың түсі жасыл, ақ, көк т.б. болуы мүмкін. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|