Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| дей тұрғанмен
шылауы дегенмен вариантының синонимі ретінде қолданыла бастады. Бұл – бірақ өте сирек кездесетін құбылыс. Жаңа сөз жасайтын ішкі факторлардың ең күштісі де, өнімдісі де – сөз мағынысының ауысуы: кеңеюі, тарылуы, тіпті мүлде жаңа мағынаға ие болуы, сондай-ақ үстеме мағыналық реңк алуы. Сөзден жаңа мағына тудырудың бір жолы – сөздерді тіркестіріп жұмсау. Лексикалық жаңалықтарды сөз еткенде, тек дара тұлғаларды ғана емес, тіркеспен келген, көбі терминдік дәрежеде тұрған тіркестерді де есепке алу керек. Оларды лексикалық тіркес деуге болады. Лексикалық тіркес арқылы жаңа ұғымды атау – қазақ тілі үшін табиғи (лингвистикалық) құбылыс. Бірігіп барып кірігіп (дыбыстық өзгерісгерге ұшырап) кеткен бүгін (бұ(л)+күн), быйыл (бұ+йыл), сөйтіп (солай+етіп), көгал (көк+алаң) сияқты тіркестерді былай қойғанда, экстралингвистикалық фактордың ықпалымен дүниеге келген кәсіподақ (кәсіпкерлер одағы), баспасөз (басылып берілген сөз), күнкөріс («өмір сүру» мағынасында күн көру), жанталас (жа- нын сақтау үшін күресу, таласу), бойжеткен (бойы жетіліп өскен; өткен ғасырлардағы өлең-жырларда бойға жеткен тұлғасында келеді), есалаң (есі адасып алаңдаған) т.б. сияқты бұл күнде біріккен сөз түрінде тұлғаланып жүрген жеке-жеке бірліктердің бәрі де тіркестерден шыққан. Осы амал бүгінгі жаңа сөздердің, тіпті терминдердің жасалуында үлкен орын алады. XX ғасырдың 30-40-жылдарынын бермен қарай қолданылып келе жатқан оттегі, сутегі, үшбұрыш, тікбұрыш, 378 қылтүтік, қылтамыр деген химия, геометрия, ботаника тер- миндерінен бастап, бұл күнде біріккен сөз дәрежесінде (белгісінде) көрінетін жағажай, саябақ, тәттідәм, гүлсағақ, гүлдесте, гүл- шанақ, бунақденелілер, жолсерік, кірепұл, орынтақ, түпсана (под- сознание), мәнмәтін (контекст) сияқты жаңа сөздердің түпнегізі тіркес екені айқын. Мұндай біріккен сөздердің жасалу амалдары, оларды жасайтын компоненттерінің семантикалық-функционалдық сипаты арнайы зерттеліп, жақсы түсіндірілді ( Р.Сыздық Тілдік нор- ма және оның қалыптануы. - Алматы: Елорда, 2001) атты кітаптағы Қ.Күдеринованың «Құрама сөздер және олардың емлесі» атты қосымша материалын қараңыз). Сөз тіркесі арқылы 1970 жылдарда пайда болған жаңа сөздер (біріккен сөз ретінде қосылып жазылған- дары да, тіркес ретінде берілгендері де) «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» деген атпен 1983 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан жұмыста тіркелген болатын. Мысалы: мұндағы ақжайма, Ақшақар, аскөгі (кейін: аскөк), балабақша, басқосулар, гүлтәж, жағажай, жаяусоқпақ, желаяқ, жолсерік, көкөніс, күйтабақ, мұзойнақ де- гендер тіркестен барып біріккен сөзге айналған неологизмдер бол- са, аграрлық-өнеркәсіптік бірлестік, алтын той, астам держава, бұқаралық информация (кейін – ақпарат) құралдары, дөңгелек стол (кейін – үстел), материалдық көтермелеу, шетке шығару (экс- порт), шеттен келтіру (импорт) сияқты атаулар – бір семантикалық құрылым ретінде терминдік мәндегі тіркес неологизмдер. Осы әдіс әрі қарай да жалғасып, бұл күнде, яғни соңғы 10-15 жылдың бары- сында бетесеп (лицевой счет), аққандылық (белокровье), ғаламшар (планета), нәруыз/ақуыз (белок), іссапар (командировка), сауалнама (анкета), орамжапырақ (капуста), тұсбағдар (компас), үйқамақ жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|