Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған

373
тарына арналып, 20-жылдарда жазылған оқулықтардан жоғарыда 
көрсетілген сөздерден басқа да 
сүтқоректілер, қосмекенділер
сияқты біраз терминдердің барлық кезде қолданылып, нормаға енген-
дер екені аян. Осы қатардағы 
ұлпа, ағза, жасуша, уыт, дара
сынды 
тұлғаларды бұл күнде жаңа сөздер (неологизмдер) деп емес, «қайта 
тірілген» байырғы сөздер, яғни аэлогизмдер немесе соңғы 60- 70 жыл 
бойы ескерілмей, тізімге (сөздіктерге) енбей келген неолексизмдер 
деп тану керек болар. Ал 
көшетжай, екпежер, тәттідәм, үлескі, 
нақпішін, тынымбақ, сылғы 
дегендер – жасанды неологизмдер.
Соңғы жылдарда көріне бастаған мұндай неологизмдер мен 
аэлогизмдер немесе неолексизмдер тек биология саласындағы 
оқулықтарда ғана емес, география, физика, геометрия кітаптарында 
да орын ала бастады. Мысалы, «Қазақстанның физикалық геогра-
фиясы» (Қ.Карпеков, Ә.Бейсенова, «Атамұра», 2000) деген атпен 
7-сыныпқа арналған оқулықта 
ғаламшар
(планета), 
мұзбасу кезеңі, 
алап
(өзен сулар бассейні), 
мұздықтар
(ледники) сияқты 5-10 жаңа 
қолданыс бар. Осы тұста көрсетіп кету керек: 2000-2002 жылдарда
«Атамұра» баспасы ұсынған оқулықтардың 5-6-7-сыныптарға арнал-
ғандарында пәндік терминдерді барынша қазақшалау тенденциясы 
жоқ. Бұларда география, биология, физика, астрономия деген пән 
аттарынан бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан ин-
тертерминдер өз орындарында жұмсалған: 
лазер, кванттық генера- 
тор, термоядролық реакциялар, плазма, космогония, космология, ак-
кумулятор, атом, молекула, киловатт, инерция
(7-сыныпқа арналған 
физика мен астрономия оқулығында).
Мұндағы кейбір терминдердің ішінде өткен ғасырдың 20-30-жыл-
дарынан бері қолданылып келе жатқан 
күш, өріс, дене, ғалам, 
оттегі, сутегі, қысым, жылу, ашылулар (открытия) 
сияқты балама-
лары орын алған болса, көпшілігі интерминдер түрінде ұсынылған, 
тіпті 
ғаламшар
деп аударыла бастаған, 
планета
сөзін сол күйінде 
қолданған, сол сияқты 
жердің өз кіндігінен айналуы
дегенді де 
өз 
осінен айналуы
деп берген, кітап соңында түсініктемелері берілген 
пәндік терминдердің жартысы (кітапта одан әлдеқайда көп) – кірме 
терминдер. Тіпті кейбіреулерінің қазақша баламасын ұсынған күнде 
де, әрі қарай баяндау үстінде авторлар интерсөзді де жиі қолданады. 
Мысалы, 
тұқымдастар
деген терминді жақша ішіне 
таксон
деп 
қояды да әрі қарай тек 
таксон
сөзін пайдаланады, сол сияқты баста-
уыш сыныпта тіркелген 
бунақденелер
дегенді бұрынғысынша 
насе-
комдар
деп қолданады, 
клетка
да – сондай, бұрынғысынша «орыс-
ша» вариантында қалған.
Әрине, мұнда 
ғалам
(галактика), 
оралма
(спираль), 
зерде
(интел-
лект), 
болжам
(гипотеза), 
ұшқыш сумаңдар
(змеевики), 
бірлік
(еди-

374
ница), 
сорғы
(аспап), 
беттік керілу
сияқты қазақша неотерминдер де 
бар, бірақ сан жағынан олар өте аз. Мұнда мүмкін 
потенциалдық, 
момент, деформация, масса (дененің массасы), шкала
деген сияқты 
жай сөздердің қазақша баламаларын беруге болар ма еді? Деген-
мен білім-ғылыммен сусындайтын оқушылардың жас жағынан 
есейе түсуіне орай, 5-7-сыныптарда ғылыми интертерминдерді жап-
пай аудару, қазақшалау дегенге бармағандары дұрыс. «Өзге тілдік 
сөздерден қазақ лексикасын түгел тазарту керек, бүкіл терминология-
ны қазақшалау керек» деген ұранның шындыққа жанаспайтындығын 
өмірдің, бүгінгі тілдік тәжірибеміздің өзі көрсетіп отыр.
Жоғары сыныптар мен жоғары оқу орындарының қазақ авторла-
ры жазып жариялап жатқан кез келген оқулықты, бүгінгі газет-жур-
налдарды оқып, радио мен теледидардан айтылып, естіліп жатқан 
сөздерді тыңдап көрсек, «орыс сөздерінсіз», дұрысын айтсақ, орыс 
сөздері емес, бүгінгі бүкіл әлемдегі ғылым мен техниканың, атом мен 
кибернетиканың, дүниежүзілік ауқымдағы информатиканың зама-
нында көптеген мәдениетті елдердің игілігіндегі халықаралық сөздер 
қорын қазақ халқы да пайдаланбай отыра алмайтындығы даусыз.
Сөйтіп, соңғы 10-15 жылдың барысында қазақ тіліне неоло-
гизмдердің пайда болуының экстралингвистикалық уәждеріне:
1) қоғам өмірінде осы кезеңде дүниеге келген жаңа әлеуметтік, 
саяси, экономикалық, мәдени құбылыстарға қатысты жаңа сөздердің 
пайда болуы немесе бұрынғы сөздердің жаңа мағына үстеуі;
2) шет тілдерден, интернационалдық қордан сөздер қабылдау не-
месе бұрыннан қолданылып келген сөздерді активтендіру;
3) ұлттық мәдениет саласының жаңғыруы, қазақ тіліне орыс 
тілінің тигізетін ықпалын тежеу;
4) қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесін орнықтыру, беделін 
арттыру, даму барысын жетілдіру процесіне ұластыру қарекеттері 
жатады деген тұжырым айтуға болады.
Тіл – «жанды» құбылыс. Ол өз ішінен де құбылып жатады. 
Мұндай ішкі күштер сан алуан. Сөздік қазынаны толықтыратын (жал-
пы тілдің өзінің қозғалыс-эволюциясын реттеп отыратын да) сыртқы 
факторлармен қатар, өзінің ішкі лингвистикалық заңдылықтары бар. 
Солардың бірі 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: