Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
Сөздік қазынаның молаю уәждері, жаңа қолданыстардың
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| Сөздік қазынаның молаю уәждері, жаңа қолданыстардың
пайда болу себептері Тілдің лексикалық құрамының толығу, молаю процесіне негізінен екі түрлі фактор себепкер болады: бірі – сыртқы, яғни тілдің құзы- рынан тыс факторлар, мұны тіл білімінде экстралингвистикалық деп атайды. Тіл тіршілігіне өзінің ішкі зандылықтарынан тыс әсерін тигізетін жағдайлар – сол тілді қолданып отырған халықтың әлеуметтік өмірі, осы өмірдің белгілі бір кезеңдегі талаптары, сұраныстары, мүдделері. Сыртқы фактордың тілге тигізетін ықпалы негізінен оның лексика саласында көрінеді. Сонымен қатар белгілі бір тілдің функционалдық стильдерінің түрленуіне (сала-салаға та- рамдалуына) және олардың кейбірінің қызметінің жанданып, енді бір функционалдық стильдердің бәсеңдей бастауына да әлеуметтік факторлардың «тепкісі» болады. Қазақ тілі лексикалық құрамының едәуір жедел түрдегі қозға- лысы, яғни жаңа қолданыстардың көзге түсерліктей сипатта және мол мөлшерде дүниеге келген тұсы – 1990 жылдардан басталды. Мұның басты уәжі (себебі) – қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына (дәрежесіне, мәртебесіне) ие болуы еді. Бұл мәдени, идеологиялық, тіпті саяси үлкен күші бар құбылыс – қазақ тілінің сөздік қазынасында өзгеріс-жаңалықтардың пайда болуына ғана емес, тілдің бүкіл болмыс-тіршілігінде де, әлеуметтік қызметінде де бұрын-соңды болмаған жаңалықтардың, соны сипаттардың бел алуына жол ашты. Қазақ тілінің жаңа статусына сай енді оның беделін арттырып, әлеуметтік қызметін күшейту қажет болды. Тілдің беделі ресми заңмен, сол заңды желеу еткен құр айқай-ұранмен көтерілмейтіні белгілі. Алдымен, мемлекеттік тіл ретінде көрінуі үшін, ол сөздік қазынасы бай, әдеби нормалары реттелген, қоғам өмірінің барлық са- ласында қызмет ететін құрал болмаққа керек. Ең негізгісі – әрі қарай дамудағы тіршілігінде жай даму емес, іс жүзінде жетілу сияқты оң сипатқа ие болуы қажет. Бұл жетілу процесі тілдің әлеуметтік қызмет аясын кеңейтумен шектелмейді (дегенмен ол – басты та- лап), сыртқы экстралингвистикалық та, тілдің ішкі лингвистикалық та зандылықтарын іске қосады. Атап айтқанда, жаңа лексикалық бірліктерді жасау принциптеріне өзгеріс енді: олардың қай көзден («сүйектен») және қандай тәсілдермен жасау амалдарына жаңаша көзқарастар туды. Ең алдымен, XX ғасырдың соңғы 60-70 жыл барысында молы- нан енгізілген (қолданылып келген) орыс тілі арқылы келіп актив қолданылып жүрген жай сөздердің, терминдік бірліктердің уәжді- уәжсіз сәттеріне сын көзімен қайта қарау басталды. Бұрын әсіресе баспасөзде, ресми құжаттар мен ғылыми еңбектерде еркін 368 қолданылып келген устав, программа, протокол, указ, секретарь, председатель, пенсия, пенсионер, ветеран, рекомендация, доку- мент, тенденция, командировка, проводник сияқты сөздер білдіре- тін ұғымдарды қазақ тілінің өз мүмкіншілігімен беруге болатынды- ғына назар аударылды, нәтижесінде жарғы, бағдарлама, хатта- ма, хатшы, төраға, зейнеткер, ардагер, құжат, үрдіс/ұстаным, іссапар, жолсерік сияқты туынды тұлғалар қолданысқа түсті. Бөгде тілдік те, қазақтың өз тілінен де пайда болған неологизмдер- дің терминдік мәнде жұмсалатындары едәуір мол. Әсіресе жаңа экономикалық, өндірістік, шаруашылықтық қарым-қатынастарға бай- ланысты жүздеген жаңа атаулар пайда болды. Олардың ішінде сам- мит, кредит, аудит сияқты бөгде тілдік сөздер бұрыннан оқта-текте жұмсалып жүретіндер болғанмен, жиі қолданылып, актив қорға енуі енді-енді басталды. Ал осы тақырыптық топқа жататын бетесеп (лицевой счет), жемқорлық, кеден, жылжымайтын мүлік (недви- жимость), жекешелендіру (приватизация), несиегер, жұмсақ несие, демеуші (спонсор) деген сөздер де тұлғалық, мағыналық жағынан неологизмдер болып саналады. Ғылыми терминологияға жатпай- тын тұрмыстық лексиканың, яғни зат, бұйым, іс-әрекет атауларының жаңа баламалары неологизмдердің елеулі тобын кұрайды. Бұл топ- та әсіресе орыс сөздерінің қазақша баламасын ұсыну үрдісі басым түседі. Жалпы дәл сол мағынадағы қазақша баламасы жоқ таза орыс сөздерін қазақшалап беру ұстанымы (принципі) ертеректен байқалған болатын. Мысалы, математика терминдерінің ішінде алу, қосу, көбейту, есеп шығару, көбейтінді, бөлінді, дәлелдеу сияқты сөздер – орыс тіліндегі терминдердің мағыналық калька жолымен келген- дер, химиядағы водород, кислород деген орысша терминдер сутегі (алдыңғы кезеңде – сутуым ), оттегі, көмірқышқыл ( қышқылтуым ), физикадағы қысым (давление), дене (тело), кернеу (напряжение), геометриядағы кесінді, үшбүрыш, төртбұрыш, жарты жазықтық географиядағы құрлық (материк), сағаттық белдеулер (часовые по- яса), мұздықтар (ледники), бойлық (долгота), ендік (широта) сияқты сөздер – алдыңғы (20-жылдардағы) кезеңдердегі жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|