К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

198
Iшкi сауда дамып, осыѕан байланысты сауда-ћол"нер
орталыћтары, ћалалар саны "стi. Ћол"нер мен сауданыѓ
орталыћтары ретiнде Эдо, Киото, Осака, Нагасаки, Нагаи
жќне Хаката сияћты жапон ћалалары пайда болды. Ауыл
шаруашылыѕынан жаѓа салалар б"лiнiп шыѕа бастады.
Жiбек, ћаѕаз, ћант, ћыш, фарфор, тоћыма "ндiрiсi сияћты
жаѓа кќсiпшiлiк салалары дамыды. Елдiѓ осындай салалар
бойынша маманданѕан аудандарѕа б"лiнуi тауар айырба-
сыныѓ дамуын кљшейттi. С"йтiп, iшкi рынок ћалыптасты.
Бiраћ мџндай капиталистiк ћатынастардыѓ алѕашћы даму
ћадамдарына ескi ћоѕамдыћ ћатынастар кедергi жасады.
Ќсiресе ћалаларда капитализм дамуы жылдам жљрдi. Сон-
дыћтан ауылдарда, ћалаларда шаруалар мен ћала кедей-
лерiнiѓ наразылыћ бас к"терулерi "рiстедi. Токугава сегун-
дары халыћ к"терiлiстерiн ћаншама басып-жаныштаѕаны-
мен, ол бќрiбiр жапон ћоѕамыныѓ iргесiн шайћалтып, љлкен
ќлеуметтiк, саяси "згерiстерге ќкелетiн алѕышарттарды
кљшейттi.
Токугава сегунатыныѓ даѕдарысы. Елдегi шаруалар мен
ћала кедейлерiнiѓ к"терiлiстерi сегунаттыѓ билiгiн ќлсi-
ретiп, љлкен саяси даѕдарыс тудырды. Сегунат билiгiне
ћарсы iрi бас к"терудiѓ бiрi — 1837 жылы Осака ћаласында
Осио  Хэйхатиро бастаѕан к"терiлiс болды.  Ћалада кљрiш
баѕасыныѓ шектен тыс "суiне орай ашаршылыћ басталды.
Осыѕан наразылыћ ретiнде Осио ћалада к"терiлiс џйым-
дастырып, сегунат билiгiн ћџлатуѕа шаћырды. Ћаладаѕы iрi
сауда жќне "неркќсiп ћызметiн бiрiктiрген iрi фирмалар —
Мицуи жќне Коноикэнiѓ ћоймалары мен љйлерiн "ртедi.
Осио к"терiлiсiн елдiѓ ќр тљкпiрiнде ћолдаушылар к"бейдi.
Сегунат осы к"терiлiстерден кейiн, елде саяси даѕдарыстыѓ
одан ќрi тереѓдеуiн болдырмау маћсатында бiрћатар
реформалар жљргiзуге кiрiстi. Бiраћ бџл шаралар даѕда-
рысты тоћтата алѕан жоћ. Елдегi халыћ к"терiлiстерiнiѓ
"ршуiне сегунаттыѓ билiгiне ћарсы iрi бай феодалдардыѓ
Токугава ќулетiнiѓ билiгiне наразы топтары ћосылды. Ел
астанасы Эдо ћаласынан алысыраћ орналасћан, оѓтљстiк-
батыс жаћтан бас к"терген iрi бай топтар "здерiнiѓ билiгiн
ћалпына келтiрудi, сегун билiгiн ћџлату мiндетiн ћойды.
Сегунаттыѓ ќлсiреуiне, сондай-аћ “жабыћ есiк” саясаты да
"з ќсерiн тигiздi. “Жабыћ есiк” саясаты елдiѓ артта ћалуын

199
кљшейтiп, "ндiрiс ћатынастарын, iшкi жќне сыртћы сауда-
ныѓ дамуын тежедi. Сырт елдермен ешћандай байланыс-
тардыѓ болмауынан ћоѕам дљниежљзiндегi болып жатћан
"згерiстерден шет ћалып, томаѕа-тџйыћ "мiр сљрдi.
Еуропалыћтардыѓ Жапонияны “ашуы”. Жапония
мемлекетiнiѓ бљкiл жерi iрiлi-џсаћты аралдардан тџрады.
ХIХ ѕасырда жапондыћтар, негiзiнен, iрi љш аралда ћоныс-
танды: Хонсю, Кюсю жќне Сикоку. Ал Хоккайдо аралы-
ныѓ солтљстiгiнде тџратын жергiлiктi халыћ — айныларды
жапондыћтар бiртiндеп ыѕыстыра бастаѕан едi.
XVIII ѕасырдыѓ соѓы мен ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жарты-
сында АЋШ, Англия, Франция, Ресей сияћты мемлекеттер
бiрнеше рет Жапонияныѓ “жабыћ есiк” саясатын бџзбаћ
болып ќрекеттендi. Ќсiресе АЋШ 1791—1849 жылдары
Жапония жаѕалауларына жетi экспедиция аттандырды.
Бiраћ бќрi де Токугава сегунаты тарапынан тойтарыс алып,
керi оралды. Ресей Жапониямен сауда байланысын жасау
љшiн 1792—1793 жылдары А.Лаксман басћарѕан елшiлiк
кемесiн аттандырды. Жапон љкiметi ресми байланысћа
рџћсат бермедi. 1804 жылы Н.Резанов басћарѕан елшiлiк
те осылай сќтсiз оралды. Осыдан кейiн АЋШ  Жапонияныѓ
“жабыћ есiк” саясатын кљшпен кљйретуге кiрiстi. 1852 жы-
лы АЋШ командор М.Перри басћарѕан ќскери кеменi
Жапонияѕа аттандырды.
1853 жылы Жапония жаѕалауларына келген Перри кљш
к"рсетiп, ел басшыларынан келiсiмге ћол ћоюды талап еттi.
Жапон љкiметiнен жауапты бiр жылдан соѓ — Ћытайдан
ћайтар жолда алатынын, егер дџрыс жауап болмаса, кљш
ћолданылатынын ескерттi. Елде АЋШ-тыѓ кљш к"рсету
саясатына байланысты, сегун билiгiнiѓ дќрменсiздiгiн
айыптаѕан саяси даѕдарыс одан ќрi "рши тљстi.
1854 жылы аћпанныѓ 13-iнде Перри Жапонияѕа орал-
ды. Келiсс"з кезiнде ол кљш ћолдануѕа дейiн баратынын
айтып сес к"рсеттi. Сегун љкiметi елдегi саяси даѕдарыс пен
ћаржы тапшылыѕынан туындаѕан ауыр жаѕдайды ескере
отырып, АЋШ-пен соѕысћа барудан ћорыћты. С"йтiп, 1854
жылы наурыздыѓ 13-iнде Канагава деген жерде бiрiншi
жапон-американ келiсiмшартына ћол ћойылды. Келiсiм-
шарт бойынша Жапония Америка кемелерi љшiн Симода
жќне Хакодатэ порттарын ашуѕа мќжбљр болды. Осылайша

200
215 жылѕа созылѕан Жапониядаѕы “жабыћ есiк” саясаты
кљйредi. Осыдан кейiн iле-шала басћа державалар Жапо-
ниямен келiсс"з жљргiзе бастады. 1854 жылы — жапон-
аѕылшын, 1855 жылы — орыс-жапон, 1856 жылы —
голланд-жапон, 1858 жылы француз-жапон келiсiмшарт-
тарына ћол ћойылды. Бџл елдердiѓ азаматтары Жапонияда
т"тенше ћорѕалатын ћџћыћћа ие болды, жапон "кiметi олар
љшiн сауда жасауѕа жеѓiлдiктер бердi. Келiсiмшарттар
Жапония љшiн ерiктен тыс жќне ќдiлетсiз сипатта болды.
Жапонияныѓ “ашылуы” бiрћатар зардаптарѕа соћтыр-
ды. Сегун билiгi жатжерлiктер алдында тiзе бљктi. Бџл
сегунѕа ћарсы бай топтардыѓ кљресiн кљшейттi. Сондай-аћ
Батыс елдермен жљргiзiлген сауда байланыстары Жапония
љшiн тиiмсiз болып, ол экономиканы ћџлдырата тљстi.
Жапонияѕа арзан еуропалыћ тауарлар ћаптап кеттi, жергi-
лiктi саудагерлер мен кќсiпкерлер бџѕан ћарсы тџра алмады.
Сауда тепе-теѓдiгi бџзылды, алтын мен кљмiс айналымда
шетел саудагерлерiнiѓ ћалтасына тљсiп, сыртћа аѕылды.
Баѕалы металдардыѓ баѕасы кљрт "стi. Шаруалардыѓ аћша
табу к"зi жойылды. Бџл апатты жапон халћы сегунныѓ
кiнќсi деп тљсiндi. Шетелдiктермен ќдiлетсiз келiсiмшарт
жасасћан сегун басты айыпкер саналды. Жапонияѕа
еуропалыћтардыѓ келуiне жаппай наразылыћ к"рсеткен
ћозѕалыс сегунѕа жќне шетелдiктерге ћарсы баѕытталды.
Ћозѕалысћа ћатысушылар император билiгiн ћалпына кел-
тiрудi талап еттi.
Жапондыћтар императордыѓ жекебасын дќрiптеп, оны
тiкелей кљн ћџдайы Аматерасудан тараѕан деп есептедi.
Жапондыћтардыѓ синтоизм дiнi џѕымы бойынша, импера-
торлар ќулетi жойылѕан жоћ, тек оныѓ ћолынан билiктi
ѕана алып ћойды. Император "з отбасымен оѓаша Киото
ћаласында тџрып жатты. Ол аћсљйек ќкiмдермен де араласа
алѕан жоћ. Оѕан тќуелдi баѕыныштылар да (вассалдар)
болмады. Жапон жаѕалауында АЋШ командоры Перридiѓ
кемесi пайда болѕан кезде, љрейi џшћан сегун императордан
“жабайы, д"рекi варварлармен” ћалай с"йлесу керектiгi
ж"нiнде аћыл сџрайды. Император (микадо) шетелдiктерге
ешћандай тiзебљгушiлiк болмауы керек дейдi. Бiраћ сегун
бџл аћылды iске асыра алѕан жоћ. Аса ћуатты ћарумен

201
ћаруланѕан шетелдiктер алдында тiзе бљктi. Мџны оныѓ
ћарсыластары жаћсы пайдаланды.
1867—1872 жылдардаѕы Жапониядаѕы Мэйдзи
т,ѓкерiсi жќне жљргiзiлген реформалар. 1867 жылы
Жапонияныѓ императоры таѕына 15 жасар Муцухито
отырды. Оныѓ т"ѓiрегiне сегунѕа ћарсы тџрѕан оѓтљстiктегi
самурайлар "кiлдерi топтасты. Олардыѓ ћолында едќуiр
ќскери кљш те болды. Олар сегуннан императорѕа билiктi
ћайтарып берудi талап еттi.
1868 жылы 3 ћаѓтарда самурайлар ћарулы кљшпен
к"терiлiс жасап, жас императордыѓ атынан сегун Кэйкидi
орнынан кетiру ж"нiнде жарлыћ шыѕарып, билiк импера-
тордыѓ ћолына к"штi деп жариялады. Сегун Кэйкидiѓ
ћарулы ћарсылыћ к"рсетiп, билiктi саћтап ћалу ќрекетi
нќтижесiз болды. Сегун билiгi ћџлап, мемлекет импера-
тордыѓ ћолына к"штi.
Т"ѓкерiс жасаушылар ендi елдегi саяси билiктi ныѕайтуѕа
кiрiседi. Жаѓа љкiметтiѓ негiзгi мiндеттерi халыћћа импе-
ратордыѓ бес баптыћ анты тљрiнде жарияланды. Бџл антта
"кiлеттi орган ћџруѕа жќне барлыћ мемлекеттiк мќселелердi
бџћаралыћ талћылаулардан кейiн шешуге, ћаржы жљйесiн
ныѕайтуѕа, халыћтыѓ тџрмысын жаћсартуѕа, ескiрген
заѓдар мен "ткеннiѓ зиянды салттарынан арылуѕа, дљние-
жљзiндегi бiлiмдердi игеруге салтанатты тљрде уќде берiлдi.
Бљкiл елде сегунат ќскерлерiнiѓ ћарулы ћаћтыѕыстарын
жойѕан соѓ, љкiмет жаѓа мемлекеттiк аппарат ћџруѕа кiрiстi.
Мемлекеттiѓ ћџрылымы туралы негiзгi заѓ жасалды. Осы
заѓды 1868 жылы маусымда ћабылдаѕан соѓ Эдо ћаласыныѓ
аты Токио деп "згертiлдi. Муцухито императордыѓ билiк
еткен кезеѓi Мэйдзи деп аталды. Сондыћтан да тарихта
1867—1868 жылдардаѕы императорлыћ билiктi ћайта
орнату ќрекетi “Мэйдзи ћайта ћалпына келтiруi” деп аталды.
1869 жылы к"ктемде император сарайы Киотодан Токиоѕа
к"шiрiлдi.
Мэйдзи љкiметiнiѓ жетекшiлерi Жапонияныѓ 270 жар-
тылай автономиялыћ ћџћыѕы бар б"лiктерге б"лшектенуi,
яѕни ќкiмшiлiк бытыраѓћылыѕы оны отаршылдыћћа ћарсы
тџра алмайтын жаѕдайѕа жеткiздi деп есептедi. Сондыћтан
да олар тереѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ "згерiстер жасауѕа
кiрiстi. Цехтыћ монополиялар, феодалдыћ сословиелiк жљйе

202
таратылды. Жердi сату, сатып алу еркiндiгi жарияланып,
кќсiп таѓдау мен тџратын жерiн таѓдау ћџћыѕы берiлдi,
басћа да џлттыћ маѓызы бар шаралар ћабылданды. Ќулеттiк
џлыстарды жойып, префектураларды енгiзу, ќскери мiндет-
керлiктi ћабылдау, халыћћа бiлiм беру жљйесiн ћайта ћџру
бытыраѓћылыћты жойып, бiртџтас џлттыћ мемлекеттiѓ
ћџрылуына жаѕдай туѕызды.
1872 жылы еуропалыћ љлгiдегi жаѓа ќскер ћџрылып,
жалпыѕа бiрдей ќскери мiндеттiлiк енгiзiлдi. Мемлекеттiѓ
орталыћтануынан орасан зор мемлекеттiк аппарат пайда
болды. Ќкiмшiлiк ћызметтерге бџрынѕы самурайлар орна-
ласты.
1873 жылы жер салыѕы реформасы ћабылданып, бџ-
рынѕы жерден алынатын "нiмнiѓ м"лшерiне байланысты
салынатын астыћ салыѕыныѓ орнына аћшалай салыћ т"леу
мiндетi енгiзiлдi.
Мљлiктiк жќне жер ћатынастары саласында да маѓызды
реформалар жљргiзiлдi. Сословиелiк жљйемен бiрге ша-
руалардыѓ "здерiнiѓ ћожайындарына ћатысты барлыћ
мiндеткерлiктерi жойылды. ХIХ ѕасырдыѓ 70-жылдарыныѓ
басында аграрлыћ реформа жљргiзiлдi, соныѓ нќтижесiнде
жерге жекеменшiк ћџћыѕы берiлдi. Шаруалар аздаѕан аћы
т"леп, бџрынѕы пайдаланып келген жерлерiн жекеменшiкке
сатып алды. Бiраћ бџл реформалыћ ќрекеттердiѓ "нер-
кќсiптiѓ жылдам ћарћынмен дамуына кљшi жетпедi. Жаѓа
ѕана капиталистiк жолмен ќрекет ете бастаѕан кќсiпкер-
лер — бџрынѕы саудагерлер мен самурайлардыѓ ћолында
аћша жеткiлiксiз болды. Бџл жерде мемлекеттiѓ "зi шешушi
ћызмет атћарды.
Мемлекет "з ћаржысына темiржолдар, арсеналдар мен
верфьтер, зауыт пен фабрикалар салды, оларѕа ћажеттi
ћџрал-саймандарды шетелден сатып алды. Жаѓа кќсiпорын-
дардыѓ жџмысын жолѕа ћойѕан соѓ, мемлекет оларды
жеѓiлдiк жаѕдаймен жас жапон капиталистерiне сатты. Бџл
кќсiпорындар “Мицуи”, “Мицубиси”, “Сумитомо” сияћты
ћаржылыћ-"неркќсiптiк топтардыѓ ћалыптасуына негiз
болды. Жапонияда капитализм осылайша дами бастады.
:неркќсiп пен сауданыѓ дамуына бiлiм беру саласындаѕы
реформалар ыћпал еттi. К"птеген жапондыћтар император-
дыѓ љндеуiне ћџлаћ асып, шетелге оћуѕа аттанды. Ал ше-

203
телден шаћырылѕан мамандар Жапонияда бiлiм беруге кi-
рiстi. Токио университетi ашылды.
1872 жылы император жалпыѕа бiрдей бастауыш бiлiм
беру ж"нiндегi жарлыћ шыѕарды. Ѕасырдыѓ соѓына ћарай
Жапония сауатсыздыћты толыћ жойды. Муцухито импе-
ратор билеген кезеѓдi (1867—1912) Жапонияда бiлiмпаз
Мэйдзи билеушi кезеѓi деп атап кеткен. Бџл Жапонияныѓ
џлы державаѕа айналуѕа џмтылѕан реформалар кезеѓi едi.
Жапонияда капитализмнiѓ дамуы. Жапонияныѓ
басћыншылыћ соѕыстары. ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы
мемлекеттiѓ дамуы. Жер реформасы нќтижесiнде ауыл-
дарда жаѓа жекеменшiк жер иелерi мен аућатты шаруалар
толыћ ћџћыћты жер иелерi мен салыћ т"леушiлерге
айналды. Ендi олар тек ћана егiншiлiкпен емес, сондай-аћ
"з кќсiпкерлiктерiн ћџруѕа, сауда жљргiзiп, пайда табу
к"здерiн iздестiруге џмтылды. Бiраћ љкiмет бџл ќрекеттердi
ћолдаѕан жоћ. Консерватор топтардыѓ ыћпалынан шыѕа
алмады. Мiне, капитализм дамуындаѕы осындай ћиындыћтар
мен кедергiлер жџмысшы ћозѕалыстарын тудырды. Оныѓ
жетекшiсi, дем берушiсi самурай тегiнен шыћћан либе-
ралдыћ зиялы ћауым едi. Олар билеушi љкiметке оппози-
цияда болды.
Либералдыћ зиялы ћауым жџмысшы кќсiподаћтарын
ћџрды, олар жџмысшылардыѓ ћџћыћтарын ћорѕап, џйым-
дасћан жџмысшы ћозѕалыстарын дљниеге ќкелдi. Либе-
ралдыћ ћозѕалыс жетекшiлерi императорѕа петиция тап-
сырып, онда император "з уќдесiн орындауын, сайланатын
заѓды орган ћџруын талап еттi. 1880 жылы либералдар
алѕашћы жария бџћаралыћ саяси џйым — Парламенттi
ћџру  Лигасын џйымдастырды.
Император халыћћа 1890 жылы парламент шаћыруѕа
уќде бердi. Бџл мќлiмдеме елде саяси партиялардыѓ ћџры-
луына жол ашты. Батыс елдерiнiѓ тќжiрибесiнен љйрену
љшiн император шетелге арнаулы делегация жiбердi. Олар
Жапония мемлекетi љшiн оныѓ дќстљрлерiне сќйкес келетiн
мемлекеттiк ћџрылысты таѓдауѕа тиiс болды.
Бџл делегация шетелден тќжiрибе алып ћайтћан соѓ, 1889
жылы Жапония љшiн неѕџрлым тиiмдi Германия консти-
туциясыныѓ љлгiсiндегi конституция ћабылданды. Консти-

204
туция бойынша императорѕа кеѓ ћџћыћтар берiлдi. Оныѓ
жекебасы “ћасиеттi жќне кепiлдi” деп жарияланды. Мемле-
кет басшысы соѕыс жариялауѕа, бiтiм жасауѕа, заѓдарды
бекiтуге, парламенттi таратуѕа ћџћыћты болды. Оѕан мем-
лекет ћызметiндегi барлыћ адамдар баѕынды. Сонымен ћатар
император армия мен флоттыѓ бас ћолбасшысы билiгiн
иелендi.
Конституция бойынша екi палаталы парламент ћџрыл-
ды. Жоѕарѕы палата император отбасынан жќне ол таѕа-
йындаѕан "кiлдерден тџрды. Т"менгi палата депутаттары
сайланып ћойылды. Сайлау ћџћыѕына жасы 25-ке толѕан
ер адамдар ие болды жќне олар 15 йеннен кем емес салыћ
т"леуге мiндеттелдi. Сайлауѕа халыћтыѓ бiр пайызы ѕана
ћатысты. Депутаттар љкiметтiк заѓ жобаларын талћылауѕа
ћџћыћты болды, бiраћ олар "здерi заѓ шыѕаруѕа тиiстi емес
едi. Љкiмет тек ћана император алдында жауапты болды.
Конституцияда, сондай-аћ негiзгi азаматтыћ ћџћыћтар да
жарияланды. Олар бостандыћ, ар-џждан, баспас"з, жина-
лыс "ткiзу сияћты кейбiр демократиялыћ ћџћыћтар едi.
Бiраћ бџныѓ бќрiне iс жљзiнде тљрлi сылтаулармен шек
ћойылып отырды.
Мэйдзи љкiметi Жапонияда капитализмнiѓ дамуына
апаратын жол — тауар "ткiзу рыногын кеѓейту мен жаѓа
шикiзат к"зiн табу деп есептедi. Сол љшiн Жапония сыртћы
басћыншылыћ саясатын iске асыра бастады. Жапон
экспансиясыныѓ алѕашћы ћџрбаны Ћытайѕа тќуелдiлiктегi
Корея болды. Корея королi шетелдiктерге “жабыћ есiк”
саясатын џстанды. 1876 жылы жапондыћтар Кореяѕа кљш
к"рсетiп, теѓ емес келiсiмге ћол ћоюѕа мќжбљр еттi. Корея
жапондыћтарѕа есiгiн ашуѕа ерiксiз к"ндi.
1894 жылы Жапония Ћытайѕа соѕыс ашты. Бџл соѕыста
Жапония Ресейдiѓ Ћиыр Шыѕыста љстемдiк алуына ћарсы
болып, осы саясатты ћолдаѕан Англия мен АЋШ-тыѓ саяси
жќне ћаржылай к"мегiне сљйендi. Жапония к"п ћиналмай
жеѓiске жеттi. Ћытайды жеѓу Жапонияѕа орасан зор
байлыћ ќкелдi. Ћытайдыѓ Тайвань жќне Пянху аралын
басып алып, 350 млн лян "темаћы т"леттi. Осыныѓ бќрi
жапон капитализмiнiѓ жедел дамуына себеп болды. Осы
ћытай-жапон соѕысынан кейiн Жапония тќуелдi елден
Азиядаѕы бiрден-бiр отарлаушы елге айналды.

205
Ћытайдан алынѕан "темаћы ауыр "неркќсiптi ћџрудыѓ
10 жылѕа арналѕан жоспарын жљзеге асыруѕа жџмсалды.
Ауыр "неркќсiптiѓ маћсаты, негiзiнен, соѕыс ћџрал-жаб-
дыћтарын "ндiретiн "ндiрiс ћџру болатын. Флотты 4 есе,
ќскердi 2 есе џлѕайту к"зделдi. Жапония "зiн халыћаралыћ
аренада теѓ ћџћыћты мемлекет ретiнде танытып, бџрынѕы
"зiне таѓылѕан, еуропалыћтармен жасалѕан теѓ емес
келiсiмшарттардыѓ кљшiн жойды. 1902 жылы Англия мен
Жапония Ресейдiѓ Ћиыр Шыѕыста љстемдiкке ие болуына
жол бермеу љшiн бiрлесiп кљресу туралы келiсiмге ћол
ћойды. Бџл 1904—1905 жылдардаѕы орыс-жапон соѕысын
тудырды. Ресейдi тiзе бљктiрген бџл соѕыста Жапония
Маньчжурия мен Кореяѕа баћылау жасауѕа мљмкiндiк алды.
1900—1901 жылдары Жапония Батыс елдерiмен бiрге
Ћытайдаѕы ихэтуандар к"терiлiсiн талћандауѕа ћатысты.
ХХ ѕасырдыѓ басында Жапония Ћиыр Шыѕыстаѕы
бiрден-бiр кљштi ќскери держава болып шыћты. ХIХ ѕасыр-
дыѓ ортасында "зi отар елге айналу ћаупiн бастан кешiрген
Жапония, жаѓа ѕасырдыѓ басында отарлаушы елге айналды.
Жапония сонымен ћатар аралда орналасћан ел болѕандыћ-
тан, оѕан сыртћы отарлыћ ћысымныѓ ќсерi к"п болмады.
Жапон мемлекетi бiр ѕана џлттан тџрѕандыћтан, џлттыћ
ћозѕалыс дегендi бiлген жоћ. Бџл реформалыћ ќрекеттер
љшiн де тиiмдi болды.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегi мен ХХ ѕасырдыѓ басында
жљргiзiлген реформалар жаѓа заманѕы экономиканыѓ
негiзiн ћалады. Батыс елдерiнен артта ћалуды жойды.
ХХ ѕасырдыѓ басында Жапония дљниежљзiлiк iрi держа-
валар ћатарына ћосылды.
 Сџраћтар мен тапсырмалар
1. ХIХ ѕасырдыѓ ортасына дейiнгi Жапонияныѓ саяси ћџрылысы
ћандай болды? Сегун мен императордыѓ билiгiн салыстырыѓдар.
2. Жапония не љшiн “жабыћ есiк” саясатын џстанды? “Жабыћ
есiк” саясатыныѓ жаѕымды жќне жаѕымсыз жаћтарын атап
берiѓдер.
3. “Мэйдзи т"ѓкерiсiнiѓ” мќнiн ћалай тљсiнесiѓдер?
4. ХIХ ѕасырдыѓ 70-жылдары ћандай реформалар жљргiзiлдi
жќне ол Жапонияныѓ жаѓаша дамуына ћалай ќсер еттi?
5. Сыртћы басћыншылыћ саясат Жапонияѕа не љшiн ћажет
болды?
6. Жапония ћандай елдерге, не себептi соѕыс ашты?

206
§ 25. ЉНДIСТАН
Љндiстанды отарлаудыѓ аяћталуы. Љндi халћын
аѕылшын отаршылдарыныѓ ћанау ќдiстерi. ХIХ ѕасырдыѓ
басында аѕылшындыћ Ост-Љндi компаниясы Љндiстанды
толыћтай отарлады. Осы елдi жаулап алуда аѕылшындыћ
Ост-Љндi компаниясы басты р"л атћарды, "йткенi ол британ
љкiметiнен Љндiстанмен сауда-саттыћ жасауѕа ерекше
ћџћыћ алѕан болатын. Љндiстан жерiнде "здерiнiѓ тiрек
пункттерiн ћџра отырып, британдыћ Ост-Љндi компаниясы
бџл жерден басћа еуропалыћ елдердiѓ компанияларын
ыѕыстырды. Бџл компанияѕа Љндiстанда жергiлiктi
тџрѕындардан тџратын кљштi ќскер ћџрудыѓ сќтi тљстi. Сол-
даттар аѕылшын офицерлерiнiѓ ыћпалымен еуропалыћ
ќскери тќсiлдерге љйрендi, олардыѓ ћатаѓ баћылауында
болды. Осы армияда ћызмет еткен љндiлердi сипайлар деп
атады. Сипай ќскерлерiнiѓ дайындыћ деѓгейi, ќрине, љндiлiк
кез келген ќскерден оћ бойы озыћ тџрды. 1819 жылѕа ћарай
Љндiстанныѓ орталыћ жќне оѓтљстiк жаѕы аѕылшын
отаршылдарыныѓ билiгiне "ттi. 1849 жылы солтљстiкте
Пенджаб ќскерi толыћ талћандалды. Осыдан кейiн бљкiл
љндi жерi Ост-Љндi компаниясыныѓ билiгiн мойындады.
7.  Кестенi толтырыѓдар:
4-кесте
Жапониядаѕы Мэйдзи реформалары
Бiлiм
саласындаѕы
,згерiстер
Мемлекеттiк
ћџрылыстаѕы
,згерiстер
Ћоѕамдыћ
ћатынастардаѕы
,згерiстер
Экономикалыћ
ћайта ћџрулар

207
Отаршылдыћћа ћарсы кљрескен ћанды ћырѕын соѕыстар
тоћтатылып, љндi аућатты топ "кiлдерi аѕылшын билiгiне
мойынсынды. Ќртљрлi сылтаулармен аѕылшындар љндi
билеушiлерiнен олардыѓ жекеменшiк иелiктерiн тартып
алып, оны компания билiгiне к"шiрiп отырды. Мысалы,
1856 жылы компания Ауд хандыѕын 5 млн халћымен, билiк
жљргiзе алмады деген сылтаумен "зiне ћосып алды. Отар-
шылдар хандыћтардаѕы билiктi ханныѓ асыранды баласына
ћалдыруына тыйым салды. Туѕан баласы, яѕни тiкелей
мџрагерi болмаѕан жаѕдайда жекеменшiк иелiк толыѕымен
компанияѕа берiлетiн едi.
Ост-Љндi компаниясы жергiлiктi љкiметтiѓ ћауымдардан
жерге салынатын салыћты жинау ћџћыѕын ендi "здерi ћолѕа
алып, оны компанияныѓ есебiне кiргiзiп, ћосымша кiрiс ала
бастады. Жаулап алѕан аумаћтардыѓ тџрѕын халћынан
алынѕан алымдар компания табысыныѓ басты к"зi болды.
Оныѓ себебi аѕылшын љкiметiнiѓ саудаѕа компаниялардыѓ
монополиялыћ ћџћыћтарын жоюы болды. Компанияныѓ
саудадан тљсетiн табысы кљрт т"мендедi. XIX ѕасырда басћа
да аѕылшын фирмалары Љндiстанмен сауда жасаумен
айналысты.
XVIII ѕасырда љндi елi экспортћа тек маталарды шыѕара-
тын. Маталар ћолдан тоћылатын жќне олардыѓ сапасы "те
жоѕары едi. Еуропада бџл тауарлар "те љлкен сџранысћа
ие болды. Бiраћ Еуропадаѕы "неркќсiп т"ѓкерiсiнен кейiн
жаѕдай "згердi. Еуропада мќшинемен "ндiрiлген маталар
љндiнiѓ ћолдан тоћылѕан маталарынан арзанѕа тљстi. Ендi
керiсiнше, Англияда "ндiрiлген арзан маталарды Љндiстанѕа
ќкелу џлѕайды. :ткiзу рыногынан айырылѕан љндi тоћыма-
шылары тоћырауѕа џшырап, ћайыршылыћ халге тљстi. Љндi
шаруаларын отаршылдар тљрлi жолдармен ћанауды џлѕай-
та бердi. Шаруалар "те к"п салыћтан, жан т"згiсiз ауыр
жџмыстардан ћалжырап, ашаршылыћћа џшырады. ХIХ ѕа-
сырдыѓ 30—40-жылдары Љндiстанныѓ тљрлi аймаћтарын-
да шаруалардыѓ ашаршылыћтан ћырылуы кљшейдi.
Отаршылдыћ ћанау мен џлттыћ езгi халыћ наразылы-
ѕын кљшейтiп, к"терiлiске ќкелдi. Наразылыћ к"терiлiстерi
дiни сипатћа ие болып отырды. Љндiлер мен мџсылмандар-
дыѓ арасынан да к"терiлiске дем берiп, оларды џйымдас-

208
тырып отыратын белсендi ћайраткерлер шыћты. Љндiлiк
ћоѕамдыћ-саяси ћайраткер ретiнде бенгалиялыћ Рам    Мохан
Райдыѓ (1772—1833) аты белгiлi едi. Джамна-Ганг аймаѕы
мен Бенгалияда мџсылмандардыѓ уаххабшылар сектасыныѓ
ќрекетi отаршылдарды бiраз шыѕынѕа џшыратып, ќбiгерге
тљсiрдi. Халыћ арасында аѕылшындар бљкiл љндi халћын
христиан дiнiне кљшпен кiргiзбекшi деген ћауесет тарады.
1857—1859 жылдардаѕы Љндiстандаѕы џлт-азаттыћ
к,терiлiс. 1857—1859 жылдары Солтљстiк Љндiстанда аса
ћуатты халыћ к"терiлiсi орын алды. К"терiлiсшiлер
ћџрамында шаруалар мен ћол"нершiлерден басћа,  љндiлiк
сипайлар да болды. К"терiлiстiѓ шыѕуына сипай ќскерiнiѓ
ћару-жараћтарына ћажеттi оћ-дќрiге байланысты ћауесет
ќѓгiме себеп болды. Мылтыћтардыѓ оћ-дќрiсi шошћа жќне
сиыр майымен майланѕан ћаѕазѕа оралѕан деген хабар
мџсылман жќне љндi ќскерлерi арасында тарады. Солдаттар
сол оћ-дќрiнiѓ ћаѕазын тiсiмен тiстеп алып тастап, мыл-
тыћты оћтайтын едi. Шошћа майын пайдалану кќпiрлiкке
жатады деп есептейтiн мџсылмандар жќне сиырды ћасиеттi
санап, оныѓ етi мен майын пайдаланбайтын љндiлер љшiн
бџл ауыр ћылмыс саналды. Сондыћтан сипай ќскерi нара-
зылыћ бiлдiрдi, ал аѕылшындар оларѕа ћарсы кљш ћолда-
нуѕа кiрiстi. Сипайлардыѓ жалаћысы жоѕары болатын.
Бiраћ олар ћызмет жаѕынан "сiрiлмейтiн едi. Сипай солдат
еш уаћытта офицер ћызметiне к"терiле алмайтын.
Сипайлардан љш љлкен ќскер ћџрылѕан едi. Еѓ љлкенi
Бенгал ќскерi Ауд џлысындаѕы жоѕарѕы каста "кiлдерiнен
тџратын. Олардыѓ ћолындаѕы барлыћ жер иелiктерiн
аѕылшындар алып ћойѕан болатын. Сондыћтан бенгал-
дыћтардыѓ наразылыѕы да "те кљштi болды.
Аѕылшын полковнигi К.Янг "з естелiгiнде былай деп жазды:
“Жаѓа патрондарды пайдаланудан бас тарту к"терiлiстiѓ баста-
луыныѓ ћарапайым сылтауы болды. Оны љндiлер мен мџсыл-
мандар алдын ала ойластырып та ћойѕан. К"терiлiстiѓ шын себебi
аѕылшындардыѓ аћылсыз билiк жљргiзуiнен, тљсiнiксiз бейберекет
саясаттан, Ауд королiнiѓ таћтан тљсiрiлуi мен оныѓ жерiнiѓ зор-
лыћпен тартып алынуы сипайлар отбасылары мен сол аймаћтан
келгендер арасында ћатты наразылыћ тудырѕандыѕына кљмќн-
дануѕа болмайды”.

209
К"терiлiс 1857 жылы 10 мамырда Дели маѓында бас-
талды. К"терiлiсшiлер аѕылшын офицерлерiн џрып-соѕып,
Делидi басып алды жќне Џлы Моѕолдардыѓ еѓ соѓѕы би-
леушiсi II Бахадур шах билiгiн ћалпына келтiргенiн жария-
лады. К"терiлiстiѓ маћсаты Љндiстанды аѕылшын отарла-
уына дейiнгi жаѕдайѕа келтiру болды. Ћозѕалыс жаппай
аѕылшындарѕа ћарсылыћ сипатта жљрдi. К"терiлiсшiлер
Ост-Љндi компаниясыныѓ љстемдiгiне жекк"рiнiштi пиѕыл-
дарын ашына айтты.
Аѕылшын љкiметi Љндiстанда елеулi реформалар жљргiзу
ћажеттiгiн тљсiндi. Ост-Љндi компаниясын тарату туралы
шешiм ћабылданды жќне Љндiстанды билеу ћџћыѕы тiкелей
Џлыбритания љкiметiне берiлдi. Аѕылшын отаршылдары
ендi "здерiне тќуелдi жергiлiктi билеушi ќкiмдер мен
байларды "з жаѕына тарту маћсатында ќрекет жасауѕа
кiрiстi. Олармен тiл табысып, одаћтасуѕа тырысты. Сипай-
ларѕа кiшi офицерлiк ћызметке к"терiлуге рџћсат берiлдi.
Жергiлiктi аућатты топтар аѕылшындардыѓ осы азѕана
жеѓiлдiктерiне ћанаѕаттанып, к"терiлiсшiлердiѓ ћатарын
тастап шыћты. Ал к"терiлiс ќлсiреу кезеѓiне аяћ басты. К"-
терiлiсшiлер арасындаѕы дiни жќне этностыћ алауыздыћтар
оныѓ жеѓiлiске џшырауын тездеттi.
Љндiстанныѓ солтљстiгiнде тџратын сикхалар мен гур-
калар мџсылмандарѕа ћарсы болды, сондыћтан олар мџсыл-
мандардыѓ Џлы Моѕол "кiметiнiѓ ћайта орнауын ћалаѕан
жоћ. Оѓтљстiктегiлер де к"терiлiске наразы едi. Екi љлкен
ћала — Бомбей жќне Мадрас ќскерлерi де к"терiлiстi ћџпта-
мады. Аѕылшындар ћайта бџл ќскерлердi к"терiлiстi басу
љшiн пайдаланды. Солтљстiк пен оѓтљстiктегi барлыћ ќскери
кљштердi жинаћтап, аѕылшындар к"терiлiстi кљшпен басып-
жаныштады. 1858 жылдан бастап к"терiлiс партизандыћ
сипатћа ие болды. 1859 жылы к"терiлiс толыћ басылды.
Сипайлар к"терiлiсiнен кейiн Англияныѓ Љндiстандаѕы
саясатына "згерiстер енгiзiле бастады. Љндiстан iстерi
ж"нiндегi арнаулы министрлiк ћџрылды. Љндiстандаѕы
ќкiмшiлiк билiк вице-корольѕа, провинцияларды билеу
губернаторѕа берiлдi. Љндiстанда жаѓадан љш университет
ашылып, оларда сабаћ аѕылшын баѕдарламалары бойын-
ша аѕылшын тiлiнде жљрдi.

210
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында аѕылшын капи-
тализмi Љндiстанды аѕылшын тауарларын "ткiзу рыногына
жќне ауыл шаруашылыѕы шикiзаты к"зiне айналдыра
бастады. Ауыл шаруашылыѕында маћта, шай, кофе, каучук
"ндiретiн плантациялар џлѕайтылды. Сондай-аћ Англияѕа
бџл елден бидай мен кљрiш тасылды. Ал Англиядан арзан
дайын "нiмдер Љндiстанѕа ќкелiндi.
Аѕылшындар љндiлердiѓ iшкi салт-дќстљрлерiне аралас-
паймыз деп мќлiмдедi. Жергiлiктi аућатты топтар мен кейбiр
шаруа-ћауымдастар жекеменшiкке жер иелiктерiн алды. Ал
ћалѕан шаруалар жердi не сатып алуы, не жалѕа алуы тиiс
болды. Егер жердi сатып алѕан жаѓа ћожайын бџл жерге
тауарлы даћыл "сiргiсi келсе, сол жердегi шаруаларды ћуып
шыѕып отырды. Шаруалардыѓ жаѕдайы кљрт нашарлап,
елдi жаппай ашаршылыћ жайлай бастады, ал љкiмет бџѕан
ћарсы ешћандай шара ћолдана алмады.
ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысындаѕы Љндiстан
ћоѕамындаѕы ,згерiстер. ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысында
аѕылшындар Љндiстан экономикасына капитал б"ле
бастады. Еѓ алѕашћы капитал темiржол салуѕа арналды,
соныѓ нќтижесiнде 1891 жылы елдегi темiржолдыѓ џзын-
дыѕы 27 мыѓ шаћырымѕа жеттi. Аѕылшындар, сондай-аћ
капиталды зауыттар мен фабрикалар салуѕа да жџмсады.
Алѕашћы тоћыма фабрикасы 1854 жылы Калькуттада
пайда болды. Аѕылшын "неркќсiбiнiѓ "ткiзу рыногы кеѓейдi,
ендi аѕылшын мќшинелерiн Љндiстанѕа экспортћа шыѕару
џлѕайды. Зауыт, фабрика, темiржолдар мен телеграф
байланыстарыныѓ к"птеп салынуы Љндiстанда "неркќсiп
т"ѓкерiсiнiѓ басталѕандыѕын к"рсеттi. Оныѓ дамуыныѓ
нќтижесiнде љндi капиталистерi пайда болды. ХIХ ѕасырдыѓ
соѓына ћарай љндi "неркќсiп капиталыныѓ 1/3-i љндiлiк-
терге тќн болды. Жергiлiктi кќсiпкерлер тоћыма "неркќсi-
бiне капитал салуды белсендi тљрде џлѕайтты. Бомбей
ћаласы тоћыма "неркќсiбiнiѓ орталыѕы ретiнде "ркендей
бастады. Љндi тауарлары Англияда, Ћытайда жќне Оѓтљс-
тiк-Шыѕыс Азия елдерiнде сатылды.
:неркќсiп дамуына байланысты жџмысшылар саны "стi,
олардыѓ саны ѕасырдыѓ соѓына ћарай 1 млн адамѕа жеттi.
Љндiстанныѓ мемлекеттiк ќкiмшiлiк мекемелерiнде отар-
шылдарѕа ћызмет етушi орташа ќлеуметтiк топтар саны да

211
артты. Олар дќрiгерлер, заѓгерлер, университет, колледж
жќне мектеп оћытушылары болды. Олардыѓ барлыѕы дерлiк
аѕылшындар ашћан жергiлiктi университеттерде еуропаша
бiлiм алды.
Дќстљрлi ћалыптасћан љндi ћоѕамындаѕы кљрт "згерiстер,
ескiнiѓ ћирауы, жаѓаныѓ енуi љндi халћыныѓ ќрћилы
топтарына тљрлiше ќсер еттi. Бiреулерi к"не арийлiк кезеѓге
ћайта оралу, љндi "ркениетi ћалыптастырѕан дќстљрлi
ћоѕамды ћайта орнату ћажет десе, мџсылмандар ежелгi
исламныѓ ћџндылыћтарын ћайта жаѓѕыртып, “кќпiрлерге”
ћарсы ћасиеттi соѕыс жљргiзу ћажет, яѕни аѕылшындармен
кљресу ћажет деп мќлiмдедi. Бiраћ к"пшiлiк сауатты љндiлер
батыстыѓ еркiндiк, теѓдiк, гуманистiк идеяларын индуизм-
мен, исламмен џштастыра отырып даму жолын iздеудi
жаћтады. Љндiстанныѓ ћоѕамдыћ дамуыныѓ артта ћалѕан-
дыѕын мойындай отырып, оны жаѓаша дамытуды к"здедi.
ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысындаѕы Љндiстандаѕы
џлт-азаттыћ ћозѕалыс. Љндiстан — к,пџлтты мемлекет.
“Љндiлiк” деп бiз Љндiстанда тџратын барлыћ халыћтарды
айтамыз. Ал љндiлiктер "з кезегiнде бенгалдыћ, пенджаб-
тыћ, тамилдiк, хиндустандыћ деп б"лiнедi. Олардыѓ џста-
натын дiндерi де, тiлдерi де ќртљрлi. Тек аѕылшындар ѕана
бљкiл љндiлiктердi бiр ћолѕа жинаћтап џстай алды. Олар
бљкiл љндi жерiн темiржол желiсiмен байланыстырып,
бiртџтас рынокћа тљйiндеп ћойды. Љндiстанда бiртџтас
ќкiмшiлiк жќне заѓдар жинаѕы пайда болды. Аѕылшын тiлi
бљкiл Љндiстанда џлтаралыћ ћатынас тiлi болып ћалып-
тасты. Бљкiл љндiлiктердiѓ отаршыл ќкiмшiлiкке ћатысты
бiртџтас мљддесi ћалыптасты. Џлттыћ сана-сезiмнiѓ "суi
Љндiстанды азат ету жолындаѕы џлттыћ ћозѕалыстыѓ
ћалыптасуына негiз болды.
Љндi ћоѕамыныѓ сауатты тобы жатжерлiк езгiге ћарсы
шыѕып, отаршыл "кiметтен ќкiмшiлiк реформалар жљр-
гiзудi, елдi басћаруѕа љндi халћыныѓ "кiлдерi де ћатысуын
талап еттi. Бiртiндеп бџл ќрекеттер џйымдасћан ћозѕалысћа
џласа бастады. Iрi ћалаларда дiни-реформалыћ, аѕарту-
шылыћ жќне саяси-патриоттыћ џйымдар ћџрылды. Еуропа-
лыћ љлгiдегi жоѕары оћу орындарында бiлiм алѕан сауатты
азаматтар отарлыћ ћанауѕа наразылыѕын айћын к"рсете
бiлдi. Осы либералдыћ топтар љндi џлттыћ ћозѕалысыныѓ

212
жетекшi кљшi болды. Олар Љндiстанныѓ толыћ тќуелсiздiгiн
емес, Британ империясы ћџрамындаѕы "зiн-"зi басћару
ћџћыѕына ие болуды к"здедi жќне љндiлiктер мен аѕылшын-
дардыѓ ћџћыћтарын теѓестiрудi талап еттi.
Либералдар вице-король мен губернаторлар жанынан
љндi тџрѕындарыныѓ "кiлдiктерiн ћџруды џсынды. Сондай-
аћ олар жас љндi "неркќсiбiн Англия тарапынан туып
отырѕан бќсекелестiктен ћорѕау шараларын ћабылдауды
талап еттi. Самарћау либералдар љкiмет рџћсат еткен шеѓ-
берде ѕана ќрекет жасады. Олар да еуропалыћ либералдар
сияћты халыћтыѓ бџћаралыћ саяси ћозѕалысыныѓ "р-
леуiнен ћорыћты.
1885 жылы самарћау либералдар алѕашћы жалпы-
љндiлiк саяси партия — Љндi  Џлттыћ  Конгресiн (ЉЏК) ћџрды.
Оныѓ орталыѕы Калькутта ћаласы болды. Џлттыћ Конгрес-
тiѓ iшкi ћџрылысы — либералдыћ жќне радикалдыћ екi
аѕымнан ћџралды. Либералдыћ ћанатты iрi буржуазия,
зиялы ћауымныѓ еѓ жоѕарѕы тобы мен џлттыћ iрi жер
иеленушiлер ћџрады, ал радикалдыћ ћанатта — џсаћ бур-
жуазия "кiлдерi, ћала ћызметкерлерiнiѓ орташа топтары мен
шаруалардыѓ аућатты тобы болды.
Џлттыћ ћозѕалыстыѓ "суi аѕылшындарды кейбiр жеѓiл-
дiктер жасауѕа мќжбљр еттi. ХIХ ѕасырдыѓ 80-жылдарында
ћалалар мен ауылдыћ жерлерде "зiн-"зi басћару ћџћыѕы
енгiзiлдi. Сайлауѕа ћаладаѕы аућатты адамдар, ал ауылда
жер иелiктерi барлар ѕана ћатыса алатын едi. 1892 жылы
британ парламентi либералдардыѓ таѕы бiр талабын ћана-
ѕаттандырып, губернаторлар жанынан кеѓесшi џйымдар
ћџруѕа рџћсат бердi. Џлттыћ Конгрестiѓ радикалдыћ ћана-
тыныѓ к"семi Б.Тилак болды. Б.Тилак барлыћ еуропалыћ
ыћпалдарѕа индуизмнiѓ дќстљрлi ћџндылыћтарын ћарама-
ћарсы ћойып, Љндiстанныѓ џлттыћ ћозѕалысы оны халыћ
бџћарасы толыћ ћолдаѕанда ѕана жеѓiске жетедi деп мќлiм-
дедi.
Радикалдар аѕылшын љстемдiгiне ћарсы кљрес ћџра-
лыныѓ бiрi бойкот деп мќлiмдедi. Бџл ћарсылыћ кљрестiѓ
тљрi  свадеши деп аталды. Оныѓ мќнiсi жас љндi "неркќсiбiн
бќсекелестiктен саћтап ћалудыѓ бiрден-бiр жолы — аѕыл-
шын тауарларына бойкот жариялап, тек ћана џлттыћ

213
тауарларды пайдалануѕа шаћыру. Аѕылшын "кiметi бџѕан
ћарсы жазалау ќрекеттерiн ћолданып, оныѓ џйымдастыру-
шыларын ћамауѕа да алып отырды. Тилак та осы ќрекетi
љшiн тљрмеге ћамалды.
ХIХ ѕасырдыѓ 80-жылдарында Љндiстанда Љндi Џлттыћ
Конгресiнен басћа мџсылман аѕартушыларыныѓ џйымдары
да ћџрылды. Бџл аѕартушылыћ ћозѕалыстыѓ к"семi Саид
Ахмед хан болды. Мџсылмандардыѓ аѕартушылыћ џйым-
дары "з ћатарынан сауатты ќкiмдер даярлап, мемлекеттiк
ћызметке орналастырып отырды.
ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы Љндiстан. Џлт-азаттыћ
ћозѕалыстыѓ аса белсендi ошаѕы Бенгалия  штаты  болды.
Бџл жерде Џлттыћ Конгресс пен мџсылман џйымдары "те
белсендi ќрекет еттi. Аѕылшын билеушiлерi бџл аймаћты
аса ћауiптi жер санады. Сондыћтан Љндiстандаѕы отаршыл
"кiмет басында отырѕан Керзон 1905 жылы Бенгалияны
екiге б"лу ж"нiнде шешiм ћабылдады. Шыѕыс Бенгалияда,
негiзiнен, мџсылмандар, Батыс Бенгалияда љндiлер тџратын.
Аѕылшындардыѓ Бенгалияны екiге б"лшектеудегi
маћсаты — љндiлер мен мџсылмандарды бiр-бiрiне ћарсы
ћойып, олардыѓ арасында дiни алауыздыћ тудыру, с"йтiп
бенгалиялыћтарды џлт-азаттыћ ћозѕалыстан аулаћтату
болды. Мџны тљсiнген Љндiстан халћы аѕылшын отаршыл-
дарына ћарсы џлт-азаттыћ ћозѕалыс бастады. Ћозѕалыс,
негiзiнен, екi џран шеѓберiнде жљрдi: “свадеши” —
“"з тауарларымыз” жќне “свараджа” — “"з билiгiмiз” џран-
дары џлттыћ тќуелсiздiктi к"ксеген халыћты азаттыћћа
шаћырѕан љндеу болды. Ћозѕалыс Бенгалиядан Пенджабћа
ауысты. Ћозѕалысћа ћатысушылар ћџрамында ћол"нер-
шiлер, жџмысшылар, шаруалар, оћушы жастар к"п болды.
1905—1908 жылдардаѕы Љндiстандаѕы џлт-азаттыћ
ћозѕалыс бљкiл елдi ћамтыды. Аѕылшын "кiметi ћозѕалыс
жетекшiлерiн жазалап, к"терiлiстi кљшпен басуѕа ќрекет-
тендi. 1908 жылы Тилак таѕы да тљрмеге ћамалды.
1906 жылы љндi мџсылмандарыныѓ џйымы — Мџсыл-
мандар  лигасы  жќне љндiлердiѓ џйымы — Хинду махасабха
(Љндiстанныѓ ћадiрлi дiни ћоѕамы) ћџрылды. Аѕылшын
отаршыл "кiметi џлт-азаттыћ ћозѕалыстыѓ "рлеуiнен
ћорћып, бiрћатар шараларды жљзеге асырды. 1911 жылы

214
Бенгалияны б"лу туралы заѓ кљшiн жойды. Љндiстанныѓ
астанасы Калькуттадан Дели ћаласына к"шiрiлдi.
С"йтiп, ХХ ѕасырдыѓ басында Џлттыћ Конгресс пен
Мџсылмандыћ аѕартушылыћ џйым басћарѕан џлт-азаттыћ
ћозѕалыс Љндiстанныѓ тќуелсiздiк жолындаѕы кљресiн
бастап бердi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Љндiстандаѕы аѕылшын отаршылдары ХIХ ѕасырда ћандай
ћанау ќдiстерiн ћолданды?
2. Сипайлар деген кiмдер? 1857—1859 жылдардаѕы сипайлар
к"терiлiсiнiѓ жеѓiлу себептерiн атаѓдар.
3. “Свадеши”, “свараджа” џрандарыныѓ мќнiн ћалай тљсiнесiѓдер?
4. Љндi Џлттыћ Конгресi ћашан ћџрылды, оныѓ маћсаты
ћандай болды?
5. ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысында Љндiстанда "неркќсiп
т"ѓкерiсi болѕаныныѓ дќлелi ћандай?
6. Џлттыћ ћозѕалыстыѓ ерекшелiгiн к"рсетiѓдер. Либералдар
мен радикалдардыѓ айырмашылыћтары ћандай?
* 7. Бенгалияны екiге б"лудегi аѕылшын отаршылдарыныѓ
        к"здеген маћсаты не едi?
8. Кестенi толтырыѓдар:
Сипайлар к,терiлiсi
5-кесте
Нќтижесi
мен мќнi
К,терiлiс
сипаттары
К,терiлiсшiлер
маћсаттары
Негiзгi
оћиѕалар
Жеѓiлу
себептерi

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: