К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

180
галдыћ мемлекеттердiѓ иелiктерi деп, ал испандыћтардыѓ
Америкадаѕы иелiктерi Испандыћ  Америка  деп аталды.
Љндiстер корольдыѓ бодандары деп жарияланды. Оларды
ћџлдыћћа айналдыруѕа тыйым салынды. Љндiстердiѓ басым
к"пшiлiгi король билiгiнде болды. Олар алым-салыћ т"ледi
жќне мiндеткерлiк атћарды. Ћалѕан б"лiгi испандыћ дво-
ряндарѕа феодалдыћ тќуелдiлiкте болды. Бџл љндiстердi
помещиктер ћџл ретiнде пайдаланды.
Испандыћ Американыѓ аумаѕы т"рт вице-корольдыћћа
(Жаѓа Испания, Жаѓа Гренада, Перу жќне Ла-Плата)
б"лiндi, олар провинцияларѕа — генерал-капитандыћтарѕа
б"лiндi. Ќкiмшiлiктi жќне ќскердi Испания королiнiѓ "кi-
лi — вице-корольдар басћарды. Шенеунiктер мен офицерлер
испандыћтар болды ќрi олар тџрѕындардыѓ басым б"лiгiн
ћџрады.
Еуропалыћтардыѓ џрпаћтары — креолдар халыћтыѓ
артыћшылыћћа ие емес б"лiгiн ћџрады. Олар љшiн жоѕары
лауазымдарѕа барар жол жабыћ едi. Креолдар дiни ћызмет-
керлер, адвокаттар, кеме ћожайындары, к"пестер болды,
армияда ћызмет еттi.
Испандыћ Американыѓ тќуелдi тџрѕындар б"лiгiн љндiс-
тер, негр-ћџлдар жќне аралас нќсiл "кiлдерi —  негрлер мен
еуропалыћтардыѓ некелерiнен туѕан џрпаћтары — мулат-
тар, негрлер мен љндiстердiѓ некелерiнен туѕан — самбо
ћџрады. Олар поместьелерде, кен орындарында жќне ману-
фактураларда жџмыс iстедi.
Испандыћ Американыѓ экономикасы метрополияныѓ
мџћтаждыћтарына ћызмет еттi.
1500 жылы Оѓтљстiк Американыѓ шыѕыс б"лiгiн ашћан
португалдыћтар "здерi “пау-бразиль” деп атайтын баѕалы
аѕаш тљрлерiн сыртћа шыѕарумен ѕана шектелдi. Осыдан
Оѓтљстiк Американыѓ португалдыћ б"лiгi 
Бразилия деген
атауѕа ие болды. Еуропалыћтардыѓ Бразилия аумаѕын
игеруi ХVII ѕасырдан басталды. Отаршылдар ћант ћџраѕын
"сiретiн плантациямен айналыса бастады. Бразилия Порту-
галияныѓ маѓызды отарына айналды.
Португалдыћтар Африкадан негрлердi ќкеле бастады.
ХIХ ѕасырдыѓ басында Бразилия Латын Америкасындаѕы
iрi ћџл сату орталыѕы болды.
Испандыћ Американыѓ жќне Бразилияныѓ бљкiл сыртћы
саудасы метрополия к"пестерiнiѓ ћолына шоѕырланды.

181
Базар баѕасын тљсiрмеу љшiн португалдыћтар жќне испан-
дыћтар "з елдерiнде шыѕарылатын тауарларды отар иелiк-
терде "ндiруге тыйым салды. Бџл жергiлiктi "неркќсiптiѓ
дамуын тежедi. Аѕылшын жќне америкалыћ тауарларды
заѓсыз ќкелу кеѓ "рiс алды.
Испандыћ Американыѓ жќне Бразилияныѓ тџрѕындары
ХIХ ѕасырдыѓ басындаѕы "здерiнiѓ ћџћыћсыз саяси жќне
экономикалыћ жаѕдайына ћарсылыћ бiлдiрдi. АЋШ-тыѓ
тќуелсiздiгiн жариялауы, француз революциясы эконо-
микалыћ жќне саяси бостандыћтар љшiн кљресуге негiз сал-
ды. Латын Америкасы халыћтарыныѓ отарлыћ тќуелдiлiк-
тен азаттыћ алу љшiн кљресi басталды.
Латын Америкасы елдерiндегi буржуазиялыћ-демок-
ратиялыћ т,ѓкерiстер. Францияныѓ иелiгiнде болѕан Гаити
аралыныѓ бiр б"лiгi Латын Америкасында тќуелсiздiкке
алѕаш ћол жеткiздi. 1791 жылы мџнда отар тџрѕындарыныѓ
90
%-ын ћџрайтын негр-ћџлдардыѓ к"терiлiсi басталды. Оны
Лувертюр деп аталып кеткен Франсуа  Доменик  Туссен
басћарды. К"терiлiсшiлер аралдан француздарды ћуып
шыћты. Ћџлдыћ жойылып, жер ћџлдарѕа б"лiнiп берiлдi.
1794 жылѕы Франция конвентi барлыћ француз отар-
ларындаѕы ћџлдыћтыѓ жойылѕанын жариялады жќне
Гаитидегi Туссеннiѓ билiгiн таныды. 1804 жылы Гаити тќ-
уелсiздiгi жарияланды.
Наполеондыћ соѕыс жылдары француз ќскерлерi Пор-
тугалияѕа жќне Испанияѕа басып кiрдi. 1807 жылы порту-
галдыћ љкiмет жќне король сарайы Бразилияѕа ћашып кеттi.
Мџнда 1815 жылы Португалия  мен  Бразилияныѓ  Бiрiккен
корольдыѕыныѓ   ћџрылѕандыѕы жарияланды. Осылайша
Бразилия метрополиямен ћџћыћтарын теѓестiрдi.
Португалиядаѕы 1820 жылѕы т"ѓкерiстен кейiн король
VI Жоан елiне ћайтып оралды. Бразилияны басћаруѕа ол
"з џлы Педруды ћалдырды. Ескi отарлыћ тќртiптi ћалпына
келтiруге баѕытталѕан португалдыћ љкiметтiѓ ќрекетi "з
елiне тќуелсiздiк берудi талап еткен бразилиялыћтардыѓ
ћарсылыѕын тудырды. Педру бџл талапты ћолдады. 1822 жы-
лы ћыркљйекте тќуелсiз Бразилияныѓ ћџрылѕандыѕы жа-
рияланды. Басћару нысаны конституциялыћ монархия
тљрiндегi жаѓа империяныѓ басшысы I Педру болды.
Наполеондыћ ќскер 1808 жылы Испанияѕа басып кiрiп,
VII Фердинандты таћтан тљсiрдi. Жозеф  Бонапарт король

182
деп жарияланды. Испандыћ Американыѓ тџрѕындары
метрополия тџрѕындарымен теѓ ћџћыћты болуды талап ете
отырып, таћтан тљсiрiлген Фердинандћа адал екендiктерiн
бiлдiрдi. Отар тџрѕындары тќуелсiздiк алу љшiн ћарулы
кљрес бастады.
1809 жылы ћазiргi Боливияныѓ астанасы Ла-Пас ћала-
сында испандыћ отарлыћ љстемдiкке ћарсы к"терiлiс
басталды. К"терiлiсшiлер испандыћ губернаторды ћуып, "з
љкiметiн ћџрды. Америкадаѕы испандыћ отарлардыѓ тќуел-
сiздiк љшiн соѕысы басталды (1810—1826).
1810 жылы сќуiрде Каракас ћаласында к"терiлiс бас-
талды. 1811 жылы к"терiлiсшiлер Венесуэла тќуелсiз рес-
публикасыныѓ  ћџрылѕандыѕын  жариялады. Оныѓ конститу-
циясы негiзгi азаматтыћ ћџћыћтарды енгiзiп, феодалдыћ
мiндеттердi жќне дворяндыћ титулдарды жойды. Респуб-
лика басшыларыныѓ бiрi офицер  Симон  Боливар  болды.
Венесуэла креолдары испандыћтарды ћууды жќне билiктi
"з ћолдарына алуды тќуелсiздiк жариялаѕаннан кейiнгi
басты маћсат ретiнде санады. Олар елдiѓ негiзгi халћы —
љндiстер мен метистердiѓ жаѕдайын жаћсарту љшiн ештеѓе
iстемедi. Ћџлдыћ жойылѕан жоћ. Мџны испандыћтар
пайдаланып, шаруаларды "з ћожайындарына ћарсы ћоя
бiлдi. 1814 жылы Венесуэладаѕы республика кљйретiлдi.
1810 жылы мамырда Буэнос-Айресте испандыћтардыѓ
билiгi ћџлатылды. Испандыћтар Ла-Плата вице-король-
дыѕыныѓ к"пшiлiк б"лiгiнен ыѕыстырылды. 1810 жылы
шiлдеде Боготада жќне Китода (Жаѓа Гренада) испандыћ
љстемдiкке ћарсы к"терiлiс басталды. К"терiлiс нќтижесiнде
жарияланѕан республика 1816 жылы мамырда испандыћ
ќскерлердiѓ тегеурiнiмен ћџлатылѕан кезге дейiн "мiр сљрдi.
Мексикада испандыћтардыѓ љстемдiгiне ћарсы к"терiлiс
1810 жылы ћыркљйекте басталды. Мџнда џлт-азаттыћ
к"терiлiс шаруа-љндiстердiѓ, негр-ћџлдардыѓ жќне ћала
кедейлерiнiѓ кљресiмен бiрiгiп кеттi. К"терiлiстi ауыл шiр-
кеуiнiѓ ћызметшiсi Мигель  Идальго басћарды. Оныѓ жаћ-
таушылары ћџлдыћтыѓ жойылуын, жердiѓ ћайтарылуын
талап еттi. Бџл талаптар iске асырылса, креолдардыѓ мљд-
десiне ћысымшылыћ жасалатын едi. Сондыћтан креолдар
отаршылдыћ билiктi жаћтады. 1811 жылы Идальго отряд-
тары талћандалып, "зi "лiм жазасына кесiлдi. Одан кейiн

183
к"терiлiстi басћа шiркеу ћызметшiсi Хосе  Морелос басћар-
ды. 1813 жылы ол Мексиканыѓ тќуелсiздiгiн жариялады.
Бiраћ 1815 жылы к"терiлiсшiлер талћандалып, Мексикада
испандыћ љстемдiк ћалпына келтiрiлдi.
Креолдар мен отардыѓ к"пшiлiк тџрѕындары арасындаѕы
ћайшылыћтар бiрлiкке жету жолындаѕы љлкен кедергi
болды.
1814 жылы VII Фердинанд 1812 жылѕы конституцияны
жойды. Онда жарияланѕан Испандыћ Америка мен метро-
полияныѓ теѓдiгi алынып тасталды. 1815 жылы бљкiл
Испандыћ Америка аумаѕында метрополияныѓ билiгi ћал-
пына келтiрiлдi.
Тќуелсiз мемлекеттердiѓ ћџрылуы. Испандыћтардыѓ
ескi отаршылдыћ тќртiптi ћалпына келтiруi отар тџрѕын-
дарын ћайта кљреске шыѕарды. 1810 жылы мамырда Буэнос-
Айресте басталѕан к"терiлiс 1816 жылы жаѓа тќуелсiз
мемлекет — Бiрiккен Ла-Плата провинциялары (1826
жылдан бастап бџл ел 
Аргентина деп аталады) респуб-
ликасыныѓ ћџрылуына дейiн жалѕасты. Мџнда генерал Хосе
Сан-Мартин басћаратын Анд ќскерi ћџрылды. Бџл ќскер
Ла-Платаны Чилиден б"лiп тџрѕан Анд тауынан "тiп, испан
ќскерлерiн талћандады. 1818 жылы аћпанда Чили тќуел-
сiздiгiн жариялады.
Венесуэланыѓ тќуелсiздiгi љшiн кљрестi Симон Боливар
жалѕастырды. Гаити љкiметiнiѓ ћолдауына ие болѕан ол
еуропалыћтардан да к"мек сџрады. Азат етушi ќскер
ћџрамына аѕылшындар, ирландыћтар, италиялыћтар, немiс-
тер, поляктар кiрдi.
1816 жылы желтоћсанда Боливар отансљйгiштер отря-
дымен Венесуэла жаѕалауына келдi. Ол ћџлдыћты жоюѕа,
барлыѕына жер б"лiп беруге уќде бередi. Боливардыѓ бџл
ћадамы оныѓ жаѕына негр-ћџлдарды к"птеп тартты. Испан-
дыћтар талћандалды. 1819 жылдыѓ басында Боливар Вене-
суэлада республиканы ћалпына келтiредi. Отаршылдарды
жеѓiп, жаѓа мемлекет — Џлы  Колумбияныѓ ћџрыл-
ѕандыѕын жариялады. Боливар оныѓ президентi болды.
1822 жылы испандыћтар Оѓтљстiк Американыѓ солтљстiк
б"лiгiндегi иелiктерiнен де айырылды.
1820 жылы ћыркљйекте  Сан-Мартин  отряды Чилиден
теѓiз арћылы Перуге "тедi. Сан-Мартин ќскерi жќне пе-

184
рулiктердiѓ отрядтары вице-корольдыћтыѓ оѓтљстiк б"лiгiн
азат етiп, Перудiѓ астанасы Лимаѕа жаћындайды. Испан
ќскерлерiн басћарѕан генерал шайћасудан бас тартып,
1821 жылы 28 шiлдеде ћаланы тастап кеттi. Хосе Сан-
Мартин салтанатты тљрде Перудiѓ тќуелсiздiгiн жарияла-
ѕанымен, жаѓа љкiметке тек жаѕалаудаѕы аудандар ѕана
ћарады. Елдiѓ басым б"лiгi испандардыѓ ћолында болды.
1824 жылы аћпанда испандар Лиманы басып алды. Отан-
сљйгiштерге к"мекке Боливар келдi. 1824 жылы желтоћ-
санда Аякучо жанындаѕы испандарѕа ћарсы шешушi шай-
ћасћа бљкiл Оѓтљстiк Америкадан жауынгерлер ћатысты.
Оѓтљстiкамерикалыћтар испан ќскерлерiн талћандады.
Вице-король бастаѕан 14 испандыћ генерал тџтћынѕа тљстi.
1824 жылы желтоћсанныѓ соѓында Перу толыѕымен
тќуелсiздiгiн алды. 1825 жылы тамызда Жоѕарѕы Перудiѓ
тќуелсiздiгi жарияланды. Жаѓа мемлекет азат етушiнiѓ
ћџрметiне 
Боливия деп аталды.
Мексикадаѕы жаѓа антииспандыћ к"терiлiстi полковник
Агустин  Итурбиденiѓ ћарамаѕына бiрiккен креолдар
басћарды. 1821 жылы Мексика тќуелсiз мемлекет деп жа-
рияланды. 1822 жылы Итурбиде император болып жария-
ланды. Бiраћ к"п џзамай ол таћтан тљсiп, 1823 жылы Мек-
сика республика болды. Сол кезде Орталыћ Америка Бiрiк-
кен провинцияларыныѓ тќуелсiздiгi жарияланды.
1826 жылы ћаѓтарда оѓтљстiкамерикалыћтарѕа соѓѕы
испандыћ гарнизон берiлдi. Тќуелсiздiк љшiн кљрес аяћ-
талды. Испания "зiнiѓ барлыћ америкалыћ иелiктерiнен
айырылды. Испандыћ Америка "мiр сљруiн тоћтатты. Оныѓ
орнына жаѓа тќуелсiз мемлекеттер ћџрылды.
“Монро доктринасы” жќне оныѓ Латын Америкасы
елдерiнiѓ дамуына ыћпалы. Латын Америкасы халыћ-
тарыныѓ жеѓiсiне Еуропада ћалыптасћан жаѕдай ќсер еттi.
1820 жылы Испанияда болѕан т"ѓкерiс латынамерика-
лыћтарѕа ћарсы кеѓ аућымды ќрекеттер жљргiзуге мљмкiн-
дiк бермедi.
Ћасиеттi Одаћ мљшелерi де Испанияѕа к"мекке келмедi.
Оныѓ Латын Америкасы iсiне араласуы АЋШ тарапынан
ћарсылыћ тудырды. 1823 жылы АЋШ президентi Джеймс
Монро Америка iсiне державалардыѓ араласпауын амери-

185
калыћтардыѓ талап ету ћџћыѕы бар екендiгiн мќлiмдедi.
“Америка америкалыћтар љшiн” џраны Монро доктрина-
сыныѓ негiзгi мќнi болды. Осылайша АЋШ Испандыћ
Америкадаѕы азаттыћ ћозѕалысћа ћолдау к"рсеттi. АЋШ-
тыѓ к"зћарасын Испанияны Америкадан ыѕыстыруѕа жќне
аѕылшындыћ тауарлар љшiн жаѓа рыноктардыѓ ашылуына
мљдделi Џлыбритания жаћтады. АЋШ-тыѓ жќне Џлы-
британияныѓ латынамерикалыћ елдерге к"рсеткен ћолдауы
бџл мемлекеттерге жаѓа тќуелсiз саяси џстанымын орнатуѕа
мљмкiндiк бердi. Ћџрлыћтыћ Еуропа елдерi Америкадан
ыѕыстырылды.
Љш жљз жыл бойы Америкада испандыћ жќне порту-
галдыћ отарлыћ иелiктердiѓ болуы адамдардыѓ латын-
америкалыћ ћауымын ћалыптастырды. Креолдар, љндiстер,
негрлер "здерiнiѓ бiрлiгiн сезiндi. Латын Америкасында
тќуелсiз мемлекеттердiѓ ћџрылуы ћазiргi латынамерикалыћ
"ркениеттiѓ бастауы болды.
Саяси ћџрылысы. Латын Америкасы елдерiнiѓ тќуел-
сiздiк љшiн кљресi нќтижесiнде жерге меншiк орнатылды.
Iрi жер б"лiктерi (поместье) — латифундиялар, олардыѓ
иелерi  латифундистер, ал ћџбылыс латифундизм деп
аталды. Латифундистер љндiстердi, мулаттарды жќне метис-
тердi жердi жалѕа алуѕа мќжбљр шаруалар — пеондарѕа
айналдырды.
Латифундистер техниканы жетiлдiруге џмтылмады. Олар
ћџлдыћтыѓ саћталуына мљдделi болды. Ауыл шаруашы-
лыѕын жљргiзудiѓ ескiрген тљрлерiн ћолдай отырып, лати-
фундистер тџрѕындардыѓ "мiр деѓгейiнiѓ "суiне ќдейi ке-
дергi жасады. Латифундизм Латын Америкасыныѓ эко-
номикалыћ дамуын тежедi, елдiѓ саяси "мiрiне елеулi ќсер
еттi. Латифундистердiѓ сайлау нќтижелерiн "згертуге де
мљмкiндiгi болды. Олар мемлекеттiк басћарудыѓ барлыћ
тетiктерiн "з ћолдарында џстады.
Мемлекеттiк билiк ќлсiз болды. Латифундистер ќскердi
ћаржыландырды. Ќскери т"ѓкерiстер џйымдастырды.
Жанжалдар кљш ћолдану арћылы ѕана шешiлiп отырды.
Аргентинаныѓ тќжсiз билеушiсi, бай жер иеленушiлердiѓ
бiрi Хуан  Мануэль  Росас  баћташылар — гаучолардан  ќскер

186
ћџрды. 1835 жылы ол Аргентинада шексiз билiк — дикта-
тура орнатып, елдi 1852 жылѕа дейiн басћарды.
Латифундистер кез келген "згерiстерге ћарсы тџратын
консерваторлар едi. Либералдыћ ћозѕалыстыѓ тiрегi
кќсiпкерлер, саудагерлер жќне "неркќсiпшiлер болды.
Либералдар "з елдерiнiѓ дамуын жеделдетуге, латифун-
дистердiѓ ќсерiн ќлсiретуге тырысты. Бiраћ бџѕан буржуа-
зияныѓ кљшi жетпедi. Консерваторлар мен либералдардыѓ
бќсекелестiгi Латын Америкасында азаматтыћ соѕысћа
џласып отырды.
Ќскери т"ѓкерiс, азаматтыћ соѕыстар жќне диктатура
Латын Америкасы саяси "мiрiнiѓ сипатты белгiсiне айналды.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Латын Америкасы халыћтарыныѓ азаттыћ кљресi нќтижесiнде
ћандай мемлекеттер ћџрылды?
2.  Латын Америкасындаѕы оћиѕаларѕа Еуропа державаларыныѓ
арасындаѕы ћандай ћарама-ћайшылыћтар жќне АЋШ-тыѓ
ћандай к"зћарасы ќсер еттi?
3. Латифундизм Латын Америкасы елдерiнiѓ экономикалыћ
жќне саяси "мiрiне ћандай ќсерiн тигiздi?
4. Латын Америкасы елдерi саяси "мiрiнiѓ ерекшелiктерi ћандай?
§ 23. ЋЫТАЙ
XIX ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы Цин империя-
сыныѓ саяси-ќлеуметтiк жќне экономикалыћ дамуы.
XIX ѕасырдыѓ басында маньчжурлар билiгiндегi Ћытайда
ортаѕасырлыћ феодалдыћ ћатынастар љстемдiк еттi. Ел
"мiрiнде iлгерiлеушiлiк байћалмады. Ауыл шаруашылыѕы,
ћол"нер "ндiрiсi, армия мен флот, жалпы ћоѕам "мiрi
ежелден келе жатћан конфуцийлiк дќстљрлер деѓгейiнде
ћалды.
Басћыншылыћ соѕыс арћылы маньчжурлар ћџрѕан Цин
империясыныѓ ћџрамына маньчжурлардыѓ "з атамекенi
Маньчжурия, 18 провинциядан тџратын бљкiл Ћытай жерi
жќне Моѓѕолия, Шыѓжаѓ, Тибет сияћты џлттыћ аймаћтар
кiрдi. Маньчжур императоры Ћытайдаѕы билiгiн ертеден келе
жатћан конфуцийлiк ережелерiне сљйенiп жљргiздi. Ол
бойынша Ћытай жер кiндiгiнде орналасћан ерекше теѓдесi
жоћ империя деген џѕым ћалыптасћан. Маньчжур импера-

187
торы Цин империясыныѓ кљш-ћуатын, беделiн ћытай халћы-
ныѓ алдында жоѕары џстау љшiн бљкiл оѕан баѕынышты басћа
халыћтарды жабайы — варварлар деп атады. Олардыѓ "зi
“iшкi варварлар” — моѓѕолдар, тибеттiктер жќне “сыртћы
варварлар” — Ћытайѕа к"ршi бљкiл басћа халыћтар болып
б"лiндi. Ћытай императорына тќуелдiлiгiнiѓ белгiсi ретiнде
“сыртћы варварлар” оѕан сыйлыћ ретiнде тарту ќкелiп
отырѕан. Варварлардыѓ барлыѕымен теѓ дќрежеде байланыс
жасау мљмкiн емес едi. XVIII ѕасырдыѓ соѓы мен XIX ѕа-
сырдыѓ бiрiншi жартысында осындай тарту ќкелушi тќуелдi
елдер ћатарында Корея, Вьетнам, Бирма, Сиам (Таиланд),
Непал, Сикким, Рюкю, Орта Азия елдерi болды. Соныѓ iшiнде
ћазаћтар да Цин империясына тарту ќкелушi елдер ћатарына
жатты. Ћытай "зiмен байланыс жасамаћ болып, Пекинге
келген елшiлiктiѓ бќрiн варварлардыѓ Ћытай императоры-
нан раћымшылыћ сџрап, “"ркениетке жаћындау” ќрекетi деп
тљсiндi. Цин империясы ешћандай елмен XIX ѕасырдыѓ
40-жылдарына дейiн теѓ дќрежеде дипломатиялыћ не сауда
байланысын жасап к"рген емес.
Цин "кiметiнiѓ Ћытайды томаѕа-тџйыћ, оћшау жаѕдайда
џстауы оны дљниежљзi елдерiнен даму жаѕынан артта
ћалдырды. Орасан зор жер аумаѕына, табиѕат байлыћта-
рына, мемлекеттiк даму тќжiрибесiне ћарамастан, Ћытай
артта ћалѕан феодалдыћ ел болып ћалды. Ћытай халћы
мемлекет басында отырѕан маньчжур љстемдiгiне наразылыћ
кљрес жљргiзумен болды, љкiметке ћарсы баѕытталѕан ћџпия
џйымдар к"бейдi. Мысалы, “Аћ лотос”, “Аспан аћыл-пара-
саты”, т.б. ћџпия џйымдар маньчжурларѕа ћарсы кљрес
џйымдастырды.
ХVIII ѕасырдыѓ соѓы мен ХIХ ѕасырдыѓ басында Цин
империясы ќлсiрей бастады. Елдiѓ экономикалыћ жаѕдайы
нашарлап, ашаршылыћ, жџћпалы аурулар, ћайыршылыћ
етек алды. Халыћтыѓ маньчжур љстемдiгiне наразылыѕы
"ршiдi. Цин империясыныѓ iшкi даѕдарысына сыртћы
ќсерлер де ћосылды. Ћытайѕа аѕылшындардыѓ отарлыћ
ќрекетi басталды.
Ћытайды кљшпен ашу. Капиталистiк Англия "з тауар-
ларын "ткiзетiн сыртћы рынок ретiнде Ћытайды ашуѕа
кiрiстi. ХVIII ѕасырдыѓ соѓынан бастап ол Ћытайѕа љш елшi-

188
лiк аттандырды. 1791 жылы Ћытайѕа Маккартни елшiлiгi,
1816 жылы Амхерст, 1834 жылы Нэпир елшiлiгi келдi.
Ћытай "кiметi сырт елдермен сауда жасауѕа елдiѓ оѓтљс-
тiгiндегi портты ћала Гуанчжоудаѕы “Гунхан” сауда моно-
полиясына ѕана рџћсат берген  болатын. Ал Англия Ћытай-
дыѓ бљкiл аумаѕында "зiнiѓ еркiн саудасын жљргiзуге рџћсат
ету талабын ћойды. Бџл талаптарына Цин империясы тара-
пынан жауап ала алмаѕан аѕылшын отаршылдары Ћытайѕа
кљш к"рсетiп, соѕыс ашуѕа сылтау iздедi. Аѕылшын сауда-
герлерi Гуанчжоу порты арћылы Ћытайѕа ћараћшылыћ жол-
мен апиын ќкелiп сата бастайды. Апиынныѓ зардабынан
шаруашылыћ кљйреуге џшырап, халыћ азѕындауѕа айналды.
Ћытайдыѓ алтын-кљмiс байлыѕы апиынѕа айырбасталып,
Англияѕа аѕылды. Пекин аѕылшындардыѓ Ћытайѕа апиын
ќкелуiне тыйым салып, Ћытай ќскерлерi аѕылшын кемеле-
рiндегi апиын тиелген жќшiктердi суѕа лаћтырды.
Iздеген сылтауы табылѕан Англия Ћытайѕа ћарсы соѕыс
бастады. 1840—1842  жылдары  болѕан  бiрiншi  апиын  соѕысында
аѕылшындар жеѓiске жетiп, Цин империясын тiзе бљктiрдi.
Ћытай жеѓiлгенiн мойындап, еуропалыћтармен ќдiлетсiз
Нанкин келiсiмшартына ћол ћойды.
Бџл келiсiмшарт бойынша Ћытай аѕылшындар љшiн таѕы
да бес портты ашыћ деп жариялауѕа, орасан зор м"лшерде
Ћытай љйлерiнiѓ ћџрылысы

189
"темаћы (контрибуция) т"леуге мќжбљр болды. Отаршыл-
дардыѓ ћысымымен “Гунхан” сауда монополиясы жойылды.
Нанкин келiсiмiнен кейiн Цин империясы жартылай отар
елге айналып, шетелдiктерге тќуелдiлiкке тљстi. Осыдан
кейiн Англия мен Франция бiрлесiп, Ћытайды отарлауды
кеѓейту љшiн екiншi апиын соѕысын бастады. 1856—
1860  жылдары  болѕан   екiншi   апиын   соѕысы  кезiнде Ћытайдыѓ
iшкi жаѕдайы да "те ауыр халде болатын. 1850 жылы елдiѓ
оѓтљстiгiндегi Гуандун, Гуанси провинцияларында шаруа-
лар к"терiлiсi басталѕан едi. Елдiѓ экономикалыћ кљйзелiсi,
апиын ћозѕалысыныѓ зардаптары, Цин империясыныѓ елдi
даѕдарыстан шыѕаруѕа дќрменсiздiгi шаруалардыѓ ашу-
ызасын туѕызды.
Осындай шиеленiстi шаћта аѕылшын, француз жќне
американ капиталистерi Ћытайды отарлаудыѓ ћолайлы
сќтiн пайдаланып, таѕы да апиын соѕысын таѓѕан едi. Цин
"кiметi басћыншыларѕа ћарымды ћарсылыћ к"рсете алмай,
жеѓiлiске џшырады. 1858 жылы Тяньцзинге таяу жердегi
Дагу бекiнiсiн аѕылшын-француз ќскерлерi басып алѕан соѓ,
Цин "кiметi отаршыл державалардыѓ ћойѕан талаптарын
мойындап, келiсiмге келдi. Ћытай Англиямен жќне Фран-
циямен жеке-жеке Тяньцзинь келiсiмiне ћол ћояды. Англия
мен Франция Пекинде "здерiнiѓ елшiлерiн џстауѕа жќне "з
елдерiнiѓ азаматтары Ћытайда емiн-еркiн жљрiп-тџруына,
Янцзы "зенi бойында сауда жасауѕа мљмкiндiк алады. Апиын
сатуѕа шек ћойылмайтын болды, саудаѕа салынатын салыћ
м"лшерi ћысћартылды.
Осыдан кейiн iле-шала америкалыћтар да Ћытайѕа "з
талабын ћойып, олар да Тяньцзинде келiсiмге ћол ћойды.
Американыѓ сауда кемелерi де ћытай порттарына келiп
сауда жасауѕа рџћсат алады.
Ћытаймен соѕыс жљргiзбесе де, 1858 жылы Ресей аса
ћолайлы сќттi пайдаланып, Ћытаймен Айгљн келiсiмшартын
жасасады. 1689 жылы Нерчинск келiсiмi кезiнде Амур
жаѕалауларынан айырылѕан Ресей ендi есесiн ћайтарып
алуѕа мљмкiндiк алды. Айгљн келiсiмi бойынша Амур "зе-
нiнiѓ сол жаћ жаѕалауы Ресейдiѓ меншiгi деп танылды.
Сондай-аћ Ресей басћа еуропалыћ елдер сияћты, Ћытаймен
сауда жасасу ж"нiндегi келiсiмшартћа ћол ћойды. Пекинде
тџраћты орыс "кiлдiгiн, басћа ћалаларда елшiлер џстауѕа
жол ашылды.

190
Тяньцзинь келiсiмi Ћытайды шетелдiктерге тќуелдi,
жартылай отар елге айналдырды. 1860 жылы Цин мемле-
кетi атынан мемлекеттiк ќкiм Гун Англия жќне Франция-
мен Пекин конвенциясына ћол ћойды. Конвенция бойынша
Тяньцзинь келiсiмiне ћосымша Ћытай 16,7 млн лян
*
 "темаћы
т"леп, Тяньцзинь портын ашуѕа келiстi. Англия Ћытай-
дан кули (жалдамалы жџмысшы) ќкетуге рџћсат алды.
1860 жылы Ресей Ћытайдан Уссурий аймаѕын толыћ
ћайтарып алды.
Тайпиндер к,терiлiсi (1850—1864).  Шыѕу себептерi.
К,терiлiстiѓ маћсаты мен маѓызы. Халыћ бџћарасы
жаѕдайыныѓ нашарлауы маньчжур ќулетiнiѓ саясатына
наразылыћтыѓ "суiне ќкелдi. Ћытайлыћтар љшiн маньчжур-
лар бќрiбiр б"тен халыћ, жатжерлiктер болып саналды.
Ћытайдыѓ барлыћ аймаѕын ћамтыѕан халыћтыѓ маньч-
жур "кiметiне ћарсы наразылыѕы 1850 жылы ћуатты
шаруалар к"терiлiсiне џласты. Оныѓ к"семi Хун   Сюцюань
болды. Ол маньчжурларды Ћытай жерiнен ћуып шыѕу,
барлыћ шаруаларѕа жердi теѓ б"лiп беру талаптарын
џсынды. Хун Сюцюань Тайпинь  тяньго — џлы   игiлiктi    аспан
мемлекетiн  ћџруѕа џмтылды. Сондыћтан к"терiлiсшiлердi
тайпиндер деп атады. 1851 жылы к"терiлiсшiлер Ћытайдыѓ
оѓтљстiгiн жаулап алып, жаѓа мемлекеттiѓ ћџрылѕаны
туралы жариялады. Хун Сюцюань император болып
жарияланып, ал оныѓ жаћтастары мемлекеттiк ќкiмдер
дќрежесiне ие болды.
Тайпиндер деп аталѕан шаруалар к"терiлiсi  бiрнеше
кезеѓге б"лiндi. Шаруалар  к"терiлiсiнiѓ еѓ шарыћтаѕан кезi
1853 жылѕы тайпиндердiѓ “Џлы игiлiктi аспан елi” (“Тайпин
тяньго”) деп аталатын мемлекетiн ћџруы едi. Тайпиндер
мемлекетiнiѓ астанасы Нанкин ћаласы болды. Тайпиндер
идеологиясы ежелгi ћытай дќстљрлерiн саћтау, к"не ќлеу-
меттiк ережелердi жќне христиан дiнiн ћџрметтеудi уаѕыз-
дады. Бiраћ тайпиндер Ћытай ћоѕамына тљбiрлi жаѓа "згерiс
ќкеле алѕан жоћ. Олардыѓ ћџрѕан мемлекетi де кќдiмгi дќс-
тљрлi монархия мен феодалдыћ ћџрылысты ћолдады. Сон-
дыћтан бџл к"терiлiс ћаншама кеѓ аумаћћа таралып, бiраз
*
 лян — ћытайлыћ аћша бiрлiгi

191
уаћытћа созылѕанымен, тљбiнде жеѓiске жете алмайтын едi.
14 жылѕа созылѕан тайпиндер к"терiлiсi жеѓiлiспен аяћталды.
Тайпиндер к"терiлiсiнiѓ жеѓiлу себептерi — жетекшiлiк
ететiн мыћты ќлеуметтiк кљштердiѓ болмауы, еуропалыћ
державалардыѓ Цин "кiметiне к"мектесуi жќне Ћытай
халћына жат христиан дiнiн тайпин к"семдерiнiѓ џран етуi
болды. Хун Сюцюань, Ян Сюцин сияћты жетекшiлерi "з
т"ѓiрегiне ћытай халћын топтастыра алѕан жоћ. Тайпиндер
к"терiлiсi 1864 жылы кљшпен басылды. Ћытайда маньчжур-
лардыѓ Цин билiгi саћталып ћалды.
“Апиын соѕыстары” мен тайпиндер к"терiлiсiнен кейiн
Цин империясында басталѕан даѕдарыс џзаћћа созылды.
Ендi Ћытай халћы мен мемлекетiнiѓ алдында шаруа-
шылыћты, саясатты, ќскердi жќне идеологияны жаѓарту,
тез арада Батыс елдерiне тќуелдiлiктен ћџтылу мiндеттерi
тџрды. Маньчжур билеушiлерi аздаѕан реформалар жљргiзу
арћылы саяси билiгiн бекiтудi к"здедi. Олар Ћытайдыѓ к"не
дќстљрлерiн саћтай отырып, жаѓа еуропалыћ "згерiстер
енгiзу арћылы еуропалыћ “варварлардыѓ” ќскердегi, флот-
таѕы, бiлiм беру салаларындаѕы жаѓалыћтарын љйренiп,
Ћытай “"зiн-"зi кљшейту” саясатын жљргiзуi ћажет деп
есептедi. Бџл саясат ХIХ ѕасырдыѓ соѓына дейiн жљргiзiлдi.
Бiраћ ол Ћытайды даѕдарыстан шыѕара алѕан жоћ.
Батыс капиталистерi Цин империясын тљпкiлiктi ќлсi-
ретiп, Ћытайды толыћ "з ыћпалдарында џстау саясатын
жљргiздi. “Апиын соѕыстарынан” кейiн Англия 1857 —
1870 жылдары Пекинге таѕы да соѕыс ћаупiн т"ндiрiп, Чифу
конвенциясы бойынша таѕы да жаѓа т"рт портты аѕылшын
саудасына ашып бердi.
1884—1885 жылдары Франция Ћытайѕа соѕыс ашты.
Вьетнамды Ћытайдан тартып алып, "з билiгiн орнатты.
1894—1895 жылдары Жапония соѕыс ашып, Ћытайдан
Тайвань, Пянху аралдарын тартып алды. Кореяны Цин
империясы билiгiнен азат етiп, "з ыћпалына к"шiрдi. Осыдан
бастап бљкiл Ћытай жерi еуропалыћ державалардыѓ "зара
ыћпал ету аймаћтарына айналды. Франция Оѓтљстiк Ћы-
тайда љстемдiк еттi. Ресей Маньчжурияда, Германия Шань-
дун тљбегiнде, Жапония Фуцзянда билiк жљргiздi. Ал АЋШ
болса, Ћытайда “ашыћ есiк” саясатын жљргiзудi к"здедi.

192
1894—1895 жылѕы жапон-ћытай соѕысы “"зiн-"зi кљ-
шейту” саясатыныѓ кљйрегенiн, Ћытайда аумаћтыћ б"лшек-
тену кезеѓiнiѓ басталѕанын к"рсеттi. Ћытай ћоѕамы, ќсiресе
к"зi ашыћ, бiлiмдi шэньши топтары бџл масћара жаѕдайдан
ћџтылудыѓ жолын ћарастыра бастады. Ќсiресе ћытай
халћын Жапония елiнiѓ алдында тiзе бљгуi ызаландырды.
Ћытайдаѕы ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiндегi
жаѕдайлар.  ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде Ћытайдыѓ
тќуелсiздiгiн саћтап ћалу, ол душар болѕан ауыр даѕдарысты
жаѕдайдан ћџтћару жолын iздеген шэньши тобы ел iшiнде
мемлекеттiк деѓгейде кљрделi реформа жљргiзудi к"здедi.
1898 жылы жас император Гуансюй  жќне Кан Ювэй  мен
Лян  Цичао  бастаѕан реформаторлар реформаныѓ “жљз
кљнi” iшiнде Ћытай ћоѕамына љлкен "згерiстер ќкелуге тиiс
жарлыћтар шыѕарды. Бiраћ билiк тiзгiнi ћолында тџрѕан
Цин "кiметiнiѓ императордан басћа топтары бџѕан ћарсы
шыћты. Реакциялыћ топтар бџл реформалыћ ќрекеттердi
жоюѕа кiрiседi де, 1898 жылы ћыркљйектiѓ 21-iнде, яѕни
реформалыћ шараларды iске асыра бастаѕан уаћытћа жљз
кљн толѕанда т"ѓкерiс жасайды. Реформа жасау ќрекетi
жеѓiлiске џшырады.
Ћытайды ауыр жаѕдайдан шыѕарудыѓ жолын iздеген
екiншi бiр љлкен ћозѕалыс революциялыћ-демократиялыћ
ћозѕалыс едi. Ћозѕалыстыѓ к"семi Ћытайдыѓ џлы рево-
люционер-демократы  Сунь Ятсен (1864—1925) болды. Ол
1894 жылы “Ћытайды ћайта "ркен-
дету ћоѕамын” ћџрды. Бџл џйым
Ћытайдаѕы маньчжур љстемдiгiн
ћџлату, тќуелсiз Ћытай Республика-
сын ћџру маћсатын к"здедi. Сунь
Ятсен Цин империясын ћџлатћан
соѓ, Ћытай демократиялыћ билiкке
к"шуi тиiс, яѕни монархиялыћ билiк-
тен бас тартып, республика тљрiнде
дамуы керек деп есептедi. 1905 жы-
лы Ћытайдаѕы маньчжур љстемдi-
гiне ћарсы џйымдар Сунь Ятсеннiѓ
т"ѓiрегiне топтасып, “Бiрiккен одаћ”
партиясын ћџрды. Реформалыћ
Гуансюй император

193
ћозѕалысћа ћараѕанда алдына ба-
рынша айћын маћсат ћойѕан, Ћы-
тайдаѕы барлыћ даѕдарыстыѓ себебi
болып отырѕан маньчжур љстемдi-
гiнен ћџтылуды к"здеген Сунь Ятсен-
нiѓ партиясына халыћ к"п сенiм
артып, революциялыћ-демокра-
тиялыћ ћозѕалысћа ћатысуѕа џм-
тылды. Бџл ќрекеттер Ћытайды ХХ
ѕасырдыѓ басындаѕы Синьхай рево-
люциясына ќкелiп соћтырды.
Ихэтуандар к,терiлiсi. Ћытай-
дыѓ бџрынѕы "ткен тарихынан берi
келе жатћан дќстљр бойынша,
мемлекет саясатына ћарсы халыћ кљресiн џйымдастыруда
"кiметтен жасырын ќрекет ететiн ћџпия ћоѕамдар к"рнектi
р"л атћарды. Шетел басћыншылыѕыныѓ салдарынан туын-
даѕан ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiндегi саяси ахуалдардыѓ
шиеленiскен кезiнде, яѕни 1898 жылы “Ихэтуань” ћоѕамы
немесе “Бейбiтшiлiк жќне ќдiлеттiлiк атынан к"терiлген
жџдырыћ” деп аталѕан жасырын ћоѕам маньчжур "кiметi
мен жатжерлiк отаршылдарѕа ћарсы баѕытталѕан "зiнiѓ iс-
ќрекетiн кљшейтедi. Ћоѕам мљшелерi Шаньдунде жатжер-
лiктерге ћарсы џйым ћџрады.
1899 жылы ихэтуандар ћозѕалысы тiкелей к"терiлiс
сипатына ие болады.
Ихэтуандар Ћытай жерiнен барлыћ шетелдiктердi ћуу,
Ћытайдыѓ тќуелсiздiгiне жету жолын к"здедi. Олар к"те-
рiлiске шыћћан кезде ћалалардаѕы шетелдiктердiѓ љйлерiн
"ртеп, "здерiн тџтћындап, "лтiрiп, жаппай жазалау ќрекет-
терiн жљргiздi. Олар “Жатжерлiктерге "лiм келсiн, бiз Мин
мемлекетiн ћалпына келтiремiз!” деген џран тастады.
Ихэтуандар кљшiнiѓ бљкiл Ћытайды ћамтыѕанынан ћорыћ-
ћан Цин "кiметi оларѕа амалсыз ћолдау к"рсеттi. Ал
ихэтуандар ћырѕынына жауап ретiнде сегiз держава —
Англия, Франция, Германия, АЋШ, Ресей, Жапония, Италия
жќне Австро-Венгрия 1900 жылы Ћытайѕа интервенция
бастады. Олар ихэтуандар ћозѕалысын ћанѕа бояп, басып-
жаныштады. 1901 жылы жеѓiлген Цин "кiметi сегiз держа-
Сунь Ятсен

194
вамен “Ћорытынды хаттамаѕа” ћол ћойды. Осы келiсiм-
шартћа байланысты Ћытайда шетелдiктерге ћарсы саясат
жљргiзетiн барлыћ ћоѕамдыћ џйымдарѕа тыйым салынды.
Ћытай 1940 жылѕа дейiн шетелдiктерге 4
% м"лшермен
жылына 450 млн лян "темаћы т"лейтiн болды.
Сондай-аћ Ћытай Пекиндi теѓiзбен жалѕастырып тџрѕан
Дагу портын жоюѕа келiстi. Шетелдiктер Ћытайда ќскер
џстауѕа рџћсат алды. Ихэтуандар к"терiлiсiн ћолдаѕан к"р-
нектi мемлекет ћайраткерлерiн Ћытай "кiметiнiѓ жазалауын
талап еттi.
Алайда еуропалыћтарѕа ћарсы баск"терулердiѓ жаппай
ћџлаш жаюы оларды басу љшiн кљш жџмсаѕан џлы держа-
валарды Ћытайдыѓ ыћпал аймаѕына б"лу жоспарынан бас
тартуѕа мќжбљр еткiздi. АЋШ "з серiктестерiне Ћытайда
“ашыћ  есiк” саясатын жљргiзудi џсынды, ол Ћытай рыногы
љшiн кљресте барлыћ елдерге теѓ ћџћыћ берiлетiндiгiн мќ-
лiмдедi. Американ капиталистерi Ћытай рыногында артыћ-
шылыћћа ие болды жќне џлы державалар АЋШ љкiметiнiѓ
џсынысымен келiсуге мќжбљр болды.
1911—1913 жылдардаѕы Синьхай революциясы. Ћытай
Республикасыныѓ ћџрылуы. ХХ ѕасырдыѓ басында Ћытай
капитализмi ќлсiздiгiне ћарамай, "зiнiѓ даму кезеѓiне к"штi.
Ал маньчжур ќулетi бџл iлгерiлеуде џлттыћ капитализмнiѓ
дамуына жаѕдай жасай алѕан жоћ. Ћытай капитализмiнiѓ
дамуына шетелдiктердiѓ Ћытайдаѕы отарлау саясаты да
кедергi болды. ХХ ѕасырдыѓ бас кезiнде Ћытай кќсiпкерлерi
шетел тауарларына бойкот жариялап, к"терiлiс џйымдас-
тырды. Ауылдарда салыћ т"леуден бас тартћан “ашаршы-
лыћ бљлiктерi” де "се тљстi. Сунь Ятсен басћарѕан револю-
циялыћ џйымдардыѓ ќрекетi жанданды.
“Бiрiккен одаћ” "зiнiѓ баѕдарламасы ретiнде Сунь Ятсен-
нiѓ атаћты љш принципiн негiзге алды. Бџл принциптер
“Минь бао” газетiнде (Халыћ газетi) жарияланды. Сунь
Ятсен тџжырымдаѕан љш халыћтыћ принцип мыналар едi:
1. Џлтшылдыћ принципi. 2. Демократизм. 3. Халыћ игi-
лiгi принципi. Џлтшылдыћ принцип — жатжерлiк маньч-
жур љстемдiгiн ћџлатып, Ћытайдыѓ тќуелсiздiгiне ћол жет-
кiзу. Демократизм  принципi — монархиялыћ билiктен бас

195
тартып, демократиялыћ республика ћџру жќне Халыћ  игi-
лiгi  принципi — жер иеленудiѓ бiртџтас мемлекеттiк са-
лыћћа негiзделген тљрiн енгiзудi, яѕни аграрлыћ мќселенi
к"здедi.
“Бiрiккен одаћ” Цин љкiметiне ћарсы бљкiл елдi ћамтитын
к"терiлiс ќзiрлеуге кiрiстi. Љгiт-насихат жџмыстары ќскер-
лер арасында да жљрдi. Революцияѕа дейiн Ћытайдыѓ ќр
тљкпiрiнде халыћтыћ љкiметке ћарсы к"птеген баск"терулер
болып тџрды. 1911 жылы кљзде Синьхай революциясы
басталды. Хубэй провинциясыныѓ Учан ћаласындаѕы
ќскерлер к"терiлiсi революцияныѓ басы болды. Ќскерлер
ћаланы басып алып, маньчжур билiгiн ћџлатты да, "здерiнiѓ
ќскери љкiметiн орнатты. Учан к"терiлiсшiлерiнiѓ љлгiсiн
Ћытайдыѓ 14 провинциясы ћолдады. Олар жергiлiктi љкiмет
билiгiн ћџлатып, елде Ћытай Республикасыныѓ ћџрылѕанын
жариялады. 1912 жылѕы 1 ћаѓтар Ћытай Республикасыныѓ
ресми жарияланѕан кљнi болып есептелдi. Сунь Ятсен Ћытай
Республикасыныѓ тџѓѕыш президентi болды. С"йтiп, Ћытай-
дыѓ оѓтљстiгiнде Сунь Ятсен билiк еткен, орталыѕы Нанкин
ћаласы болѕан Ћытай Республикасы пайда болды.
Ал бџл революция басталѕан кезде, Пекинде билiк етiп
отырѕан Цин императоры революциялыћ ћозѕалысты
басып-жаншуѕа кљшi жетпеген соѓ, билiктi ќскери генерал
Юань Шикайѕа берген болатын. С"йтiп, солтљстiкте Юань
Шикай басћарѕан Цин монархиясы, оѓтљстiкте Сунь Ятсен-
нiѓ республикалыћ билiгi орнаѕан ћос "кiмет пайда болды.
Реакционер билеушi Юань Шикай Ћытайдаѕы мемлекеттiк
билiктiѓ республикашылдар ћолына "туiн ћалаѕан жоћ.
С"йтiп, ол оѓтљстiктегi "кiметпен келiсс"з жљргiздi.
Юань Шикайдыѓ бар ойы, ћайткенде "кiмет билiгiн "з
ћолына алу болатын. Ол монархиялыћ билiктi ћџлатпай,
Цин императоры билiгi саћталѕан жаѕдайда, жеѓiлiске
џшырайтынын жаћсы бiлдi. Сондыћтан ол Цин империя-
сыныѓ соѓѕы императоры Пу Идi таћтан бас тартуѕа к"н-
дiрдi. Бiраћ оныѓ есесiне, Сунь Ятсеннiѓ республика прези-
дентi ћызметiнен кетуi талап етiлдi. Ћытайдаѕы к"птеген
реакциялыћ топтар мен шетел державаларына арћа сљйеген
Юань Шикай Сунь Ятсен љкiметiне талап ћойды. Юань

196
Шикай Цинь императорын ресми
тљрде таћтан бас тартуѕа к"ндiре-
тiнiн, бiраћ Ћытайды бiрiктiргеннен
кейiн, бљкiл билiктiѓ Пекиндегi љкi-
метке берiлу керектiгiн мќлiм еттi.
1912 жылы 12 ћаѓтар Цин импе-
риясыныѓ соѓѕы императоры Пу И
таћтан тљсiрiлдi. Сунь Ятсен прези-
денттiктен бас тартып, билiк Юань
Шикайдiѓ ћолына "ттi. С"йтiп,
267 жыл бойы Ћытайда билiк еткен
маньчжурлардыѓ Цин империясы
ћџлатылып, Ћытай Республикасы
ћџрылды. Бџл оћиѕалар Ћытай жыл
санау дќстљрi бойынша Синьхай жылыныѓ соѓѕы кљндерi
болѕандыћтан Синьхай  революциясы  деп аталып кеттi.
Синьхай революциясыныѓ тарихи маѓызы — ол Ћытай-
ды љш ѕасырдай уаћыт билеген жатжерлiк маньчжур
љстемдiгiнен азат еттi, сонымен бiрге монархиялыћ билiктi
жойып, Ћытай Республикасын жариялады. Бiраћ Синьхай
революциясыныѓ бџл жеѓiстерiн одан ќрi жалѕастыруѕа
"кiмет билiгiне реакцияшыл топтыѓ "кiлi Юань Шикайдыѓ
келуi кедергi болды. Ол президенттiк билiкке ие болѕан
соѓ, бiртiндеп Ћытайда диктатура саясатын iске асырды.
1913 жылдан бастап Ћытай реакционер Юань Шикайдыѓ
саяси диктатурасы жаѕдайында "мiр сљрдi. Синьхай рево-
люциясыныѓ алдына ћойѕан маћсаттары одан ќрi тоћырауѕа
џшырады.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Цин империясында императордыѓ жекебасы ћалай дќрiптелдi?
2. Аѕылшындардыѓ Ћытаймен жљргiзген соѕыстары нелiктен
“апиын соѕыстары” деп аталды?
3. Тяньцзинь келiсiмдерiне Ћытаймен ћандай мемлекеттер ћол
ћойды?
4. Тайпиндер соѕысыныѓ жеѓiлу себептерi?
5. “:зiн-"зi кљшейту саясатын” кiмдер жљргiздi, ол немен аяћталды?
6. Реформаныѓ “жљз кљнi” дегендi ћалай тљсiндiѓдер?
7. Сунь Ятсеннiѓ ћызметi жќне оныѓ ћџрѕан саяси џйымы туралы
    айтыѓдар.
8. Ихэтуандар кiмдерге ћарсы шыћты?
9. Сунь Ятсеннiѓ атаћты љш принципiн атаѓдар жќне оныѓ
мазмџнын тљсiндiрiѓдер.
Юань Шикай

197
10. Синьхай революциясыныѓ тарихи маѓызы ћандай?
11.  Кестенi толтырыѓдар:
Сунь Ятсеннiѓ љш принципi
2-кесте
12. Келесi кестенi толтырыѓдар:
3-кесте
XIX—XX ѕѕ. Ћытайдаѕы к,терiлiс

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: