§ 20. РЕСЕЙ ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында Ресейдiѓ

157
Халћыныѓ 90
%-ын ћџраѕан Ресейдiѓ ауыл шаруашы-
лыѕында техника т"менгi дќрежеде болды. Алайда ХIХ ѕа-
сырдыѓ ортасында жаѓа агротехниканы, ауылшаруашылыћ
мќшинелерiн ћолдану арћасында "ндiрiс "нiмдерi к"бейе
бастады. Балтыћ жаѕалауындаѕы Ресейдiѓ батыс губерния-
ларындаѕы, Украина, Жаѓа Ресейдегi к"птеген iрi помещик-
тер иелiктерi шаруашылыћтыѓ капиталистiк жљйесiне
ауысты.
Бумен жљретiн мќшинелердi ћолдану арћасында к"лiк,
техника жетiлдiрiле бастады. Орыстыѓ iрi оћымыстылары
П.Л.Чебышев, Б.С.Яковлев, П.Л.Шиллинг жќне т.б.
техникалыћ мќселелердiѓ теориялыћ жќне практикалыћ
шешiмдерiмен жџмыс iстедi.
ХIХ ѕасырдыѓ басында Ресей империясыныѓ аумаѕы да
бiршама кеѓейдi. Оныѓ ћџрамына Финляндияныѓ, Поль-
шаныѓ бiр б"лiгi "ттi. Сол арћылы оныѓ Балтыћ теѓiзiндегi
шекарасы едќуiр џлѕайды. Шыѕыста Ресей Америка конти-
нентiндегi "зiнiѓ иелiгiн саћтап ћалды. Аляска жќне оѕан
кiретiн аралдар Сахалинге ћосылды. Кавказ аумаѕы мен Бес-
сарабияны ћосып алу арћылы Ћара жќне Каспий теѓiздерiн-
дегi Ресейдiѓ беделi беки тљстi. Патшалыћ Ресей Орта Азияѕа
(Ћазаћстанѕа) ћарай жылжыды.
Аумаѕыныѓ осылайша кеѓеюi, саяси беделiнiѓ артуы
елдiѓ экономикасына кљштi ќсер еттi. Басћа мемлекеттермен
экономикалыћ байланыстары тереѓдей тљсiп, жаѓа шикiзат
к"здерi ашылды, тоћыма "неркќсiбi дами бастады.
Ресей экономикасыныѓ даѕдарысы Батыс Еуропа елде-
рiмен салыстырѕанда к"зге к"рiнiп тџрды. Патшалыћ Ре-
сейдiѓ ауыр шыѕынымен аяћталѕан Ћырым соѕысы елдегi
ќлеуметтiк-экономикалыћ даѕдарысты тереѓдете тљстi. Ал-
дыѓѕы ћатарлы капиталистiк елдермен салыстырѕанда
Ресейдiѓ ќскери жќне экономикалыћ жаѕынан артта ћал-
ѕандыѕы айћын к"рiндi.
Ресейде Н.Г.Чернышевский бастаѕан революциялыћ
демократтар революциялыћ ахуал ћалыптастырды. Олар
демократиялыћ кљштердi џйымдастырып, капитализмге,
басыбайлылыћћа жќне либералдарѕа ћарсы кљрестi, олар-
дыѓ реформа арћылы шаруаларды тонау жоспарына ћарсы
шыћты.

158
1861 жылѕы реформаныѓ
сипаты жќне негiзгi принциптерi.
1861 жылы 19 аћпанда II Александр
патша басыбайлылыћ ћџћыћты жою
туралы манифеске жќне “Шаруа-
лардыѓ жаѓа ћџрылымы туралы
ережеге” ћол ћойды. Алайда бџл ћџ-
жаттар тек 5 наурызда жариялан-
ды. Бџл уаћыттыѓ iшiнде шаруалар
толћуын басу љшiн тез арада ќскери
б"лiмшелердi алып келу жџмыста-
ры жљргiзiлдi. Барлыћ губерния-
ларѕа император армиясыныѓ гене-
ралдары, адъютанттар жiберiлдi.
“19 аћпан ережесi” бойынша шаруаларѕа жеке бас бос-
тандыѕы берiлдi. Помещиктердiѓ ендi шаруаларды сатуѕа,
сатып алуѕа, сыйлыћ, кепiлдiк ретiнде беруге, айырбастауѕа
ћџћыћтары болмады. Шаруалар жылжымалы жќне жылжы-
майтын мљлiктер иеленуге, басћа сословиеге ауысуѕа ћџћыћ
алды.
Шаруалардыѓ жеке бас бостандыѕы реформаныѓ бур-
жуазиялыћ жаѕы едi. Алайда шаруалардыѓ алѕан азамат-
тыћ ћџћыћтары толыћ емес едi. Олар “салыћтыћ сословие”
деп аталатын топћа жатћызылды жќне I Петр енгiзген
салыћты т"леуге мiндеттi болды. Шаруалар љшiн џрып-соѕу
жазасы саћталды. Реформадан соѓ шаруалар толыѕымен
патшалыћ ќкiмшiлiкке баѕынышты болды.
Реформаныѓ басты мќселесi — жер туралы мќселе басы-
байлылыћ тџрѕыдан шешiлдi. Шаруалардыѓ ѕасырлар бойы
"ѓдеген жерi помещиктердiѓ меншiгi болып жарияланды.
Шаруаларѕа жер тек “тџраћты пайдалануѕа” берiлдi. Жердi
пайдалану м"лшерiн белгiлеу љшiн “19 аћпан ережесi” бо-
йынша орыс, украин жќне беларусь губерниялары љш алап-
ћа б"лiндi: ћара топыраћты емес, ћара топыраћты жќне да-
лалы жер. Олардыѓ ќрћайсысына жер б"лудiѓ ерекше
нормалары таѕайындалды.
Ћара топыраћты алаптаѕы жердi, "нiмi ерекше болѕан-
дыћтан, реформаѕа дейiнгi жерге ћараѕанда ќлдећайда ша-
руалар аз алды. Бљкiл Ресей бойынша помещиктер шаруа-
II Александр

159
лардыѓ 18
%-дан астам жерiн тартып алды. :здерiне тиесiлi
жер б"лiгi љшiн шаруалар бџрынѕыдай помещиктерге оброк
т"леуге мiндеттi болды.
Ресейдегi басыбайлылыћ ћџћыћтыѓ жойылуын феодал-
дыћ-басыбайлылыћ ћџрылыстыѓ капиталистiк ћоѕамѕа
ауысуыныѓ бiр элементi ретiнде ћарастыруѕа болады.
“Басыбайлылыћ реформа” буржуазиялыћ реформа
болды. :йткенi оныѓ мазмџны буржуазиялыћ едi.
Реформаныѓ тарихи маѓызы сонда, ол Ресейдiѓ артта
ћалѕан аграрлы елден "неркќсiптiк капитализм дќуiрiне
"туiн жеделдеттi. Сонымен ћатар оныѓ таѕы бiр ћыры ша-
руаларѕа бас бостандыћты алып бергендiгiнде едi.
Халыћ ерiктiлерi ћозѕалысы. Ресейдiѓ капиталистiк
дамуы самодержавиелiк полициялыћ режiмнiѓ саяси шеѓбе-
рiнде жљзеге асырылды. Жџмысшы табы ќлi ћалыптасу про-
цесiнде болѕандыћтан, революциялыћ кљресте "зiн к"рсете
алмады.
60-жылдар ортасында революциялыћ ќртљрлi ћоѕамдыћ-
саяси к"зћарастарда мейлiнше кеѓ тараѕан идея утопиялыћ
социализм идеясы болды.
Халыћшылдардыѓ саяси к"зћарасыныѓ 60-жылдардаѕы
революциялыћ демократтармен сабаћтастыѕы сонда, бџл
екеуi де патшалыћ монархияѕа ћарсы кљресiп, еѓбекшi
шаруалар бџћарасыныѓ мљддесiн ћорѕады. Бџл екеуi де
Ресейде революциялыћ т"ѓкерiс љшiн шаруаларды басты
кљш деп бiлдi.
Халыћшылдардыѓ революциялыћ жџмыстарыныѓ да-
муында мынадай фазаларды айћындауѕа болады:  60-жыл-
дар соѓынан 70-жылдардыѓ ортасына дейiн — џйымдастыру
жџмыстары жќне халыћћа жаћындау; 70-жылдардыѓ екiн-
шi жартысында — ћџпия революциялыћ џйымдардыѓ
ћызметi, оныѓ "кiметке ћарсы террорѕа "туi.
Халыћшылдыћ баѕыттаѕы алѕашћы љйiрмелер Петер-
бург, Мќскеу ћалаларындаѕы студенттiк ортада ћџрылды.
Ресейдiѓ Киев, Одесса, Ћазан, т.б. ћалаларында бiрћатар
революциялыћ топтар жќне љйiрмелер жџмыс iстедi.
1874 жылдыѓ басында љйiрмелердегi революциялыћ iс-
ќрекеттерiнде “халыћћа” деген љндеу кеѓ таралды. Револю-
цияшыл жастар шаруалармен ћоян-ћолтыћ араласып,

160
оларды к"терiлiске шаћырды. Ћозѕалыстыѓ басында Петер-
бург, содан соѓ Мќскеу жќне Ресейдегi басћа да iрi ћалалар
тџрды.
“Халыћћа бару” идеясында жалпы џйымдастырудыѓ
жоћтыѕы халыћшылдар ћозѕалысыныѓ ќлсiз жаѕы болды.
Ресейдегi ереуiлдер ћозѕалысыныѓ сабаѕы жќне Батыс
Еуропадаѕы революциялыћ ћозѕалыстар тќжiрибесi орыс
пролетариатыныѓ "зiнiѓ жеке џйымы болмайынша, жџ-
мысшы табыныѓ ћанаудан ћџтыла алмайтынын, саяси бос-
тандыћ ала алмайтынын к"рсеттi. Мейлiнше алдыѓѕы ћа-
тарлы жџмысшы-революционерлер "зiндiк пролетариат
џйымын ћџру дџрыс деп тапты.
Осындай џйым негiзiн 1875 жылы Одессада жџмысшылар
арасында социалистiк идеяны љгiттеудi жаћтаушы револю-
ционер-зияткер Е.О.Заславский ћалады.
“Жџмысшылардыѓ Оѓтљстiк Ресей одаѕыныѓ” жарѕысы
љш негiзгi маћсатты жариялады:
1) жџмысшыларды капиталдыѓ, езушi таптардыѓ езгi-
сiнен босату идеясын љгiттеу;
2) оѓтљстiк Ресей аймаѕы жџмысшыларын бiрiктiру;
3) ћалыптасћан экономикалыћ жќне саяси тќртiпке
ћарсы кљрес.
Ресейдiѓ алдыѓѕы ћатарлы пролетариатыныѓ саяси к"з-
ћарасыныѓ "скендiгi “Жџмысшылардыѓ солтљстiк одаѕы”
баѕдарламасында айћын к"рiндi. Оны 1878 жылы Петер-
бургте слесарь В.П.Обнорский мен аѕаш шеберi С.Н.Хал-
турин џйымдастырды. “Жџмысшылардыѓ солтљстiк одаѕы”
баѕдарламасы Одаћтыѓ таптыћ сипатын наћты к"рсеттi.
“Солтљстiк одаћ” тек ћана жџмысшыларды ћамтыды.
Екi жџмысшы џйымдары да — Оѓтљстiк жќне Солтљстiк
џйым — аз уаћыт "мiр сљргенiмен, бiрнеше жџмысшы ереуiл-
дерiн џйымдастырып, басшылыћ жасауѕа ћатысты. Алайда,
жалпы алѕанда, 60—70-жылдардаѕы жџмысшылар ћозѕа-
лысы џйымдаспаѕан сипатта болды.
Ресейге марксизмнiѓ таралуы. ХIХ ѕасырдыѓ 80-жыл-
дарында жџмысшы табы ереуiлдi кљрестен љлкен тќжiрибе
жинады. 80-жылдардаѕы революциялыћ ћозѕалыстыѓ еѓ
љлкен оћиѕасы — 1885 жылы ћаѓтарда Орехово-Зуеводаѕы
капиталист Морозовтардыѓ Никольский мануфактура-
сындаѕы бiрнеше мыѓдаѕан жџмысшылардыѓ ереуiлi болды.
Морозовтыћ ереуiлден кейiн жџмысшы ћозѕалыстарында

161
љлкен џйымшылдыћ жќне жџмыс-
шылардыѓ таптыћ сана-сезiмiнiѓ
"скендiгi байћала бастады.
80-жылдардыѓ басында марк-
сизмнiѓ iрi теоретигi жќне к"рнектi
љгiтшiсi Г.В.Плеханов  (1856—1918)
саяси сахнаѕа шыћты.
1883 жылы Г.В.Плеханов,
П.Б.Аксельрод, В.И.Засулич жќне
В.И.Игнатов алѕашћы маркстiк
џйым — “Халыћты азат ету” тобын
џйымдастырды. Г.В.Плеханов ћџрас-
тырѕан баѕдарламалыћ ћџжатында
олар Ресейде саяси бостандыћты
жеѓiп алу, тапаралыћ б"лiнудi жоюды азаттыћ ћозѕалысына
маћсат етiп ћойды.
“Халыћты азат ету” тобы халыћшылдарѕа љлкен идеялыћ
соћћы бердi жќне Ресейде марксизмдi таратуда маѓызды р"л
атћарды. Г.В.Плехановтыѓ “Социализм жќне саяси кљрес”,
“Бiздiѓ ћайшылыћтарымыз” атты кiтаптарын Ф.Энгельс
жоѕары баѕалады.
Г.В.Плеханов еѓбектерi Ресейде кеѓ таралды. Олар
жџмысшылардыѓ таптыћ саналарыныѓ "суiне љлкен ыћ-
пал еттi. Ол халыћаралыћ жџмысшы ћозѕалысында да љлкен
р"л атћарды. Бiраћ Г.В.Плеханов XVIII ѕасырдыѓ соѓы мен
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысында Батыс мемлекеттерiнде
болып "ткен буржуазиялыћ революциялардан Ресейде
ћалыптасћан таптыћ кљштердiѓ жаѓа арасалмаѕын к"ре ал-
мады. Ресейдiѓ либералдыћ буржуазиясы туралы пiкiрi
ћисынсыз жќне ћайшылыћты болѕандыћтан Г.В.Плеханов
меньшевиктер лагерiне ћосылды. Олардыѓ тобы жџмысшы
табыныѓ партиясына айнала алмады. Бџл топ Ресей про-
летариатыныѓ таѓдаулы б"лiгiнiѓ саяси оянуында маѓызды
р"л атћарды жќне Петербург жџмысшылары арасына марк-
сизмдi жљйелi тљрде љгiттеудiѓ бастауын ћалыптастырды.
XIX ѕасыр мен XX ѕасырдыѓ бас кезiндегi Ресей. Бџл
кезеѓ елдiѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ жќне саяси дамуын-
даѕы маѓызды бетбџрыс кезеѓ болып табылды.
Ресей тарихында буржуазиялыћ-демократиялыћ ре-
волюцияныѓ ћалыптасып болѕан алѕышарттарымен ћатар
социалистiк революцияныѓ жеѓiсiн аныћтайтын шарттар
Г.В.Плеханов

162
пiсiп-жетiлетiн уаћыт басталды. Ре-
сейдегi монополистiк капитализмнiѓ
ћалыптасуы капиталистiк ћанаудыѓ
ќлеуметтiк жќне џлттыћ езгiнiѓ жа-
ѓадан кљшеюiмен ћатар жљрдi.
Жџмысшы ћозѕалысына социа-
листiк сананы тарату Ресейдiѓ рево-
люциялыћ марксшiлдерiнiѓ басты
мiндетi болды. Бџл мiндеттi орын-
дауда В.И.Лениннiѓ еѓбегi ерекше
к"рiндi.
  Владимир  Ильич  Ленин  (Ульянов) 1870 жылы 22 сќуiрде
Симбирскiде халыћ аѕарту iсi ћайраткерiнiѓ отбасында дљниеге
келдi. В.И.Лениннiѓ балалыћ жќне жастыћ шаѕы Поволжьеде "ттi.
Мџнда ол алѕаш рет еѓбекшi халыћтыѓ "мiрiмен танысып,
самодержавиенiѓ ќлеуметтiк жќне џлттыћ езгiсiн к"рдi.
1895 жылдыѓ кљзiнде Ленин 20-ѕа жуыћ петербургтiк
маркстiк љйiрмелердi “Жџмысшы табыныѓ азаттыѕы љшiн
кљрес одаѕына” бiрiктiрдi. Ол кейiннен Ресейде ћџрылѕан
жџмысшы табыныѓ маркстiк партиясыныѓ негiзi болды.
1898 жылы наурызда “кљрес одаѕы” "кiлдерi Минскiде
РСДЖП-ныѓ I съезiн "ткiздi. Бџл съезд Ресей социалистiк-
демократиялыћ жџмысшы партиясы ћџрылѕандыѕын жа-
риялады. Съезд РСДЖП-ныѓ баѕдарламасы мен жарѕысын
дайындады.
РСДЖП II съезi 1903 жылы шiлде-тамызда Брюссель мен
Лондонда "ттi. II съезде партияныѓ баѕдарламасы мен жар-
ѕысы ћабылданды.
Бџл партия марксизмнiѓ пролетариат диктатурасы
туралы баѕдарламасын басшылыћћа алѕан, революциялыћ
талаптар к"терген дљниежљзiндегi жалѕыз партия болды.
Патша ,кiметiнiѓ орыс-жапон соѕысындаѕы жеѓiлiсi.
Ресейдiѓ империализм сатысына "туi билеушi топтардыѓ
экспансияѕа џмтылысын, жаѓа аумаћтар жаулап алып,
билеп-т"стеуге деген тiлегiн кљшейте тљстi.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓы мен ХХ ѕасырдыѓ басында Ресейдiѓ
Ћиыр Шыѕыстаѕы империалистiк саясаты бiрћатар белсендi
жљргiзiлдi.
В. И. Ленин

163
АЋШ, Жапония, Германия, Австро-Венгрия, Италия,
Англия, Франция империалистерi сияћты Ресей патшалыѕы
Ћытайдаѕы халыћ к"терiлiсiн басып тастауѕа ћатынасты.
Патша ќскерiнiѓ Маньчжурияны басып алуы Тыныћ
мџхит алабындаѕы империалистiк ћайшылыћтардыѓ шие-
ленiсе тљсуiне алып келдi.
Патшалыћтыѓ отарлау саясаты жапон империалистерi-
нiѓ экспансиясына кедергi жасады. Англия мен АЋШ Жапо-
нияныѓ шашбауын к"тердi.
1902 жылдыѓ басында Англия Жапониямен бiрiгiп,
Ресейге ћарсы баѕытталѕан одаћтыћ келiсiмге ћол ћойды.
Еуропалыћтардыѓ несие к"мектерi арћасында жапон соѕыс-
ћџмарлары теѓiз жќне жаяу ќскер ћару-жараѕын дамыту-
даѕы љлкен баѕдарламасын iске асыра бастады. :зiнiѓ сырт-
ћы саяси баѕдарында орыс капитализмi iшкi саясаттаѕыдай
љлкен ауытћушылыћ к"рсеттi. Сауда-"неркќсiп буржуа-
зиясы патшаныѓ басћыншылыћ жоспарын белсендi ћолда-
ды.
Теѓiзге билiк жљргiзудi тезiрек иемдену љшiн жќне стра-
тегиялыћ бастаманы "з ћолына алуѕа асыћћан жапон соѕыс-
ћџмарлары бiрiншi болып бастады.
1904 жылы 24 ћаѓтарда олар Петербургте "тiп жатћан
Ресеймен келiсс"здi љздi. 27 ћаѓтар кљнi тљнде халыћаралыћ
ћџћыћтыѓ ћарапайым нормаларын бџзѕан жапон флоты
соѕыс жарияламай, Порт-Артурда тџрѕан орыс эскадрасына
кљтпеген жерден шабуыл жасады.
Бџл соѕыс "зiнiѓ сипаты жаѕынан екi жаћ љшiн де ќдi-
летсiз, империалистiк соѕыс болды. Патшалыћ Ресей "зiнiѓ
экономикалыћ, мемлекеттiк жќне ќскери артта ћалѕандыѕы
салдарынан жеѓiлiске џшырады. Соѕыс барысында елде
саяси даѕдарыс шиеленiстi. 1904 жылы жаѓа революциялыћ
ахуал љшiн барлыћ негiзгi шарттар пiсiп-жетiлдi.
Ресей тарихында алѕаш рет революциялыћ ахуал ћуат-
ты халыћ революциясына џласты.
1905—1907 жылдардаѕы революция. 1905—1907 жыл-
дардаѕы революция империализм дќуiрiндегi алѕашћы
халыћтыѓ революциясы болды. Ол алдына самодержавиенi
ћџлату жќне демократиялыћ республика орнату мiндеттерiн
ћойды. Сондай-аћ алѕашћы орыс революциясыныѓ "зiндiк
ерекшелiгi, оныѓ џлттыћ айырмашылыѕы — аграрлыћ мќсе-
ленi алѕа тартты. Батыстаѕы ХIХ ѕасырдаѕы буржуазия-

164
лыћ революциялардан айырмашылыѕы — Ресейдегi шаруа-
лар бџћарасы пролетариаттыѓ одаћтасы ретiнде тарих сах-
насына шыћты.
1905 жылѕы желтоћсан к"терiлiсi революция барысында
жџмысшы табыныѓ саяси санасыныѓ жоѕары дќрежеде
"скенiн к"рсеттi.
Алѕашћы орыс революциясыныѓ жеѓiлiсiнiѓ негiзгi
себебi — жџмысшылар, шаруалар жќне солдат ћозѕалыс-
тары ќлi бiртџтас аѕымѕа бiрiге алмаѕан едi. Жџмысшылар
кљресiнiѓ шабуылѕа "туi жеткiлiксiз болды.
Большевиктер бiрыѓѕай революциялыћ баѕытты џстады,
ал меньшевиктер "здерiнiѓ келiсiмшiл тактикасымен
революцияныѓ дамуына кедергi келтiрдi, жџмысшы табын
жекеледi, революциялыћ кљреске шаруаларды тартуѕа
ћарсы болды.
Революцияны басып-жаншуѕа патша "кiметiне шетел
империалистерi к"мектестi. :йткенi олар революцияныѓ
Батыс Еуропаѕа таралуынан жќне "здерiнiѓ Ресейдегi
капиталдарын жоѕалтып алу ћаупiнен ћорыћты.
Революция — Ресейдiѓ дљниежљзiлiк революциялыћ
ћозѕалыстардыѓ орталыѕы болѕандыѕын к"рсеттi. Ресейдiѓ
жџмысшы табы халыћаралыћ пролетариаттан кљштi ћол-
дау тапты. Ж.Гед,  П.Лафарг,  Р.Люксембург,  К.Цеткин,
Д.Благоев революцияны ћызу ћолдады. Орыс революциясы-
ныѓ ќсерiмен Франциядаѕы, Германиядаѕы, Италиядаѕы,
Болгариядаѕы, АЋШ жќне т.б. елдердегi жџмысшылар ћоз-
ѕалысы жандана тљстi.
Бiрiншi орыс революциясы бџћара халыћты "з бостан-
дыѕы љшiн кљрестi ќрi ћарай жалѕастыруды жеѓiлдететiн
љлкен саяси жќне џйымдыћ тќжiрибелермен ћаруландырды.
1905—1907 жылдардаѕы революция жеѓiлiсiнен кейiн
Ресей тарихында еѓ бiр ауыр кезеѓ басталды. Елде жаппай
жазалау жљргiзiлдi. Революция ќсiресе помещиктер мен
шаруалардыѓ барлыћ бiтiспес мљдделерiн барынша ашып
к"рсеттi. Орыс-жапон соѕысы жќне 1905—1907 жылдар-
даѕы революциядан кейiн халыћаралыћ аренада љлкен
"згерiстер байћалды.
Патша "кiметiнiѓ Батыс империализмiне тќуелдiлiгi
кљшейе тљстi. Џлы державалардыѓ арасындаѕы империа-
листiк ћайшылыћтар тереѓдей бердi.

165
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы Ресейдегi негiзгi ќлеуметтiк ћайшы-
лыћтарды атаѓдар.
* 2.  Дворян мен помещик џѕымдарын салыстырыѓдар.
3. Буржуазиялыћ революция орын алу љшiн мемлекеттiк ћџры-
лымда ћандай "згерiстер болуы мљмкiн деп ойлайсыѓдар?
4.  Ресейдегi жџмысшы табыныѓ революциялыћ партиясы ћалып-
тасуына ћандай тарихи алѕышарт болды?
* 5. “Ресей — "ткiр ћайшылыћтардыѓ тљйiнi” деген аныћтаманыѓ
     мќнiн тљсiндiрiѓдер. Шаѕын хабарлама дайындаѓдар.
6.  1905 жылѕы шаруалар ћозѕалысындаѕы жаѓашылдыћ не?
7. 1905—1907 жылдардаѕы революцияныѓ Батыс Еуропа елде-
рiнде болып "ткен буржуазиялыћ революциялардан айырма-
шылыѕы неде?
8. Алѕашћы орыс революциясына ћорытынды жасаѓдар.
а) 1905—1907 жылдардаѕы революцияныѓ ћандай негiзгi мiн-
деттерi шешусiз ћалды?
ќ) Жџмысшылар мен шаруалардыѓ жаппай революциялыћ кљ-
ресi ћандай нќтиже бердi?
9. Бiрiншi орыс революциясыныѓ жеѓiлiске џшырау себептерiн атаѓдар.
§ 21. АМЕРИКА ЋЏРАМА ШТАТТАРЫ
Ќлеуметтiк-экономикалыћ даму ерекшелiктерi. ХVIII
ѕасырдыѓ соѓы мен ХIХ ѕасырдыѓ алѕашћы онжылдыѕында
АЋШ-тыѓ экономикалыћ даму деѓгейi Батыс Еуропадан,
ќсiресе Англиядан ќлi де артта ћалып отырѕан болатын.
Оныѓ "неркќсiбi ендi ѕана аяѕынан тџра бастады, бiраћ
капиталдыѓ шоѕырлануы, iшкi нарыћтыѓ ћалыптасуы
жќне аѕылшынныѓ техникалыћ жетiстiктерi "неркќсiптегi
т"ѓкерiске тљрткi болды. ХVIII ѕасырдыѓ 90-жылдарында
АЋШ-та жеке фабрика тљрiндегi кќсiпорындар пайда болса,
ал ХIХ ѕасырдыѓ екiншi ширегiнде фабрикалыћ жљйе
енгiзiле бастады.
АЋШ-тыѓ тџѓѕыш президентi Джордж Вашингтон
кезiнде елдiѓ ћаржы жљйесi ныѕайтылып, џлттыћ банк ћџ-
рылды жќне бiрыѓѕай аћша жљйесi енгiзiлдi.
Жол-к"лiк торабын ћџрудыѓ орасан зор маѓызы болды.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiнде-аћ каналдар ћазылып,
темiржолдар салынды. 1869 жылы ћџрлыћаралыћ жолдар
iске ћосылды.
АЋШ жалпы батыстыћ баѕытта дамыды. 1861 жылдыѓ
"зiнде-аћ АЋШ аумаѕында 40 штат болды.

166
Жаѓа жерлердi игеру АЋШ экономикасыныѓ аграрлыћ
сипатына себепшi болды. Жер алу љмiтiмен Батысћа аме-
рикалыћтармен ћатар "зге елдерден ћоныс аударушылар
(иммигранттар) да бет алды. Скваттерлiк те, яѕни жердi "з
бетiмен басып алу да жалѕасын тауып жатты. Ал 1841 жыл-
дан бастап ћоныстанушы басып алѕан жер б"лiгiн "зiне
меншiктенуi ж"нiнде ћџжат алуына мљмкiндiк туды (бос
жатћан жерлердi тартып алу заѓы бойынша). К"птеген фер-
малар “отбасылыћ” тљрде болды.
40-жылдарда басталѕан соћа, ш"пшалѕы, баулайтын
жќне басћа да техникаларды шыѕару ауыл шаруашы-
лыѕыныѓ дамуына ыћпал еттi. Отбасылыћ еѓбектiѓ басым
болуы жќне оны механикаландыру еркiн штаттардаѕы
америкалыћ ауыл шаруашылыѕы дамуыныѓ ерекше сипаты
болды.
АЋШ-та "неркќсiптегi жџмысшы табы ћалыптасты.
Америкалыћ ћоѕамѕа тќн сипат алѕан жаѕдай жастардыѓ
фабрикаларда жџмыс iстеуге џмтылысы болды. Фермерлiк
шаруашылыћты отбасыныѓ љлкен балалары мџра ћылса,
кiшiлерi б"лiнiп шыѕып, "з бетiнше еѓбек етiп, аћша таба
бастады.
Оѓтљстiктiѓ ћџл иеленушi штаттарында плантатор-ћџл
иеленушiлер љстемдiк еттi. ХVIII ѕасырдыѓ соѓынан маћта
"сiре бастаѕан олар, бар "мiрiне жететiн байлыћћа, ћџдiретке
жќне ыћпалѕа ие болды. Маћта ќуелде жедел дамыѕан аѕыл-
шын тоћыма "неркќсiбiнiѓ шикiзат к"зi болса, кейiннен
АЋШ-тыѓ "зiне де ћажет бола бастады. 1793 жылы Эли
Уитнидiѓ ћарапайым да "нiмдi тљрде маћта тазалайтын мќ-
шине ойлап табуы АЋШ-та маћта "ндiрiсiнiѓ дамуын же-
делдеттi. Маћта америкалыћ экономиканыѓ “королi” ретiнде
шетке шыѕарылатын басты тауар болды. Маћта "сiруде
жќне жинауда к"бiнесе ћол еѓбегi пайдаланылды, сондыћтан
ћџлдарды џстау "те тиiмдi деп саналды.
Ћџл иеленушi америкалыћ плантатор шексiз билiк иесi
болды. Маћтаѕа деген мол сџраныс, бос жатћан жерлердiѓ
к"птiгi, ћолайлы табиѕи жаѕдай, аз шыѕынмен ћџлдарды
пайдалану мљмкiншiлiгi АЋШ-тыѓ оѓтљстiгiнiѓ плантация-
лыћ шаруашылыѕын "нiмдi жќне пайдалы кќсiпке айнал-
дырды.

167
Маћта плантацияларымен ћатар оѓтљстiкте темекi, кљрiш
жќне ћант плантациялары да болды. :неркќсiптiѓ дамуына
ћџлиеленушiлiк кедергi жасады. АЋШ-таѕы жаѕдайдыѓ
ерекшелiгi — ондаѕы ћџлдыћ жљйе бiр жаѕынан, “ћалыпты”
капиталистiк дамуды тежедi, ал екiншi жаѕынан, фабрика-
ларды шикiзатпен ћамтамасыз етiп, кiрiске жаѕдай жасады.
Плантациялыћ ћџлдыћ экстенсивтi (сапалыћ емес, сан
жаѕынан к"бею) сипатта болып, жаѓа жерлердi к"п ћажет
еттi. Бос жатћан жерлердi ћоныстану бар ћоѕамныѓ мљдде-
сiне айналѕанымен, ћџл иеленушiлер "здерiнiѓ оѓтљстiктегi
“ерекше мљдделерiн” ћатыгездiкпен ћорѕады.
АЋШ аумаѕыныѓ ,суi. Тќуелсiздiк љшiн соѕыс аяћтала
салысымен-аћ Ћџрама Штаттар жер кеѓейту мќселесiмен
айналыса бастады. Алѕашћы он љш штатћа соѓѕы кезде
љндiстерден тартып алынѕан Кентукки (1792), Теннеси (1796)
жќне Огайо (1803) ћосылды.
Джефферсон ќкiмшiлiгi де iрi аумаћтарды иелендi.
1803 жылы олар 60 млн ливрге (15 млн доллар) Фран-
циядан Луизиананы сатып алды. Осы пайдалы келiсiм арћы-
лы АЋШ "зiнiѓ аумаѕын екi есеге "сiрдi.
1810 жылы Миссисипи мен Перл (Маржан) "зендерi
арасындаѕы аймаћта америкалыћ ћоныс аударушылар
т"ѓкерiс џйымдастырып, Батон Руж маѓайындаѕы аймаћты
басып алды. Олар Флориданыѓ батыс б"лiгiн Испаниядан
тќуелсiз деп жариялап, Ћџрама Штаттардыѓ љкiметiнен
жаѓа тќуелсiз аймаћты Одаћћа алуы ж"нiнде "тiнiш жасай-
ды. АЋШ президентi Джеймс Мэдисонныѓ жарлыѕымен
љкiмет ќскерi осы аймаћты басып алып, 1812 жылы ћџрыл-
ѕан Луизиана штатына ћосады.
1817—1819 жылдары Ћџрама Штаттар Шыѕыс Флори-
даны сатып алу ж"нiнде Испаниямен келiсс"з бастайды.
Келiсiмге келе алмай, генерал Джексон бастаѕан америкалыћ
ќскер АЋШ-тыѓ оѓтљстiк шекарасынан "тiп, Флориданы
басып алады.
1821 жылы Мексика "зiн-"зi билейтiн дербес мемлекет
болды. Осы уаћыттан бастап Мексиканыѓ солтљстiк аудан-
дарына АЋШ-тан шыћћандар ћоныстана бастайды.
1835 жылы Техаста к"терiлiс бџрћ ете тљстi. Мексикалыћ
ќскерлер ћуылды. 1836 жылы Техас тќуелсiз республика
болып жарияланды. Тоѕыз жыл "ткеннен соѓ 1845 жылдыѓ

168
1783—1853 жж. АЋШ-таѕы аумаћтыћ экспансия
желтоћсанында Техас  "з еркiмен ћџл иеленушi штат ретiнде
АЋШ ћџрамына кiредi.
Техастыѓ АЋШ-ћа ћосылуы 1846—1848 жылдардаѕы
Мексика-Америка соѕысын тудырды. Соѕыс Мексиканыѓ же-
ѓiлуiмен аяћталды да, ол "зiнiѓ жарты аумаѕын АЋШ-ћа беру-
ге мќжбљр болды. Бџл ћазiргi АЋШ-тыѓ Калифорния,
Невада, Аризона, Нью-Мексико жќне Юта штаттары.
1846 жылы АЋШ пен Англия келiсiмшартћа ћол ћойып,
Канададаѕы аѕылшын иелiктерi мен АЋШ-тыѓ солтљстiк
шекарасын бекiтедi. Осындай негiзде Атлантикадан Тыныћ
мџхитћа дейiнгi осы кљнгi аумаћ ћалыптасћан болатын.
Жарты ѕасыр уаћытта ол љш есе љлкейдi. Кейiнiрек, 1867
жылы америкалыћтар Ресейден Алясканы сатып алады, ал
1893 жылы Тыныћ мџхиттаѕы Гавай аралдарын жаулап
алды.
Екi партиялы жљйенiѓ ћалыптасуы. Бiр орталыћтан-
дырылѕан кљштi билiк президентпен ѕана емес, сондай-аћ
Конгреспен, Жоѕарѕы Сотпен де сипатталады. Жаѓа Консти-
туцияѕа сќйкес мемлекеттiк ћџрылым билiктiѓ б"лiнiс џста-
нымдарына негiзделдi. Жоѕары атћарушы билiк президент-
ке, жоѕары заѓ шыѕару билiгi Конгреске, жоѕары сот билi-
гi — Жоѕарѕы Сотћа тапсырылды.

169
1787 жылы ћабылданѕан жќне бљгiнгi кљнге дейiн кљшiн
жоймаѕан АЋШ конституциясы саяси партиялар ћџруды
ескерiп, т"рт жылѕа сайланатын президент арћылы ћуатты
орталыћтандырылѕан билiктi бекiттi.
АЋШ-тыѓ ћџрылуыныѓ басында Джордж  Вашингтон,
Бенжамин  Франклин,  Джеймс  Мэдисон,  Джон  Адамс,
Александр   Гамильтон   тџрды.
Джордж Вашингтон билiк басындаѕы федералистер
партиясына жетекшiлiк еттi. Дж.Вашингтон ќкiмшiлiгiнiѓ
ћаржы министрi Александр Гамильтон (1757—1804) жеке
"неркќсiп пен сауданыѓ дамуын жаћтады.  А.Гамильтон
ћаржы жљйесiн тќртiпке келтiрiп, АЋШ Џлттыћ банкiн
ћџру ћажеттiгiне федералды љкiметтiѓ к"зiн жеткiзедi.
Ћџрама Штаттардыѓ бiрiншi Џлттыћ банкi 1791 жылы
ћџрылып, 1811 жылѕа дейiн жџмыс жасады.
Ћарапайым халыћты саяси жќне экономикалыћ тџрѕыдан
ћорѕауды Томас  Джефферсон "з мойнына алып  федералис-
терге ћарсы оппозициялыћ ћозѕалысћа жетекшiлiк еттi.
Томас Джефферсон жќне оны жаћтаушылар Американыѓ
гљлденуiне "неркќсiп емес, ауыл шаруашылыѕы негiз болады
деп есептедi. Ол АЋШ-тыѓ саяси ћџрылымын демократия-
ландыру ћажет деп санады. Оныѓ пiкiрiнше, Америка "з
жерiнде жџмыс жасайтын жќне "мiр сљретiн фермерлер елi
болуѕа тиiс. Ол федералдыћ љкiметке емес, штат љкiметтерiне
кеѓ к"лемдегi билiк беру ћажет деп тљсiндi. Гамильтонды
жаћтаушылар федералистер деп, ал Джефферсонды жаћ-
таушылар демократиялыћ республикашылдар деп аталды.
1800 жылѕы президенттiк сайлауда америкалыћтар "з
дауыстарын Джефферсонѕа берудi ж"н к"рдi. Федералис-
тер љшiн оныѓ жеѓiсi Ћџрама Штаттарда демократиялыћ
дамуды ћџптаушылардыѓ зор табысы деп ћаралды.
Ћоѕам iшiнде ќлеуметтiк-экономикалыћ ќртектiлiктiѓ
кљшейе тљсуi, Батыстыѓ ќрi ћарай игерiле бастауы љкiметтiк
баѕытты ћолдауды ћамтамасыз ететiн жаѓа саяси тќсiл
ћажет екендiгiн к"рсеттi. АЋШ президентi Эндрю  Джексон
(1829—1837) жаѓа  Демократиялыћ партияны басћарды.
Бџл партияда Оѓтљстiк пен Батыс жер иеленушiлерi,
кќсiпкерлер, орта топтар, тiптi солтљстiк-шыѕыстыѓ “т"-
менгiлерi” де елеулi р"л атћара бастады.

170
Демократтардыѓ билiк ћџруы 1841 жылѕа дейiн, џлттыћ
республикашылдардыѓ орнын басћан жаѓа вигтер пар-
тиясыныѓ "кiлi Уильям Гаррисон президенттiкке сайлан-
ѕанѕа дейiн созылды. Екiншi рет ћоспартиялыћ жљйе ћалып-
тасып, екi партиядан президенттер кезекпен бiр-бiрiн
1860 жылѕа дейiн ауыстырып келдi. Демократиялыћ пар-
тияда ћџл иеленушi Оѓтљстiктiѓ ыћпалы басым болды.
Вигтер партиясы да оѓтљстiктегiлер арасынан ћолдау тауып,
ћџл иеленушiлермен ымыраѕа келуге бейiм тџрды.
Оѓтљстiкке ћарсы жаѓа саяси кљш ретiнде, 1854 жылы
Чикаго ћаласында ћџрылѕан республикалыћ  партия шыћ-
ты. Бџл партия бљгiнгi кљнге дейiн саяси аренада. Оныѓ же-
текшiсi Авраам  Линкольн  америкалыћ демократияныѓ
негiздерiн ћара ћџлдарды азат ету жќне аграрлы мќселелердi
шешу арћылы елеулi тљрде кеѓейттi. Республикалыћ билiк
1861 жылы басталып, 1885 жылѕа дейiн, яѕни Аћ љйде жаѓа
президент-демократ пайда болып, ћоспартиялыћ жљйенi
толыћ ћайта орнатћанѕа дейiн жалѕасып келдi.
Негiзгi партиялардан басћа, џсаћ саяси бiрлестiктер,
мысалы, жџмысшылар партиясы болды. Америкалыћ “жџ-
мысшы партиясы” еѓбекаћыны к"бейту, жџмыс кљнiн
азайту сияћты дќстљрлi талаптарды џсынды.
Ћџлдыћты жою ћозѕалысы. ХIХ ѕасырдыѓ ортасында
АЋШ-таѕы саяси кљрестегi еѓ шиеленiстi мќселе — ћџлдыћ
мќселесi  болды. АЋШ-тыѓ негiзiн ћалаѕандардыѓ к"пшiлiгi:
Дж.Вашингтон, Б.Франклин, Дж.Мэдисон, Дж.Адамс,
Т.Джефферсон ћџлдыћћа ћарсы болды. Дегенмен барлыћ
осы атаћты адамдар, АЋШ президентi
болѕан кљнде де, ћџлдыћты жоя
алмады.
ХIХ ѕасырдыѓ басында “Америка-
лыћ отарлар ћоѕамы” ћџрылып, олар
негрлердi Африкаѕа ћайтару идеясын
џсынѕан-ды. 1820 жылдан бастап
солтљстiк штаттардан 11 мыѓѕа
жуыћ негрлер отанына ћайтарылды.
АЋШ-тыѓ оѓтљстiгiндегi негрлер-
дiѓ хал-жаѕдайы басћаша едi. Олар
ћџлдыћта болды. Плантаторлар ћџл-
Джон Адамс

171
дыѓ тегiн еѓбек кљшiн пайдаланып
пайда тапты, сондыћтан да олар ћџл-
дыћ жљйенiѓ басћа да штаттарѕа
таралуына бар кљштерiн жџмсаса,
ћџлдыћћа ћарсылар осыѕан дейiнгi
ћџлдыћ бар штаттармен ѕана шек-
теуге тырысты. Осы Оѓтљстiк штаттар-
даѕы негрлер "здерiн ћанаушыларѕа
ћарсы к"терiлiске шыѕа бастады.
1800 жылдыѓ тамызында Рич-
мондћа таяу Виргинияда џста-негр
Габриельдiѓ бастауымен негрлер
к"терiлiсi бџрћ ете ћалды. Бџл к"те-
рiлiс љкiмет ќскерiмен басылып,
Габриель жќне оныѓ 35 жаћтастары "лiм жазасына кесiледi.
1822 жылы Оѓтљстiк Каролина љкiметi бiрнеше мыѓ
негрлер ћатысћан астыртын ћозѕалысты бiлiп ћояды. Бџл
ћозѕалыстыѓ жетекшiсi еркiн негр  Денмарк  Визи  едi. Бџѕан
ћатысушылар астыртын тљрде басы љшкiр темiрлер, найза,
басћа да ћару-жараћтар дайындай бастаѕан болатын. Љкiмет
Д.Визидi жќне ондаѕан ћатысушыларды дарѕа асты.
Ћара ћџлдардыѓ к"терiлiсi тек ћџл иеленушiлердiѓ
ќрекетiмен ѕана тына ћойѕан жоћ. 30-жылдардыѓ басынан
елде ћџлдыћты жою ж"нiндегi жалпыџлттыћ ћозѕалыс-
тар — 
аболиционизм кеѓiнен таралды. АЋШ-та ћџлдыћты
жоюды жаћтаѕандарды аболиционистер деп атады (аѕыл.
aboliton — жою). Мџндай ћозѕалыстар к"птеген солтљстiк
америкалыћтардыѓ кљш ћуатын бiрiктiрдi.
Оѓтљстiк "ѓiрiнде ат т"белiндей плантаторлар билiк еттi.
К"п уаћытћа дейiн олар Америкадаѕы еѓ аућатты адамдар
болды: сќулеттi сарайлар салѕызып, балаларын АЋШ-тыѓ
жќне Англияныѓ жаћсы деген университеттерiне оћуѕа
жiбердi. Егер Солтљстiкте демократия дами тљссе, ал
Оѓтљстiкте олигархия — азѕана топтыѓ билiгi ћалыптаса
бастады. Оѓтљстiктiѓ саяси даму жолы Солтљстiкке ћара-
ѕанда басћа баѕытта "рбiдi.
Ћџл иеленушi Оѓтљстiк елдiѓ экономикалыћ дамуын
тежедi.
Солтљстiкте "неркќсiп т"ѓкерiсi тез ћарћынмен жљрдi.
Жаѓа Англия штаты тоћыма "неркќсiбiнiѓ орталыѕы бол-
Бенджамин Франклин

172
са, Пенсильванияда металлургия тез дамыды. Солтљстiкте
салынѕан каналдардыѓ бiреуi Џлы к"лдi Гудзон "зенiмен
жалѕастырып, Батыстыѓ фермерлiк "нiмдерiнiѓ дљниежљзi-
лiк рынокћа шыѕуын ћамтамасыз еттi.
АЋШ-тыѓ Оѓтљстiгi мен Солтљстiгi арасындаѕы шие-
ленiстiѓ пiсiп-жетiлуi. :неркќсiптi Солтљстiк ныѕая тљскен
кезде, Оѓтљстiк аграрлы ел болып, дамуы жаѕынан елеулi
тљрде артта ћалды. Бiраћ елдегi билiк бџрынѕыша оѓтљстiк
штаттардыѓ ћолында болды. Бџл Солтљстiкте наразылыћ
туѕызды.
Плантаторлардыѓ "з шаруашылыѕын Батыстаѕы жаѓа
жерлер есебiнен кеѓейту ниетiндегi џмтылысы фермерлермен
шиеленiске ќкелдi. Плантаторлардыѓ ћџнарлы жќне љлкен
к"лемдегi жерлердi сатып алуы ћарапайым фермерлердiѓ
жер сатып алуын ћиындата тљстi. Фермерлер жаѓа аумаћ-
тарда ћџлдыћћа тыйым салуды талап еттi. Ћџлдыћћа ћар-
сылар мен ћџлдыћты жаћтайтындар арасында ќскери
ћаћтыѕыстар орын ала бастады.
1856 жылдыѓ ћазан айында аболиционист Джон Браун
"зiмен ниеттес 19 адаммен Виргиния ћџл иеленушi штатын-
даѕы аумаћта 100 мыѓ ћару-жараћ саћталѕан ќскери ћойма-
ны басып алады. Браунныѓ к"здеген маћсаты ћарапайым
едi: Виргинияда ћара ћџлдарды к"терiлiске шыѕарып,
оларды ћарумен ћамтамасыз ету жќне Оѓтљстiкте жалпы
к"терiлiстi бастауѕа дайындыћ жасау. Дегенмен к"терiлiске
шыѕу ћџлдар тарапынан ћолдау таппаѕандыћтан, љкiмет
ќскерi ћару-жараћ ћоймасымен ћоса браундыћтарды
ћоршауѕа алды. Ћолѕа тљскен Браун мен оныѓ жетi сыбай-
ласын сот "лiм жазасына кеседi.
Сол кезеѓде, яѕни 1854 жылы саяси сахнаѕа Респуб-
ликалыћ партия шыћты. Оныѓ ћатарында фермерлер, "нер-
кќсiп капиталистерi жќне жџмысшылар болды. Республика-
шылдар жер мќселесiнде фермердiѓ пайдасына орай тиiмдi
шешiм ћабылдауѕа кедергi тигiзетiн Оѓтљстiктiѓ саясатына
наразылардыѓ барлыѕын "з ћатарларына топтастырды. Тек
олар ћџлдыћты тез арада жою ћажет деген талап ћоймады.
Олардыѓ басты маћсаты — Батыстыѓ жаѓа аумаћтарына
ћџлиеленушiлiктi таратћызбау болды.
Оѓтљстiк штаттардыѓ аумаѕы шеѓберiнде ћџлдыћты шек-
теу ћџлдардыѓ ерiксiз еѓбегiн пайдалануѕа негiзделген план-

173
тациялыћ шаруашылыћтыѓ кљйреуiне ќкелетiн едi. Сон-
дыћтан да оѓтљстiк штаттарда ћџлдыћты шектеу ж"нiн-
дегi республикашылдардыѓ жоспары оѓтљстiктiк iрi жер
иелерi љшiн ћауiп тудырады деп ћаралды. Оѓтљстiктегiлер
солтљстiктегiлердi ћџл иеленушiлерге ћарсы кљш жџмсау
ћажет деген ашыћ тљрдегi љндеулерiмен тоћталмайды деп
ћауiптендi. Олардыѓ к"пшiлiгi АЋШ-тан б"лiнiп шыѕып,
оѓтљстiк штаттар аумаѕында ћџлдыћты заѓды тљрде бекiтетiн
жаѓа мемлекет ћџруды талап еттi. Солтљстiк пен Оѓтљстiк
арасындаѕы шиеленiс Азамат соѕысына ќкелдi.
1861—1865 жылдардаѕы Азамат соѕысы. Авраам
Линкольн — АЋШ президентi. Ћџл иеленушi штаттардыѓ
Одаћтан шыѕуы. 1860 жылѕы президенттiк сайлау бары-
сында бiр-бiрiне ћарсы тџрѕан демократтар мен республи-
кашыл партиялар арасындаѕы ћиян-кескi кљрес љдей тљстi.
Демократиялыћ партия жаѕынан кандидаттыћћа ћџлиеле-
нушiлiктi жаћтаушы Фредерик Дугласты џсынды. Ал Рес-
публикалыћ партия — адвокат жќне публицист Авраам
Линкольндi џсынады. Ол ћџлдыћтыѓ Батысћа жайылуын
тоћтату ћажет деп санады. Ћџлиеленушiлiктi жоюдыѓ
белгiлi жаћтаушысы, ел "неркќсiбiнiѓ "ркендетiлуiн ћол-
даѕан республикашыл А.Линкольннiѓ мемлекет басшысы
болып сайлануы Оѓтљстiктi АЋШ-тан б"лiнуге итермеледi.
А.Линкольннiѓ ресми тљрде президент ћызметiн атћарѕа-
нына бiр апта болѕанда, яѕни 1860 жылдыѓ 20 желтоћса-
нында Оѓтљстiк Каролина штаты "зiнiѓ Одаћтан шыѕатын-
дыѕын мќлiмдедi. 1861 жылдыѓ аћпанында он бiр оѓтљстiк
штат жаѓа мемлекеттiѓ — Америка
Штаттары Конфедерациясыныѓ
ћџрылѕандыѕын жариялап, прези-
денттiкке плантатор Джефферсон
Дэвистi сайлады. Оѓтљстiк феде-
ралды ќскери ћоймаларды тонап,
"зiнiѓ жеке ќскерiн ћџра бастады.
Еѓ алѕашћы ќскери ћаћтыѕыс
1861 жылдыѓ 12 сќуiрiнде "ттi.
Оѓтљстiк ќскерi зеѓбiректерден оћ
жаудырып, федералды ќскер тџрѕан
Самтер ћамалын басып алды. Конс-
А. Линкольн

174
титуция бойынша АЋШ-тыѓ флоты мен ќскерiнiѓ бас
ћолбасшысы болып есептелетiн президент А.Линкольн Оѓ-
тљстiктi теѓiз жаѕынан ћоршауѕа алуѕа бџйырып, Оѓтљстiк
штаттардаѕы к"терiлiстi басу љшiн љкiмет ќскерiнiѓ ћџра-
мына 75 мыѓ ерiктiлердi шаћырды. АЋШ тарихындаѕы еѓ
ћант"гiстi соѕыс — Солтљстiк пен Оѓтљстiк арасындаѕы
Азамат соѕысы осылай басталды.
Азамат соѕысында елеулi басымдылыћ Солтљстiк жа-
ѕында болды. :йткенi ол 22 млн-ѕа таяу тџрѕыны бар 23
штатты бiрiктiрсе, Оѓтљстiк бар-жоѕы 9 млн тџрѕыны бар
11 штатты бiрiктiрдi, оныѓ "зiнiѓ 4 млн-нын ћара ћџлдар
ћџрады. Экономика саласында да Солтљстiк едќуiр жоѕары
тџрды. Оѓтљстiк АЋШ-тыѓ "ндiрiстiк "неркќсiбiнiѓ бар-
жоѕы 7,4 
%-ын ѕана берсе, ћалѕанын толыѕымен Солтљстiк
бердi. Оѓтљстiкте тек бiр ѕана болат ћџю зауыты болды.
Ћару-жараћ "ндiрiсiнiѓ, паровоз, вагон, аяћкиiм, тоћыма
"ндiрiсiнiѓ барлыѕы дерлiк Солтљстiкте шоѕырланѕан едi.
Алайда Оѓтљстiктiѓ де бiрћатар артыћшылыћ жаћтары
болды. Оѓтљстiктегiлердiѓ ќскери дайындыѕы ќлдећайда
iлгерi едi. Барлыћ ер адамдар ћаруды тамаша пайдалана
бiлдi. АЋШ армиясындаѕы генералдар мен офицерлер
оѓтљстiк аймаћтан шыћћандар едi. Соѕыс басталѕаннан
кейiн олардыѓ к"пшiлiк б"лiгi Конфедерация жаѕына
шыѕып кеттi.
Оѓтљстiктiѓ екiншi артыћшылыѕы, олар, негiзiнен,
ћорѕаныс тќсiлiн џстады. Олар Солтљстiк штаттарды басып
алуѕа џмтылѕан жоћ, ал Солтљстiк болса, Оѓтљстiктегiлердi
бљлiкшiлер деп жариялап, оларды талћандап, "здерiнiѓ
ыћпалына баѕындыруѕа тиiс болды. Бџл Солтљстiктiѓ эконо-
микадаѕы жќне ћаруланудаѕы артыћшылыѕын кемiте тљстi.
:йткенi шабуыл жасаѕандарѕа ћараѕанда, ћорѕаныстаѕылар
ћџрал-жабдыћ пен кљштi аз жџмсайды, ал Солтљстiк пен
Оѓтљстiк арасындаѕы соѕыс џзаћћа созылѕан сипат алды.
Соѕысты алѕашында “революциялыћ” тљрде жљргiзуiнiѓ
арћасында еркiн штаттар соѕыс барысында љлкен "згерiс-
терге ћол жеткiздi. 20 мамырда гомстедтер  туралы  заѓ
(аѕыл. homestead — љй салатын орын, усадьба, жер телiмi)
жќне 1862 жылѕы 22 сќуiрдегi ћџлдарды азат ету туралы
актiсi шешушi маѓызѕа ие болды. Алѕашћысы Ћџрама
Штаттарѕа ћарсы к"терiлiстерге ћатыспаѕан жќне 10 доллар

175
салыћ т"леген елдiѓ кез келген азаматына бос жерлерден
160 акр жер телiмiн, яѕни гомстед алуѕа ћџћыћ бердi. Ол
жерде бес жыл тџрѕан соѓ, жер оныѓ жекеменшiгiне тегiн
берiлетiн болды. Бџл 1860 жылы Республикалыћ партия
уќде еткен аграрлыћ мќселелердiѓ негiзгi шешiмi болды.
Екiншi заѓ ћџлдарды 1863 жылы 1 ћаѓтардан бастап
ерiктi деп жариялады. Конфедерацияныѓ ендi берiк тылы
болмады, ал негрлер болса Солтљстiк жаѕына шыѕып, феде-
ралды ќскердiѓ ћџрамында ћызмет ете бастады.
1863 жылдыѓ к"ктемiнде Ли ћолбасшылыћ еткен
Оѓтљстiк армиясы федералды ќскерге ћатты соћћы бердi.
Тек бџл к"терiлiсшiлердiѓ соѓѕы жеѓiсi едi.
Ли ќскерi Геттисберг тљбiнде тоћтатылып, 1863 жылдыѓ
шiлде айында Виргинияѕа ћуып тасталды, ал Грант ќскерi
Миссисипи "зенiндегi конфедераттардыѓ бекiнiс ћаласы
Виксбергтi алды. Бџл соѕыс барысындаѕы жаѓа бетбџрыс
едi. 1864 жылдыѓ кљзiнде генерал Уильям Шерман Оѓтљс-
тiктiѓ iрi орталыѕы Атланта ћаласын алды. 1865 жылдыѓ
сќуiр айыныѓ басында Грант ќскерi Ричмондты алады. Ал
9 сќуiрде 28 мыѓдыћ Ли ќскерi тiзе бљктi.
Оѓтљстiктi ћайта ћџру. Конституцияѕа 13-тљзету енгiзу
арћылы елде ћџлдыћ бiржолата жойылды. Шешiмiн
таппаѕан наћты мќселелер ћатарында Оѓтљстiктiѓ бџрынѕы
Конфедерация штаттарын одаћћа кiргiзу мќселесi, еркiндiк
алѕан ћџлдар мен бџрынѕы ћџл иеленушiлердiѓ мќселесi,
љкiметтiк ћџрылым мќселесi тџрды.
Президент Линкольн ћайтыс болѕаннан кейiн жаѓа
президент пен конгресс арасындаѕы ћайшылыћ "рби тљстi.
Жаѓа президент Эндрю  Джонсон 1865 жылы мамырда
плантаторларѕа азаматтыћ, саяси жќне жекеменшiкке ие
болу (ћџл иеленуден басћа) ћџћыћтары ћайтарылѕан раћым-
шылыћ ж"нiнде жарлыћ шыѕарды. Тќркiленген плантация-
лар бџрынѕы иелерiне ћайтарылды. Сондай-аћ атаћты Ку-
клукс-клан сияћты террорлыћ џйымдар пайда бола бас-
тады.
1866 жылдыѓ шiлдесiнде конгресс АЋШ конституция-
сына 14-тљзетудi ћабылдады. Бџл тљзету бойынша к"терiлiс-
ке ћатысћандар немесе к"мектескендер мемлекеттiк ћыз-
метке алынбайтын болды, яѕни Конфедерация басшыла-
рыныѓ мемлекеттiк ћызметке тџруѕа ћџћыѕы болмады, сон-

176
дай-аћ осы тљзету барлыћ АЋШ азаматтарыныѓ ћџћыѕы
теѓ екендiгiн жариялады.
Сайлауда жеѓiске жеткен республикашылдар конгресте
2/3-ден астам дауысћа ие болып, тљбiрлi ћайта ћџруѕа кi-
рiстi. 1867 жылы Оѓтљстiкте ќскери жаѕдай енгiзiлiп, штат-
тардыѓ бџрынѕы конституциялары жойылды.
14-тљзету негiзiнде негр халћыныѓ ћџћыћтары бекiтiлдi.
1868 жылдыѓ шiлде айында Оѓтљстiктiѓ штаттары тљзету-
лердi бекiтiп, Азамат соѕысыныѓ жеѓiсiн баянды еттi. 60-
жылдардыѓ соѓында Оѓтљстiк штаттарда негрлер "здерiнiѓ
саяси ћџћыћтарын белсендi тљрде пайдаланып, барлыћ
сайланбалы ћызметтерге орналасты, оныѓ iшiнде конгреске
де сайлана алды.
С"йтiп, тиiмдi тљрдегi ћайта ћџрулар "зiнiѓ негiзгi мiн-
детiн орындап шыћты. Тiптi, 1868 жылы президент Джон-
сонѕа сенiмсiздiк бiлдiрiлiп, сол жылѕы сайлауда АЋШ
президентi болып Солтљстiк ќскерiнiѓ бџрынѕы ћолбасшысы
генерал  У.Грант  сайланды.
Азамат соѕысыныѓ маѓызы мен ћорытындылары.
Азамат соѕысы мен Оѓтљстiктi ћайта ћџру iсi бiртџтас болды
жќне Солтљстiктiѓ Оѓтљстiктi жеѓген ќскери жеѓiсiнiѓ
шегiнен шыѕып жатты. Даму барысындаѕы капитализм "з
жолындаѕы ћандай да болсын кедергiнi жойып отырды.
АЋШ тарихында азамат соѕысы еѓ ћант"гiстi соѕыс болды.
Бџл соѕыста 650 мыѓ америкалыћ ћаза тапты. Шыѕынѕа
ќсiресе Оѓтљстiк к"п џшырады, "йткенi соѕыс ћимылы, негi-
зiнен, осы аумаћта "ттi. Темiржолдар ћиратылып, планта-
циялар ойрандалды, банктер кљйредi. Бџл соѕыста эконо-
микалыћ жаѕынан ќлдећайда дамыѕан Солтљстiк жеѓiске
жеттi, ал артта ћалѕан аграрлыћ Оѓтљстiк жеѓiлiс тапты.
Азамат соѕысыныѓ басты  маѓызы  ћџлдыћты жою бол-
ды. Ћара тљстiлер мен аћ тљстiлердiѓ теѓ ћџћыћты екен-
дiгiн бекiту љрдiсi басталѕандыѕы америкалыћ демократия-
ныѓ дамуындаѕы маѓызды ћадам болды. Соѕыс iрi жер
иелену меншiгiн, плантациялыћ шаруашылыћтыѓ негiзiн
кљйретiп, америкалыћ ауыл шаруашылыѕын фермерлiк
жолмен дамуѕа баѕыттады. Сондай-аћ соѕыс елдiѓ экономи-
калыћ жќне саяси "мiрiнде Солтљстiктiѓ жетекшiлiк р"лiн
бекiттi. Осыныѓ барысында Солтљстiктiѓ "неркќсiп капита-
листерi мен орта табыныѓ Батыстаѕы фермерлермен одаѕы

177
ныѕая тљстi. Бџл республикалыћ партияны кљшейтiп, елдiѓ
саяси "мiрiндегi жетекшiлiк р"лiн ћамтамасыз еттi.
Жаѓѕырту АЋШ-тыѓ осыѕан дейiнгi Солтљстiк жќне
Батыс секiлдi Оѓтљстiктiѓ де ерiктi аймаћтарѕа айналуыныѓ
барлыћ мiндеттерiн шеше алмады. Ол љшiн плантаторлардан
жерлерiн тартып алып жќне оны негрлер мен аћ нќсiлдегi
кедейлерге б"лiп беру талап етiлдi. Бџл шаралар Ћџрама
Штаттар љшiн ћант"гiспен џзаћ жылѕы кљйзелiстi сипаттар
едi. Ћара америкалыћтардыѓ кљресi сќттiлiкпен сипатталу
љшiн жљз жылдыћ уаћыт ћажет болды. Бџл жалпы адам-
заттыћ ћџндылыћтарды мойындау жќне адам ћџћыѕын
ћџрметтеу жолындаѕы бљкiл америкалыћ ћоѕамныѓ эволю-
циясы нќтижесiнде жљзеге асты.
Азамат соѕысы мен Жаѓѕырту тиiсiнше солтљстiкаме-
рикалыћ революцияныѓ бiрiншi жќне екiншi кезеѓдерi деуге
болады.
Елдi индустрияландырудыѓ ерекшелiктерi. ХIХ ѕасыр-
дыѓ екiншi жартысында америкалыћтар ћџрлыћты игеру
барысында темiржолдар торабын ћџрып, тыѓ жерлердi
жыртты. Бџл ѕасырды АЋШ iрi елдер ћатарында аяћтады.
1893 жылы 1 мамырда Чикаго ћаласында президент
Кливленд Американыѓ 400 жылдыѕы ћџрметiне дљниежљзi-
лiк Колумбия к"рмесiн ашты.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы отыз жылында АЋШ-таѕы “еркiн”
капитализм "зiнiѓ еѓ жоѕарѕы "рлеу шегiне жеттi. Мемлекет
"неркќсiптi "ркендету жолына тљстi.
АЋШ экономикасы шетелдiк капиталдан кемдiк к"рген
жоћ. 3 млрд доллар к"лемiнде еуропалыћ несиелер мен ћа-
рыздар америкалыћ "неркќсiпке, банк iсiне, темiржол ћџры-
лысына ћџйылып жатты.
Iшкi нарыћтыѓ кеѓеюiне халыћ саныныѓ тез "суi, фер-
мерлердiѓ к"бейе тљсуi, Оѓтљстiкте ћџлдыћтыѓ жойылуы
сияћты тџтас бiр жаѕдайлар ќсер еттi.
Оѓтљстiктегi плантаторларды жеѓгеннен кейiн, кќсiпкер-
лер табы ћџрлыћты жќне дљниежљзiлiк экономиканы жау-
лап алуѕа џмтылды.
XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ басындаѕы
АЋШ. Бџл кезеѓ америкалыћ "неркќсiптiѓ ћарћынды даму
кезеѓi болып саналады. Елде бќсекелестiк кљрес шексiз сипат
алды. :неркќсiп салаларыныѓ бiрiнен соѓ бiрi кќсiпкер-

178
лердiѓ азѕантай тобыныѓ ћолында шоѕырланды. Мол табыс
ќкелетiн трестер тљрiндегi iрi корпорациялар ћџрылып
жатты.
Америкалыћ экономиканыѓ маѓызды табысћа жетуi ХХ ѕа-
сырдыѓ алѕашћы онжылдыѕында жљзеге асты. Тiптi, 1903—
1904 жќне 1907—1908 жылдары артыћ "ндiру салдарынан
орын алѕан экономикалыћ даѕдарыста елдегi "неркќсiп
"ндiрiсiнiѓ жедел "рлеуiн тоћтата алмады. Банк жќне "нер-
кќсiп капиталыныѓ араласуы елдегi ћаржы капиталыныѓ
ћџрылуына жол ашты.
Америкалыћ корпорациялар ќлемдi ыћпал аймаћ љшiн
экономикалыћ б"лiске салуѕа араласты. ХХ ѕасырдыѓ
басындаѕы монополия џстанымыныѓ ныѕаюы американ
капитализмiнiѓ жаѓа даму сатысына — империализмге
дайындыћ болды.
ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы АЋШ жаѓа технологиялар мен
экономикасыныѓ дамуы жаѕынан ћарћынды ырѕаћћа тљстi.
Ел “џйымдасћан капитализм” сатысына енiп, еуропалыћ
индустриалды державалардыѓ ћауiптi бќсекелесiне айнал-
ды. :неркќсiп жќне банк монополиясыныѓ иелерi прези-
денттiк республиканыѓ “тќжденбеген королiне” айналды.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде Ћџрама Штаттарда
“президенттiк” тљрдегi жќне екi партиялыћ жљйедегi рес-
публика бекiдi. Елдiѓ саяси "мiрiндегi саяси тџлѕа жќне
атћарушы билiктiѓ басшысы, бљкiл халыћ сайлайтын прези-
дент саналды. Негiзгi саяси партиялар — Орталыћ Батыстыѓ
фермерлерi мен iрi ћалалыћ топтар ћолдайтын республи-
калыћ жќне оѓтљстiк штаттарѕа арћалануын саћтап ћалѕан
Демократтар партиясы болды.
АЋШ ресми тљрде ћџлдыћты жоя отырып,  аћ жќне ћара
нќсiлдердiѓ арасындаѕы дара "мiр сљрудi сипаттайтын
сегрегацияны енгiздi.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓында Ћџрама Штаттарда аумаћтыћ
басып алуѕа талпыныс кљшейдi. Алайда сыртћы нарыћта
мемлекет Англия мен Германияныѓ тарапынан бќсекелес-
тiкке кез болды. :зiнiѓ ыћпал аућымын кеѓейтуге тал-
пынѕан америкалыћ саясаткерлер, ќскерилер, кќсiпкерлер
сыртћы саяси белсендiлiктiѓ негiзiне “Монро доктрина-
сын” — “Америка америкалыћтар љшiн”, яѕни “Америка
АЋШ љшiн” тљсiнiгiн ћалады.

179
АЋШ Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕыстыѓ ћарсаѓында Латын
Америкасы елдерiне "зiнiѓ экономикалыћ енуiн кљшейттi.
Мексикаѕа, Гватемалаѕа, Панамаѕа, Коста-Рикаѕа, Никара-
гуаѕа жќне "зге де мемлекеттерге займ џсына отырып, олар
“доллар дипломатиясын” жљзеге асырады. Мџндай саясат
латынамерикалыћ мемлекеттердiѓ солтљстiк к"ршiге то-
лыћ тќуелдiлiгiн ћамтамасыз еттi.
Осылайша ХIХ—ХХ ѕасырлар аућымындаѕы АЋШ-тыѓ
сыртћы саясаты жаѓа аумаћтарды басып алу жќне “ыћпал-
дылыћ” аућымын ныѕайту маћсатындаѕы ерекше экспан-
сиялыћ сипатћа ендi.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Скваттерлiк дегенiмiз не?
2. “Жоѕары к"терiлу мљмкiншiлiгi” деген с"з тiркесiн ћалай
тљсiнесiѓдер?
3. АЋШ Луизианаѕа ћашан жќне ћалай ие болды?
4. Аболиционистер деген кiмдер?
5. 1861 жылы Республикалыћ партияѕа кiм жетекшi болды?
* 6. Азамат соѕысы кезiндегi Оѓтљстiк жќне Солтљстiк кљштерiн
  салыстырыѓдар. Кљресушi жаћтардыѓ ћандай ерекшелiктерi
  болды?

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: