Пәндердің пререквизиттері

- Дүние жүзі саяси географиясының даму мәселесін;

- Әлемнің әртүрлі аймақтарындағы қазіргі саяси жай – күйдің ерекшеліктерін;

- Қазақстан және ТМД басқа да елдері үшін КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде туындаған геогсаяси салдарларды;

- Әлемнің және оның жеке аймақтарының саяси картасы мен олардың қалыптасу кезеңдері;

- Геосаясат және геоэкономика мәселелері. Аймақтар мен елдердің геосаяси , экономикалық және транспорттық географиялық жағдайлардың жай-күйі;

- Дүние жүзінің және оның аймақтарының табиғат жағдайлары мен ресурстары. Қоршаған ортаны қорғау мәселелері;

- Әлем халықтапрының ұдайы өсуі және таралып орналасуы заңдылықтары, жекелеген аймақтар халқының құрамы, мәдениеті мен тұрмыс салты. Демографиялық мәселелер;

- ҒРТ кезеңіндегі әлемдік шаруашылық және географиялық еңбек бөлінісі. Аймақтар мен жекелеген елдердің территориялық және салалық шаруашылық құрылымы. Дамыған және дамушы елдер;

- Адамзаттың ғаламдық аймақтық проблемалары, олардың туындауының басты себеп-салдары;

- Халықаралық экономикалық қатынастар. Аймақтық және мемлекетаралық интеграция. Халықаралық ұйымдар мен экономикалық одақтар.
6. Сабақ жоспары

1. 
   дәрісханалық сабақтардың оқу-тақырыптық жоспары
   

6.2. ОБСӨЖ оқу-тақырыптық жоспары

6.2.1 ОБСӨЖ тақырыптары бойынша тапсырмалар

7.Студенттердің өздік жұмысы аясындағы сабақтар жоспары

7.1

Тапсырма беру аптасының нөмірі	Сабақ тақырыбы	СӨЖ тапсырмасы	Ұсынылатын әдебиет		ОБСӨЖ-дегі бақылау түрі	Тапсыру мерзімі аптасының нөмірі
1	2	3	4	5	6	7
1	Геосаясат және саяси география	Конспектілеу, талдау	Н. – 1,2,3,4,5	Ауызша, тест
2	Дүние жүзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси географиясының дамуы және қоғамның саяси аумақтық ұйымдасу концепциясы.	конспект	Н. – 2,21	Ауызша, тест
3	Әлемдік қауымдастық «қырғи-қабақ соғыстан» кейін: бірполюстік және көпполюстік жүйе	баяндама	Н. – 1,2,3,4,7,8,5	Ауызша баяндау
4	Қазақстан Ресей қарым-қатынасы	конспект	Н. – 1,2,3,4,5,8, 11,	Ауызша, тест
5	Қазақстан –Қытай қатынастарындағы мемлекеттік шекара маңындағы сауда-экономикалық қатынас проблемалары, делимитация және демакрация мәселелері	баяндама	Н. – 1,3,4,7,14	Ауызша
6	Орталық Азия мен Қазақстандағы басты геосаяси және экономикалық мүдделері бар күштер мен топтар	Конспект	Н. – 1,3,4,5,6,7	Ауызша
7	Қазіргі таңдағы евразиялық мәселелер бойынша ҚР Президентінің геосаяси еңбектеріндегі оның негізгі идеялары		Н: - 1,3,4,5,14
8	Евразияның географиялық, саяси және экономикалық бір тұтастығына және айырмашылықтарына сипаттама беру	конспект	Н: - 1,3,4,5,14
9	Дүние жүзі экономикалық, әлеуметтік және саяси географиясының дамуының негізгі кезеңдері, олар қандай белгілеріне қарай анықталады	конспект	Н. – 2,21
10	Қоғамның саяси-аумақтық ұйымдасуы. Олардың арасындағы айырмашылықты ашу және оның құрамдас бөліктерін атау	конспект	Н: - 1,3,4,5,6,9,14
11	Аумақтардың бірыңғайлы даму ырғағын сақтау мен оны нығайтудағы қазіргі мемлекеттер мен саяси қайраткерлер қандай әдістер қолдануда. Ұлттық және мемлекеттік құрылыс үрдістері	баяндама	Н: - 1,3,4,5,6,9,14
12	Саяси география дегеніміз не? Оның 1960-1970жж анықтамасы қандай еді? Қазіргі таңдағы анықтамаларының біріне тоқтал№ Осылардың қайсысы дұрыс деп ойлайсың?	конспект	Н: - 1,3,4,5,6,9,14
13	Соңғы жылдары «мемлекеттік идея» және «иконография» қалайша даму үстінде	конспект	Н: - 1,3,4,5,6,9,14
14	Экономикалық, әлеуметтік және саяси географияның жаңаша даму бағыттарын атаңыз. Әлемдік саяси-қоғамдық географияның дамуындағы, оның қазіргі кезеңінің бұрыңғыларынан айырмашылығы неде?	конспект	Н: - 1,3,4,5,6,9,14
15	Мульткультурализм теориясы саяси географияда қандай мағынада қолданады?	конспект	Н: - 1,3,4,5,6,9,14

8. 
   Баға бойынша ақпарат
   

бақылау әдістері (сұрау, жазбаша жұмыс, тесттер)

9. Бағаны қою саясаты

Бағаны қою саясаты 100 балдық (100 %) жүйеге негізделген және бағалардың төмендегідей бөлінуін қарастырады

Студенттер лабораториялық сабақтарға күнделікті өтілетін тақырып бойынша теориялық тұрғыда дайындалып келеді. Теориялық материалдарды сұрауға арналады. Лабораториялық жұмыстың орындалу барысын оқытушы қысқаша түсіндіреді. Сабақ барысында студент таратылған құралдар мен материалдарға ұқыппен қарауы тиіс. Заттық шыны және жабындық әйнектермен абайлап жұмыс істеп, микроскоппен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау қажет. Сабақ бақылау сұрақтарына жауап беру және бағалау жұмыстары жүргізілгеннен соң аяқталады. Лабораториялық жұмыс кезінде тәртіп сақтамаған студент аудиториядан шығарылады.

Студенттер ОБСӨЖ-да күнделікті өтілетін тақырып бойынша теориялық тұрғыда дайындалып келеді. Студенттен теориялық материалдар сұралады. Өздік жұмыстың орындалу барысын оқытушы қысқаша түсіндіреді. Сабақ барысында студентке қажетті материалдар мен құралдар беріледі, ол заттарға студент ұқыппен қарауы тиіс. Заттық шыны және жабындық әйнектермен абайлап жұмыс істеп, микроскоппен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау керек. Сабақ берілген тапсырма орындалғаннан кейін бақылау сұрақтарына жауап беру мен бағалау жұмыстары жүргізілгеннен соң аяқталады. Жұмыс кезінде тәртіп сақтамаған студент аудиториядан шығарылады.

Студенттер оқытушы белгілеген уақыт ішінде берілген тақырыптарды тапсырады. Студентте өздік жұмысына арналған арнайы дәптері болуы тиіс. Берілген әдебиеттерді пайдалана отырып, студент сабаққа даярланады. Бұл өздік жұмыстар сұрақтары лабораториялық сабақта, ОБСӨЖ-да тереңірек талқыланады.

1. Курстың-мақсаты мен міндеті.

Осы курсты оқып-үйрену барысында студенттеріміздің міндетті түрде білуі шарт:

-Дүние жүзі саяси географиясының даму мәселесін;

-Әлемнің әр түрлі аймақтарындағы қазіргі саяси жай-күйдің ерекшеліктерін,

-Әлемнің және оның жеке аймақтарының саяси картасы мен олардың қалыптасу кезеңдері;

-Геосаясат және геоэкономика мәселелері;

-Дүние жүзінің және оның аймақтарының табиғат жағдайлары мен ресурстары. Қоршаған ортаны қорғау мәселелері;

-Демографиялық мәселелер;

-ҒТР-кезеңіндегі дүние жүзілік шаруашылық және географиялық еңбек бөлінісі;

-Адамзаттың ғаламдық және аймақтық мәселелері;

-Халықаралық экономикалық қатынастар. Аймақтық және мемлекетаралық интеграция.

Халықаралық ұйымдар мен экономикалық одақтар.

Бұл пән жаратылыстану және тарихи-қоғамдық ғылымдармен тығыз пәнаралық байланыста.

№2 дәріс тақырыбы: Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасуы және мазмұны
Сабақтың жоспары:

1. 
   Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасу кезеңдері
   
2. 
   Қазіргі саяси картаға тарихи-географиялық шолу.
   
3. 
   Дүние жүзінің қазіргі саяси картасындағы түйінді мәселелер.
   
4. 
   Қазіргі саяси картадағы тәуелді елдер мен жер аумақтары.
   

Ежелгі кезең (б. з. V ғ. дейін) — алғашқы қауымдық құрылыстың соңы мен құл иеленушілік дәуірді толық қамтиды. Жер шарындағы ең алғашқы мемлекеттік құрылымдар — Египет, Ежелгі Қытай, Парсы патшалығы, Финикия, Ассирия, Ежелгі Грекия мен Рим империясының және басқаларының дамуымен немесе күйреуімен сипатталады. Осы мемлекеттер әлемдік өркениетке зор үлес қосты. Сол кезеңде жер бөліктеріндегі негізгі келбетті өзгерістер әскери күш қолданысы арқылы жеңіске жеткендердің есебінен жүзеге асырылды.

Келесі ортағасырлық кезеңде (V—XV ғғ.) саяси картаның қалыптасуы феодализм заманымен тұстас келеді. Феодалдық мемлекеттердің саяси билік құрылымдары құл иеленушілік құрылыстан гөрі күрделі әрі жан-жақты еді. Оларда жер аумақтарын жаулап алу мүддесі айқын байқалып отырды. Осы себепті ұлан-байтақ жерді мемлекеттер үнемі бөлісумен келді. Ол заманда жер шарының көптеген аймақтарының саяси картасы өте тұрақсыз еді. Ондай мемлекеттер сапында: Византия, Араб халифаты, Киев Русі, Шыңғыс хан және Осман империялары, Франция мен Англия, т.б. болды.

Жаңа кезең (XV ғ. соңынан — XX ғ. басына дейін) — капитализм дәуірінің пайда болуына, өрлеуіне және орнығуына сәйкес келеді. Капиталистік қоғамдық қатынастардың бас кезінде болған Ұлы географиялық ашылулардың өзі Жаңа Дүние материктеріне жол салып, дүние жүзі картасын үлкен өзгеріске ұшыратты. Ол адамзат баласына жат құбылыс — отаршылдық, құлдар саудасы және еріксіз түрде өз діндерін жергілікті ұлт өкілдеріне күштеп таңуға ұласты. Әсіресе дүние жүзінің саяси картасын бөлісу жолындағы күрес отаршыл мемлекеттер арасында XIX ғасырдың ортасынан XX ғасырдың бас кезіне дейін барынша еріді. Мұны біз Африка материгі мысалынан айқын көреміз. 1876 жылы осы материктің бар-жоғы 10%-ы еуропалық мемлекеттердің отары болса, ал 1900 жылы бұл көрсеткіш 90%-дан асты. XX ғасырдың басында дүние жүзінің саяси картасы түгелдей өзгеріп, ендігі жерде оны күштеп қана қайта бөлуге тура келді. Ол ірі державалар арасында әскери-саяси топтар құруға және оны қайта бөлісу үшін болған аймақтық қақтығыстар мен Бірінші дүниежүзілік соғысқа әкеліп соқты.

2. Қазіргі заманғы, яғни саяси картаның қалыптасуындағы ең жаңа кезеңнің басталуы Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен тұспа-тұс келіп, ол бүгінге дейін созылуда.

XX ғасырдың басында жер шарында тәуелсіз дербес мемлекеттер саны 55 болса, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары олардың саны 81 -ге жетті. Бұл елдердің Исландиядан басқасы өз саяси тәуелсіздіктеріне қол жеткізе алған Азия құрлығының жас мемлекеттері болды. Олардың қатарында осындағы аса ірі елдер — Үндістан, Индонезия, Пәкстан, Филиппин, т.б. бар (қосымашдағы 2-кестені қараңдар). Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстар аралығы мен одан кейінгі уақыт казіргі саяси картаның бірінші немесе алғашқы кезеңі деп аталады. Бұл кезең Ресей, Австрия-Венгрия, Осман империяларының ыдырауымен, Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы (КСРО), т.б. мемлекеттердің құрылуымен және социалистік жүйе елдерінің саяси картада пайда болуымен сипатталады. Сонымен бірге осы кезең аймактың қақтығыстар мен дүниежүзілік соғыстарды болдырмай, ауыздықтау сипатында құрылған халықаралық ұйым — Ұлттар Лигасының (ҰЛ) (1920 ж.), әсіресе қазіргі кездегі аса беделді Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) (1945 ж.) құрылуымен ерекшеленеді.

1950 жылдардың соңында егеменді мемлекеттердің саны 92-ге жетті. Енді Азия елдерімен қатар Африка құрлығындағы елдер де саяси бостандық алды. Ең алдымен, оның солтүстігіндегі араб елдерінің көп бөлігі, оның артынша тропиктік Африкада — Гана (1957 ж.) ең бірінші болып, ал келесі жылы Гвинея өз тәуелсіздіктерін алды. 1960 жыл «Африка жылы» болып есептелінеді. Өйткені тек осы жылы аталған материктің 17 елі өз егемендіктеріне ие болды. Отаршылдықты жою процесі басқа материктерде де қарқынды түрде дамыды.

Осы заманғы саяси картаның алғашкы кезеңі мен 1980 жылдардың соңғы межесіне дейінгі уақытты шартты түрде оның екінші кезеңі дейді. Бұл кезеңде отарлық империялар ыдырап, олардың орнында ұлт-азаттық қозғалыстар нәтижесінде дамушы елдер деп аталынатын жүзден астам жас тәуелсіз мемлекеттер саяси картада пайда болды.

1990 жылы планетамызда егеменді ел 171-ге жетті. Алайда осы жылдың мамыр айында, ұлттық-этникалық құрамы негізінде екі Йемен — Солтүстік жәнеОңтүстік Йемен Араб мемлекеттері қосылып, Арабия түбегінде жаңа мемлекет — Йемен Республикасы пайда болды. Ал қазан айында екі Герман — Батыс және Шығыс Германия мемлекеттері бірікті. Келесі жылы Берлин қаласы Германия Федерациялық Республикасының астанасы болып жарияланды. Осы себепті 1991 жылдың қаңтары карсаңында дүние жүзінің саяси картасында егеменді мемлекеттердің саны 169-ға дейін қысқарды.

1991 жылдың қыркүйек айында Балтық маңы елдері — Литва, Латвия және Эстония тәуелсіздіктерін алды. 1991 жылдың соңында КСРО ыдырағаннан кейін, оның орнында егеменді, жас тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Олар: Ресей Федерациясы, Украина, Беларусь, Молдова, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Әзірбайжан, Армения және Грузия республикалары. Осы аталған мемлекеттер енді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құрды.

Югославия Социалистік Федеративтік Республикасында басталған саяси науқан қарулы қақтығыстар мен соғысқа айналып, ақырында оның ыдырауына әкеліп соқтырды. Югославияның құрамындағы бұрынғы одақтас республикалардың орнына келесі тәуелсіз мемлекеттер пайда болды: Словения, Хорватия, Босния және Герцеговина, Македония. Тек Сербия мен Черногория республикалары ғана алғашқы — Югославия Одағына бірікті, кейіннен федеративтік құрылымдағы аталмыш республикалар атауымен қайта жаңғарды. Бірақ осы екі республика арасында, әсіресе Сербияның Косово және Метохия аймағында саяси даудамайлар әлі де өршіп тұр.

Сол сияқты Босния және Герцеговинадағы үш қауымдастықтың бір-бірімен қарама-қайшылықтары (серб, хорват және мұсылман қауымдары) мен екі жақты саяси кереғарлықтар (хорват мұсылман және серб топтары арасындағы) осы уақытқа дейін толық шешуін таппай отыр. Ал Македонияға келсек, оған Грекия үкіметі іштей өзінің қарсылығын өлі білдіруде. Оның басты себебі — елдің «Македония» деп аталуына келіспеушілігі. Жалпы, Македонияның Югославия құрамына ену кезінен қалған Болгариямен арадағы өзара түсініспеушіліктері тағы бар. Осы екі мемлекеттің Македонияның БҰҰ-ға мүше болып кіруінде дауыс беруде қалыс калуына байланысты Югославия құрамында болған басқа республикаларға қарағанда оның БҰҰ-ға мүшелікке енуі біраз кешеуілдеді.

1993 жылдың қаңтарында Чехо-Словакия Федерациялык Республикасы өзінің бірігіп өмір сүруін тоқтатып, оның орнында тәуелсіз екі мемлекет: Чехия және Словакия республикалары құрылды. Дүние жүзінің қазіргі саяси картасының осы үшінші кезеңіне өзіміз куә болып отырмыз. Біртұтас Кеңес Одағы, Югославия және Чехо-Словакия Федерацияларының бұрынғы республикаларының егемендік алуы, социалистік жүйенің ыдырауы мен басқа да тәуелсіз мемлекеттердің (Эритрея, Палау, Шығыс Тимор) пайда болуы және бүгінгі таңдағы дүние жүзі картасындағы кептеген саяси өзгерістерді осы соңғы кезеңге жатқызамыз.

Қазіргі кезде дүние жүзінің саяси картасында 200-ден астам егеменді тәуелсіз мемлекеттер бар. Бүгінгі таңда Біріккен Ұлттар Ұйымына 194 мемлекет мүше (қосымшадағы 1-кестені қараңдар). Жоғарыдағы жаңадан құрылған мемлекеттер БҰҰ-ның құрамына, оның Бас Ассамблеясы сессиясының шешімі бойынша қабылданды. Мысалы: бұрынғы КСРО мен Югославия республикаларын БҰҰ-ға қабылдау рәсімі 1992 жылдың көктемінде жүзеге асты.

Тәуелді елдерді шартты түрде екі топқа бөлуге болады:

1. Отарлар,яғни БҰҰ-ның тізіміне ресми түрде тіркелген тәуелді аумақтар, бұларға бостандық берілуі қатаң түрде талап етіледі.

2. Негізгі аумақтар деп сөз жүзінде аталатын, ал іс жүзінде отар жер, бірақ олар БҰҰ-ның тізіміне кірмеген. Себебі оларды басқарушы мемлекеттердің мәлімдеуінше, олар «теңізден арғы департаменттер немесе аумақтар», «еркін қауымдастықтағы мемлекеттер», т.б. болып табылады. Мұндай жерлер Мұхиттық аралдар мен Кариб теңізі алабында жиі кездеседі. Бұл елдердің барлығы дерлік жер аумағы және халқының саны жағынан шағын мемлекеттер.

Отарларды жою процесі өлі де жүріп жатыр, бірақ өткендегімен салыстырған-да — баяу. БҰҰ-ның тізіміндегі ең ірі отарлық иелік — Намибия 1990 жылғы наурызда (халқы 1,9 млн) өз саяси дербестігін алды. 1976 жылдың ақпанында Испания иелігінде болған Батыс Сахара жері өз тәуелсіздігін жариялады. Бірақ Батыс Сахарада 15 жылға созылған қарулы қақтығыстан кейін (ұлт-азаттық. "Полисарио" майданы, Марокко жөне Мавритания арасындағы кақтығыс), 1991 жылдың қыркүйек айынан бастап соғыс қимылдары ресми түрде тоқтатылып, келіссөз жүргізілді. Кейіннен Мавритания үкіметі өзінің оған деген аумақтық талаптарынан бас тартты. Бұл жерде енді БҰҰ-ның ұйымдастыруымен референдум (тәуелсіздік немесе Мароккомен интеграция) өткізілмекші. 1996 жылдан бастап "Полисарио" майданы мен Марокко арасында тікелей келіссөздер ендігі жерде БҮҮ мандаты жүйесі тұрғысынан қайта жанданды. Бірақ өлі де толық бір мөмілеге келген жоқ, екі арада жөне бүл мәселеде Марокканың көршілес елдермен (Алжир, Ливия) арасындағы келіспеушіліктер бар.

Ал Сянган (Гонконг) мен Аомыньның (Макао) тағдыры еткен ғасырдың соңында анықталды. «Бір мемлекет — екі түрлі жүйе» ұстанымы негізінде ҚХР-дың құрамына енді. Қытай үкіметі Тайваньға да жоғарыда аталған ұстаным негізінде біртұтас мемлекет болып емір сүруді ұсынуда.

Жалпы отарларға келетін болсак, олардың көбісін метрополия бірінші кезекте әскери-стратегиялык мақсатта пайдаланылуда, сол сияқты отарлар олардың баска да саяси-әлеуметтік және көліктік-экономикалық қызығушылық-тарын туғызуда. Сондықтан отаршыл-метрополиялар оларды мүмкіндігінше өз қолында ұстап тұруға тырысуда. Осы себепті де Испания мен Ұлыбритания арасындағы Гибралтардың мөртебесі туралы тартыстың шегі жоқ сияқты . АҚШ-тың көптеген әскери-әуе және әскери-теңіз базалары оның отар аралдарында және онымен қоса Ұлыбританияға қарайтын Үнді мұхитындағы Чагос архипелагының аралдарында (олардың ішінде Диего-Гарсия да бар) орналасқан. Сонымен қатар осы Гибралтар бұғазындағы Испанияға қарасты Перехилъ (арабша аты—Ләйла)аралдары үшін Испания мен Марокко арасындағы талас та, мароккондық аумақта орналасқан испандық -Сеута және Мелилья (бұларды 1640 жылы Испания жаулап алған) қалалары төңірегіндегі дау-дамай да өршіп тұр (тақырыптағы — Еуропаның қазіргі саяси картасын қараңдар).

Франция өзінен шамамен 17000 км арақа шықтықта орналасқан Полинезияны 1958 жылдан өзінің «теңізден арғы аумағы» деп жариялап, онда (Муруроа аралы) мұхит кеңістігінде өлі күнге дейін ракеталық-ядролық қаруын сынақтан өткізуін тоқтатпай отыр (жұртшылыққа осыдан он шақты жыл бұрын мұндағы полигонында Францияның бірнеше дүркін ядролық жарылыстар жасағаны белгілі). Ал Францияның Оңтүстік Америкадағы тағы бір отары — француз Гвианасы «теңізден арғы департамент» болып саналады. Оның Куру қаласы маңында 1968 жылы салынған ғарыш орталығы мен ғарыш айлағын Франциямен қоса бірнеше Батыс Еуропа компаниялары да Жердің жасанды серіктерін ұшыруға бірлесіп пайдалануда.

Халықаралық, маңызы бар мұндай дау-шарлардың шығу себептері әр түрлі. Олар, негізінен алғанда, әр қилы таластартыстар, әсіресе соғыстар мен қакты-ғыстардың әсерінен немесе баска елмен шекара туралы шарт жасасқанда туын-дайды. Шекараны отаршылдардың, болмаса, жеңуші елдердің күшпен белгілеуі салдарынан олардағы этникалық жағынан біртекті халықтар тұратын аумақтар-дың белшектенуі де байқалып отырады. Сол сияқты шекараны табиғи шептер арқылы белгілеп жүргізудің қиындығы (Африка, Оңтүстік-Батыс Азияда, т.б.) немесе олардың жаңадан игерілген аумақтар арқылы жасанды геометриялық, және астрономиялық түзу сызықтар мен географиялық координаттар арқылы ойша жүргізілуі (Канада, Австралия) себептерінен болады . Мұндай аумақтарды — дүние жүзінің қазіргі саяси картасынан анық кәруге болады. Осындай «түзу сызғыш немесе циркуль бойымен алынған аумақтар» шекара дауының басты себептері болып табылады. Мәселен, Африка елдерінің шекарасының 1/3-і геометриялық және астрономиялық сызықтармен, яғни түзу сызықтар, параллельдер мен меридиандар бойынша жүргізілген. Онда мәдени-ұлттық аумақтар мен табиғи шептер ерекшеліктері тіптен ескерілмеген.

Халықаралық проблемалар жөніндегі мамандардың тұжырымдауынша, планетамызда — аумақтық, шекаралық, т.б. дау-жанжалдар ошағы болып табы-латын шамамен 300-дей пункт бар деп есептелінеді. Ал оның 100-ден астамында аса күрделі шиеленіскен түрдегі қарама-кайшылықтар бар. Мұндай «кикілжіңді еңірлер» тек сол елдердің шекара маңында ғана емес, кейде аса үлкен арақашық-тықтарда да байқалады (мысалы, Ұлыбритания мен Аргентина арасындағы даулы Оңтүстік Атлантикадағы Фолкленд аралдары).

Батыс елдері ғалымдарының бағалауынша, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі және өткен ғасырдың соңына дейінгі аралықта әлемде шамамен 450-ден астам әр түрлі масштабтағы екі-үш немесе одан да көп елдер араласқан қарулы қақтығыстар болған, яғни орта есеппен бір жылда он шақты рет . Әрине, мұндай көп жылдарға созылған дау-жанжалдардың, әсіресе соғыстар мен ірі қарулы қақтығыстардың белгілі бір себеп-салдары болады. Қақтығыстардың шығуының шамамен тең жартысына аумақтық және шекаралық даулар негізгі себеп болып табылуда. Осындай себептерден, Иран мен Ирак (1980—1988 жж.) арасындағы сегіз жылра созылған қантөгіс соғыс туды.

Үндістан мен Пәкстан арасындағы шекара, шын мәнінде, «діни шекара» болып табылады. Ал Жамму мен Кашмир штатындағы демаркациялық сызық мемлекеттік шекара ретінде әлі де тұрақталған жоқ. Ол осы екі ел арасындағы шешілмеген түйін күйінде қалып, олардың милитарландыру саясатына бой ұруына негізгі себеп болуда. Нәтижесінде — осы екі ел ядролық қақтығыс қаупінде тұр. 1990 жылдардың ортасында дүние жүзі бойынша 50-ге жуық соғыс әрекеттері тіркелген. Оның жартысы Азйяда, 1/3-і Африкада, ал қалғаны Латын Америкасында. Сол кезде Еуропада, Балқан түбегіндегі мемлекеттерде (бұрынғы Югославия) және Солтүстік Ирландияда соғыс қимылдары болған. Бүгінде өлемнің 40 елінде қарулы қақтығыстар әлі жалғасуда, ал дүние жүзі бойынша 25 миллионнан астам босқындар ресми түрде тіркелген. Қазіргі таңда халықаралық қатынастарда жаңа кезең туындап, аймақтық жанжалдарды саяси құралдар арқылы шешуге әлемдік қауымдастық бет бұрды. Оның ішінде бұл процеске егеменді еліміз Қазақстан өз үлесін үстемелеп қосып келеді.

№3 дәріс тақырыбы: Дүние жүзінің халықтар географиясы

1. 
   Халық саны, оның географиялық таралу ерекшелігі
   
2. 
   Табиғи қозғалыс және халықтар миграциясы
   
3. 
   Халықтардың нәсілдік және этникалық құрамы
   
4. 
   Халықтың демографиялық құрылымы еңбек ресурстары мен орналасқан формалары.
   

1. 
   19 ғасырда жердегі халық саны қарқынды өсе бастады. Әсіресе 20
   

Әлемнің көптеген шоғырланған аудандары (1 км²=200 адам) Оңтүстік Шығыс Азия (Ш. Қытай, КХДР,КР, Жапония, Тайвань, Вьетнам, Тайланд, Лаос, Сингапур, Индонезия, Малайзия, Филлипин) жатады. Мұнда 2 млрд жуық адам тұрады. Ал жекелеген жерлерде халықтың тығыздығы (1км²=300 адам) (Янцзы өзенінің аңғары, Жапония аралдары, Ява); 1млрд 200 млн тұрғыны бар Оңтүстік Азияда (Үндістан, Бангладеш, Пәкістан, Шри-Ланка) жекелеген жерлерде Ганг және Брахмапутра аңғарлары халық тығыздығы 1км²=500 адам.

Халықтың тығыздығы ең жоғары мемлекеттер: Монакка (1км²=15500), Сингапур (4.5 мың адам), Бангладеш (800 адам), Нидерланды және Бельгия (1км²=320-350 адам), Қытай (1км²=125 адам). Салыстыратын болсақ АҚШ (1км²=27 адам), Ресей (1 км²=8.5 адам), Канада және Австралия (1км²=2 адам). Әлемнің көптеген елдерінде халық саны 10 млн құрайды. Тұрғындырдың 80% дамушы елдерде. Сондықтан әлемдік еңбек ресурстарының негізгі үлесі осы елдерге тиесілі.

2. 
   Халықтың саны мен оларды орналастыруға негізінен 2 фактор әсер етеді:
   

1. 
   Табиғи қозғалыс
   
2. 
   Миграция (тұрғындардың механикалық қозғалысы ).
   

Тұрғындардың табиғи қозғалысы дегеніміз – адамдардың туу, өлу және табиғи өсім процесінің жиынтығымен түсініледі. Туу, өлу және табиғи өсім мөлшерінің көрсеткіші 1000 адам, ‰ өлшенеді. Әлем халқының қайта өндіру формуласы: 28‰ (туу)- 10‰ (өлім)=18‰. Осылайша бүкіл әлем үшін әрбір мың тұрғынға шаққандағы табиғи өсім көрсеткіші 18 адамды құрайды. Өмір сүру жасының орташа ұзақтығы 66 жас. Туу және өлім көрсеткіші бойынша әр-түрлі өсіп-өнудің 2 типі болады:

1. 
   Туу, өлім және табиғи өсім көрсеткіштері жоғары емес. Осы топқа жататын елдер үшін орташа өмір сүру жасының жоғарылығы тән (75 жас). Өсіп-өнудің мұндай типі экономикасы дамыған елдерде: Солтүстік Америка, батыс және шығыс Еуропа, Жапония, Австралияда кең таралған.
   

Тұрғындардың өсіп-өну типінің 2 түрі Африка, Азия, Латын Америкасының дамушы елдерде кең таралған.

Халықтың көшіп – қонуы ( миграция) – адамдардың тұрған орындарын тұрақты, уақытша немесе маусымдық орын ауыстыруы.

3. Барлық адамзатты сырт келбетіне байланысты үш үлкен нәсілге: еуропалық, монғолоидтық, экваторлық бөледі.

Еуропалық нәсілдің өкілдері жердегі тұрғындар санының 47 % құрайды. Географиялық ашуға дейін олар Еуропада, Солтүстік Африкада, таяу және орта Шығыста, Үндістанда мекен еткен.

Монғолоидты нәсіл – жердегі тұрғындардың 37% құрайды. Негізінен Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азияда мекен етеді.

Экваторлық нәсіл өкілдері – негро – австролойдтық нәсілдер жердегі халықтың 5% құрайды. Негізінен Африкада мекен етеді.

Планетаның қалған тұрғындары 11-12% аралас немесе өтпелі нәсілдік топтарға жатады. Көптеген нәсілдер өз кезегінде кіші нәсілдерге бөлінеді. Мысалы: Еуропалық нәсіл: Солтүстік Балтық, Альпілік және т.б бөлінеді. Адамдардың нәсілі – шығу тегі бірдей және өте ертеде табылды, ортасының әсерінен қалыптасқан сыртқы физикалық белгілері ұқсас адамдар тобы.

Ұлттар (халықтар, этностар) бірнеше шағын немесе үлкен нәсіл өкілдерінің қоғамдық даму деңгейі бойынша қалыптасқан. Ұлттарға тән белгілер: территорияның, тілдің, ұлттық мәдениет пен патриоттық сезімнің ортақтығы. Дүние жүзінде 4000 жуық халық белгілі. Саны жағынан көп халықтарға (100 млн және одан да жоғары) – қытайлықтар, үндістер, американдықтар, бенгалдықтар, пенджаптар, орыстар, бразилиялықтар, жапондықтар, мексикандықтар. Тілдік белгілері бойынша барлық халықтар тілдік семьяларға біріктіріледі. Мұндай семьялардың саны 20 шақты. Олардың ішінде ең кең таралғандары үнді – еуропалық. Дүние жүзі барлық елдері ұлттық құрамы бойынша бірұлтты немесе көпұлтты болып бөлінеді. Жалпы алғанда жүние жүзінде көп ұлтты мемлекеттер басым. Оларға Үндістан, Иран, Индонезия, Ресей, АҚШ,. Бір ұлтты мемлекеттерге: Польша, Венгрия, Германия, Чили, Жапония, Корея, Бангладеш, Австралия жатады.

4. Жыныстық құрамы – яғни әйелдер мен ерлердің арақатынасы. Жалпы алғанда ерлердің саны әйелдердің санынан 20-25 млн артық. Ерлердің саны негізінен Қытай, Үндістан сияқты Азия мемлекетінде басым.

Жастық құрамы дамыған дамыған және экономикасысы өтпелі мемлекеттерде баланың үлес салмағы төмен (орт 20%) және ересек адамдардың үлесі (65 жас) басым. Дамушы мемлекеттерде керісінше баланың үлес салмағы жоғары (орт 40%) жасы үлкендердікі төмен. Халықтың еңбекке жарамды тұрғындары деп 15-64 жас аралығындағы адамдар есептеледі. Сонымен қатар еңбек ресурстарына жұмыс істеп жүрген жас өспірімдер мен зейнеткерлерді қосады. Әр түрлі мемлекеттерде еңбекке жарамды жастардың шекарасы әр түрлі АҚШ (16-65), Ресей (16-54 әйелдер), (16-59 ер), Финляндия, Иран, Канада, Жапония, және бірқатар мемлекеттерде ол 15 жастан басталады. Еңбек ресурстарының белгілі бір уақыт аралығында қоғамдық өндірісте керексіз болып қалады. Яғни жұмыссыз болып табылады. Жұмыссыздар деңгейінің ең төмен көрсеткіштері жаңа индустриалды елдерде - Та­иланд (1,4%), Сингапур (1,9%), Корея Республикаcы (2,4%) т.б.

Салыстыратын болсақ жұмыссыздар үлесі Жапония (4.3%), АҚШ (4.5%),Чехия (6.1%),Ұлыбритания (6.2%), Ресей (9.3%), Германия (10.9%) Франция (11.8%),Испания (18.8%).

Кейбір ірі қалаларда халықтың саны 10 млн жетеді. Мысалы: Нью-Йорк, Лос-Анжелес, Мехико, Чунь-Цынь, Пекин, Джакарта, Сеул, Бомбей, Калькутта, Лондон, Париж, Москва. Қазіргі кездегі убанизация деңгейіне мынадай ерекшеліктер тән:

1) дамудың аса жоғары қарқындылығы;

2) халықтың үлкен қалаларда шоғырлануы

3) қалаларда орналасудың қарапайым топтық формаларын, қалалық агломерацияларға ауысуы.

Ең ірі агломерациялар: Токио, Нью-Йорк, Үлкен Мехико. Урбанизацияның жаңа формасы – мегаполис (бірнеше агломерациялардың жиынтығы). Дүние жүзіндегі ең ірі мегаполистар: Токаидо, Токаиодан Осакаға дейін 20 агломирацияны біріктіреді, халқы шамамен 60 млн адам; Бостваш – Бостоннан Вашингтонға дейін 40 агломирацияны біріктіреді 50 млн адам; Чипиц – Чикагодан Пицбургке дейін Пицбургке дейін 35 агломирацияны біріктіреді, халқы – 35 млн адам; Сансан – Сан –Франциско мен Сан-Диегоға дейін 15 агломирацияны біріктіреді, халқы 20 млн адам; Ағылшын – Лондон – Ливерпуль 30 агломирация, халқы 30 млн адам; Рейн – Рандстад – Майне 30 агломирация, халқы 30 млн адам.

Урбанизация деңгейі ең жоғарғы мемлекеттер: Ұлыбритания және ГФР (халықтың 90% қалада), Швеция (88%), Австрия (86%), Франция (79%), Жапония, АҚШ, Канада (77%).

Дамушы елдердің басым бөлігінде урбанизация деңгейі төмен орташа есеппен 34%. Мысалы: Чад (6% қалада), Эфиопияда (16%), Нигерия (27%), Үндістан (25%).

№4 дәріс тақырыбы: Дүние жүзінің табиғат ресурстарының географиясы.
Сабақтың жоспары:

1. Географиялық орта, ресурстармен қамтамасыздану ұғымдары мен оның көрсеткіштері.

2. Әлемдік табиғат ресурстары, олардың географиясының негізгі ерекшеліктері.

3. Табиғатты тиімді пайдалану ұғымдары.

Географиялық орта деп адамзаттың тарихи даму кезеңіне және кәсіптік әрекетіне тікелей қатысатын Жер табиғатының бөлігін айтамыз.Геонрафиялық орта- қоғамның дамуы мен әрекетінің қажетін өтейтін өмір сүру ортасы, ресурстардың аса маңызды көзі болып табылады, сонымен бірге адамдардың рухани әлеміне, олардың денсаулығына және көңіл күйіне әсер етеді.

Табиғи қорлар дегеніміз- қоғамның өндірістік қарым- қатынастарының, өндіргіш күштерінің дамуына сәйкес өндірісте қолданылатын табиғи ортаның жағдайлары мен құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Табиғи ортаның элементтерінің «табиғи қорлар» ұғымына кіргізетін негізгі белгілерге жататындар:

1) Қоғамдық қажеттілік немесе табиғаттың қандайда бір элементтерінің қолданылуына экономикалық қажеттілік.

2) Табиғаттың құрамдас бөлігін өндірісте қолдануға техникалық мүмкіндіктің болуы.

3) Табиғи орта мен оның құрамдас бөліктерінің зерттелу деңгейі.

Шаруашылық тұрғыдан жіктеу ресурстарды пайдалану әдістерінен және бағыттарына туындайды. Олар: жалпы және мамандандырылған, салалық және құрамдас бөліктерден тұрады. Өнеркәсіптік өндірістің негізін құрайтын жер, минералдық, су, рекреациялық, биологиялық және т.б. ресурстар болып қарастырылады.

Топырақ жамылғысы барлық тірі табиғат пен адамның ауыл шаруашылығы шикізатын өндіретін негізгі базасы. Жер шарындағы жер қорының 33 % ауыл шаруашлылығы жерлері, оның жалпы ауданы соңғы кездегі мәліметтер бойынша 4 млрд 783 млн гектар, ал құрылықтың қалған бөлігі тау, батпақ, құм т.б. Ауыл шаруашылығы жерлері егіншілік, көп жылдық ағаштар, табиғи шалғындар мен жайылымдықтарды құрайды. Осы кезеңде әлемде ауыл шаруашылығы жерлерінің 28 % егіншілік жерлер, ал қалған бөлігі мал шаруашылығында пайдаланылады.

Жіктелуі бойынша минералды қорлар- рудалы (қара және түсті металдар), отын (көмір, мұнай,газ,т.б.), рудалы емес- (химиялық немесе агрономиялық-күкірт, фосфор, калий, құрылыс материалдары- құм, мрамор, глина, бағалы тастар- рубин, изумуруд, аметист, бирюза).

Су тірі ағазлардың тіршілігі үшін қажетті негізгі фактор.Адамның тіршілігі де және барлық шаруашылықты іс әрекеті де су қорларын пайдаланумен тікелей байланысты.Жер шарындағы су қорларының көлемінің 96% әлемдік мұхитта, ал қалған су қорлары жер асты суларының, мұздықтардағы судың, өзендер мен көлдердің үлестеріне келеді. Негізінен адамның іс әрекетіне, өміріне қажетті тұщы су ресурстары. Ол Жер бетіндегі тіршілікті сақтап қалу үшін өте маңызды. Тұщы судың көлемі гидросфераның 2% құрайды. Тұщы су қоры біркелкі таралмаған.

№5 дәріс тақырыбы: ҒТР және дүниежүзілік шаруашылық

1. ҒТР құрылымы

2. ҒТР-дың негізгі белгілері

3. ҒТР-дың шаруашылық құрылымына ықпалы

4. ҒТРмен дүниежүзілік шаруашылығының дамуы
1. Адамзат қоғамынын ұзақ даму тарихында шаруашылықтың ұдайы алға басып, жетілдірілуіне ғылым мен техниканың өркендеуі себепші болып келеді. XX ғасырдың екінші жартысында ғылыми-техникалық үрдіс аса жедел қарқынмен дамып, дүниежүзінің көптеген елдері мен шаруашылық салаларын қамтыды. Ғалымдар ғылыми тeхникалық революция (FTP) деп атаған бұл құбылыс қысқа уақыт аралығында қоғамның өндіргіш күштерін сапалық жағынан түбегешті өзгерткен "секіріс" ретінде бағаланды. Ол адамзат тарихында ғылым мен техника пайда болғаннан бері өндіргіш күштерді ұдайы жетілдіруге себепші болған ғылыми-техникалық прогрестен айырмашылық жасайды. Сонымен ғылыми-техникалық революция дегеніміз — белгілі бір уақыт аралығында дамудың жаңа сатысына көтерілуге себепші болған сапалық өзгерістердің жедел қарқынмен жүруінемесе ғылым мен техниканың бірегей, бір-бірімен сабақтаса отырып, ғылымды өндірістік дамудың жетекші факторына айналдыру арқылы өндіргіш күштерді түбегейлі өзгертіп, сапасын күрт жаңарту.Дүниежүзі аймақтары мен елдерінде FTP дамуы түрліше деңгейде өтуде. Жоғары дамыған елдерде XX ғасырдың 80—90-жылдарынан бастап, ҒТР-дың дәстүрлі үлгісінен басқа қазіргі заманғы тармағы дүниеге келді. Дәстүрлі FTP өндіріс пен адамзаттың жаңа тауарларға, технологиялар мен қызмет түрлеріне деген сұранысын қамтамасыз етеді. Жаңа үлгінің басты мақсаты — дәстүрлі FTP-дың адамның өмір сүру ортасы мен денсаулығына тигізетін кері әсерінің орнын толтыру немесе жою болып табылады. Адам өмірін қорғауға бағытталған бұл шаралар өте мол қаржыны қажет ететіндіктен, таралу ауқымы бірнеше елдің аумағынан аспай отыр. Дүниежүзіндегі көптеген елдерде ҒТР дәстүрлі сипат алған. Мешеу елдер экономикасына қатысты бұл ұғым мүлде қолданылмайды да. Қазіргі кезде ҒТР-дың құрылымдық бөліктері анықталып, негізгі белгілері талданған.

2. FTP-дың басты белгілері мыналар:

1) әмбебаптық, ауқымдылық;

2) ғылыми-техникалық өзгерістердің жеделдеуі;

3) өндірістің ғылымды көп қажет ететін салаларының қарқынды өсуі;

ҒТР-дың әмбебаптығы мен ауқымдылығы дүниежүзінің барлық елдері мен географиялық қабықтың кез келген бөлігін қамтуымен және адамзаттың ғарыш кеңістігін игеруімен түсіндіріледі. FTP шаруашылықтың барлық салалары мен оның құрылымдарына, еңбек сипатына, адамдардың мәдениеті мен мінез-құлығына үлкен өзгерістер әкеледі.

ҒТР заманында ғылыми-техникалық ақпаратты сатудың да маңызы артып отыр. Ғылым мен техника жаңалығы бірден тіркеліп, жаңалық иесіне патент беріледі. Дамыған елдерде өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыратын кез келген жаңалықтың патент берілген күннен бастап өндіріске енгізілуге дейін онша ұзақ мерзім өте қоймайды. Көбінесе өз елінде кеңінен қолданылып, тиімділігі белгілі болған жаңалық сыртқы нарыққа шығарылады.

Жеке елдің ғылыми-техникалық күші осы салада жұмыс істейтіндер санымен, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге бөлінетін қаржының көлемімен және бұл жұмыстардың тиімді ұйымдастырылуымен анықталады. Ғылым мен техника саласында жұмыс істейтіндер саны жөнінен дүниежүзінде экономикалық даму деңгейі жоғары елдер (АҚШ, Жапония жәнеГермания) жетекші орын алуда.

Ғылыми-техникалық революцияға тән белгінің бірі—өндірістің техникалық базасының түбегейлі өзгеруі. Ғылыми білімдер мен жаңалықтар негізінде дамитын техника мен технологияда өндіріс тиімділігі және еңбек өнімділігін арттыру мақсаттары көзделеді. ҒТР жағдайында техника мен технология өндірістің мүлде жаңа салаларын қалыптастырумен қатар, дәстүрлі салалардың жабдықталуын жетілдіру арқылы экономиканың құрылымын күрделендіруде. Қазіргі заманғы өндірісті электрондық-есептеуіш техника мен роботтарсыз елестету мүмкін емес. Аса ірі автоматтандырылған жүйелермен қатар, дербес компьютерлер қолданылады. Қазіргі кезде АҚШ-та жұмыс істейтін әр 100 адамға 70 компьютерден келеді. Жыл сайын өнеркәсіптік роботтар саны өсуде, Жапонияда әрбір 10 мың жұмысшыға шаққанда 330 робот жұмыс істейді.