Комиссар єаббасов

ҮШІНШІ АКТ

Алтыншы картина

Фазылжан. Алаштың ақ қаны төгіліп жатыр. Ғаббасов жеңіп барады. Семейден көмек келмей жатыр. Жоқ! Екінің бірі /Шіркеу мұнарасына қарап/ Өзі де келе жатыр. Өлтірсем қазымын, өлсем шайытпын. Қолда Алаштың аруағы! /Пулемет оқтарын көтеріп, асығыс Мұқаметша келе жатады/. Қапысы келді ме деп ем. Қап!

Фазылжан тасалана қалады. Шіркеу мұнарасынан Сабыржан түседі.

Мұқаметша. Сабыржан қарағым, пулеметтің екі-ақ жәшік оғы қалды.

Сабыржан. Екі - ақ жәшік... Оқ аз. Жау жараланды. Бірақ, жеңілген жоқ.

Жетекеев келеді.

Жетекеев. Ақтардың алғашқы екпіні бәсеңдеді. Зираттан әрі өтті. Шегініп барып, шеп құрып жатыр.

Сабыржан. Жау енді аңдысу тәсіліне көшті. Оларға уақыт ұту керек. Негізгі күші, ауыр қолы – артиллериясы артта. Соны күтеді. Ал, бізге уақыт қымбат. Көп ойлансақ ұтылдық. Қолма - қол жедел, тұтқиыл шабуылға шығу қажет. /Мұқаметшаға/ Сіз пулеметтің қалған барлық оғын осы араға тез жеткізіңіз. Біздің қазіргі шабуылдың тағдыры, әсіресе, осы шіркеу мұнарасындағы пулеметке байланысты. Ал, өзіңіз пулеметчиктің жанынан бір қадам да кетпеңіз!

Жетекеев. Пулеметчикті жалғыз қалдыруға болмайды.

Сабыржан. Пулеметчикке бұйрық берілді. Біз шабуыл бастап, жау көтерілген кезде-ақ оқ жаңбырдай жаусын. Жатқан жауға оқ шығармаңдар.

Мұқаметша. Түсінікті.

Сабыржан. Шабуыл басталарда шартты белгі беріледі. Тездетіңіз!

Мұқаметша. Мақұл!

Кетеді.

Сабыржан. Ендеше олар кідірмейді. Осында жетеді. Солдаттардың қолдарындағы гранаталар тек қана жаудың автомобиль отрядына қарсы жұмсалсын. Әрбір командир бұл бұйрықты бұлжытпай орындайтын болсын.

Самат келеді.

Самат. /Сабыржанға телеграмма береді/ Телеграмма. Алматыдан.

Сабыржан. /оқып/. Ғаббасовқа және... Ивановқа...

Жетекеев /таңырқап/. Ивановқа дейді?

Сабыржан /Жетекеевке/. Жаз! /Жетекеев жазып жатады/ ...Сіздер Ивановты командир етіп, көмекке жіберген мың жарым жауынгердің Сергиопольға төрт-ақ жүзі келді. Иванов өзі қаланы қорғау ұрысынан бас тартып, қашып кетті. Оның орнында қалған Зенин ұрыста қаһармандық көрсетіп, қаза тапты. Қала әлі қолымызда. Жағдайымыз ауыр. Қосымша хабар күтіңіз. /Жазылған телеграмманы Жетекеевтен алып, ішінен тез оқып шығып, Саматқа береді/ Мә тез бер. Өзің аппараттан ешқайда кетпе!

Самат. Білем, Сабыржан аға.

Самат кетеді. Асығыс Фазылжан келеді.

Фазылжан. Жолдас комиссар, Волковтың отряды мұсылман зиратына бекінген ақтарды айдап шықты. Бір пулемет олжа бар. Ақтың бір офицері жараланып, қолға түсті. Волков... өзі де ауыр жараланды. Есін білмейді.

Жетекеев. Волков ауыр жараланды. Ол жаңа ғана аман еді ғой.

Фазылжан. Ия, ия... жараланып қалды.

Сабыржан. /Жетекеевке/. Волковтың орнына дереу сенімді адам тағайындау керек.

Жетекеев. /ойланып/. Кімді тағайындасам екен?

Сабыржан. Калмаков тағайындалсын. Ол сенімді адам.

Жетекеев. Дұрыс, жолдас комиссар. /Фазылжанға/ Бара беріңіз. Мен де қазір барам.

Фазылжан кетеді. Асығыс Әлімқан келеді.

Әлімқан. Аякөз өзенінің арғы бетіне ақтардың атты әскері келіп қалды.

Сабыржан /Жетекеевке/. Ақтардың атты әскеріне қарсы Үржардан келген Апрошкин жауынгерлері, оларға елу жігітімен Ахметжан қосылып, тұтқиыл шабуыл жасасын. Ақтың атты әскерін Сергиопольге жеткізбей қарсы ұрыс бастау шарт!

Жетекеев. Бәрі де түсінікті, жолдас комиссар.

Сабыржан. Орындарыңа, жолдастар! Қасық қан қалғанша тырысамыз. Бар күшпен соңғы шабуылға шығамыз. Қорқақтар, үрей туғызушылар болса – табанда атылсын! Шабуылға шығу белгісі керней дауысы болады. Табысатын орнымыз осы жер. Жолдарың болсын!

Фазылжан. Бұлардан арамдық артылған ба. Тағы айласын асырып кетті Ғаббасов. Өлсе де өз басының құнын он есе етіп өлетін болды. /Сырттан керней дауысы естіледі. Шабуыл басталады. Шіркеу мұнарасындағы пулемет оқ жаудыра бастайды. Фазылжан шіркеу мұнарасын нұсқап, өз-өзіне/ Мына пулеметтің үнін өшірмесең – аруақ атсын сені, Фазылжан! Өзің жәрдемші бол, жаппар ием. Абырой, атаққа жеткізе гөр, аллатағалам!

Фазылжан наганын қолына алып, шіркеу мұнарасына шығып кетеді. Аздан соң пулеметчикті атқан Фазылжанның мылтығының дауысы естіледі. Пулемет үні өшеді. Пулемет оқтары салынған жәшікті көтеріп, асығыс Мұқаметша шығады.

Мұқаметша. Ойпырай, оғы таусылды - ау... пулемет дауысы шықпай қалды ғой... /Мұқаметша жүгіріп шеркеуге кіріп кетеді. Аздан соң жағасынан сүйреп Фазылжанды алып шығады/ Ә, арамза! /Фазылжан жұлқынып Мұқаметшаны қолынан шығып кетіп, оған мылтық көздейді/. О, жауыз! /Мұқаметша да наганын кабурынан алуға бейімделгенде, Фазылжан атып жібереді. Мұқаметша қолынан жараланады. Осы кезде анадайдан жүгіріп келе жатқан Шалтайды көріп, Фазылжан қаша жөнеледі/. Кетті-ау заялым... Қайдасыңдар...

Шалтай шығады.

Шалтай. Кешіктім-ау... Тірімісің, Мұқа.

Мұқаметша. Тірімін... Құтқарма жауызды, Шалтай!

Шалтай /қашып бара жатқан Фазылжанды қуа жөнеледі/. Ә... Фазылжан мырза!

Жетекеев шығады.

Жетекеев. Пулемет... пулемет неге тоқтады.

Мұқаметша. Өлтіріп кетті... әлгі жауыз Кенжеқара... өтірік большевик, жансыз. Хабарла Сабыржанға... Шалтай қуып кетті әлгі итті.

Жетекеев. Оқ бар ма пулеметте?

Мұқаметша. Әлі бір жәшік оқ бар...

Жетекеев жүгіріп шіркеу мұнарасына кетеді. Жүгіріп Әлімқан шығады.

Әлімхан. Ойпырмау, не сұмдық! Зеңбірек неге атылмай қалды. Не болды!

Мұқаметша. Құртып кетті...

Әлімқан. Не дейді, кім, кім?

Шіркеу мұнарасынан Жетекеев түседі.

Жетекеев. Пулеметті де істен шығарған

Фазылжанды алдына салып айдап Шалтай келеді.

Әлімқан. Ә... Арамзаның құйрығы бірақ тұтам. О, қарабет!

Жетекеев. /Фазылжанға мылтығын көздеп/. Тап пулеметтің замогін!

Фазылжан. Көргем жоқ.

Жетекеев. Сволочь!

Мұқаметша. О, жауыз, Кенжеқара, қан ішер!

Шалтай. Қайдағы Кенжеқара. Алаштың офицері, Фазылжан. Біздің ішімізге жіберілген жансыз!

Жетекеев /Фазылжанға/. Табасың ба, жоқ па!

Фазылжан. Білмеймін.

Жетекеев. /кекеп/. Білмейсің бе... Мә саған!

Жетекеев Фазылжанды атып тастайды.

Шалтай. Жат сонымен.

Жетекеев. Шалтай, Волковтың отрядында жау қолынан түскен пулемет бар. Тез алып кел де, шіркеу мұнарасына орнат. Мұқаметшаны лазаретке ала кет!

Шалтай. Қазір орындаймын. /Мұқаметшаға/ Жүріңіз, Мұқа.

Шалтай, Мұқаметша кетеді.

Әлімқан. Асхат қарағым, енді жау жағы қарсы шабуылға шықты ғой. Зеңбірек, автомобильдері де жетті жауыздардың. Қала қан майданға айналайын деп тұр. Сабыржан мені саған жіберді. Жараланғандарды, қоймадағы қару-жарақтарды дайындалған көлікпен Қапал трактосына қарай аттандыра берсін, біз қалған күшімізбен жаудың алдын бөгей тұрамыз деді. Өзі алдыңғы шетте қалып қойды.

Жетекеев. Әлеке, ол жұмыстарға өзіңіз шұғыл кірісіңіз. Менің комиссарға көмекке жетуім қажет қазір.

Асығыс Шалтай келеді.

Шалтай. Комиссар жаудың қоршауында қалуға айналды. Пулеметтен қайыр жоқ. Ақтардың автомобиль отряды барар жолдың бәрін алып қойды...

Әлімқан. Алақандай Сергиопольге қара құрттай қаптауын қарашы қарақшылардың... Не істейміз, Асхат қарағым...

Жетекеев. Басқа амал қалған жоқ. Мен енді соңғы сақтаған отрядты ақырғы шабуылға шығарам. Әлеке, Шалтай, комиссардың өмірін сендерге тапсырдым. Сабыржанды майданнан аман алып шығу керек! Ал, мен кеттім.

Әлімқан. Ал, Шалтай, әр сыналар жер келді.

Шалтай. Нар тәуекел.

Бәрі де кетеді. Сахна аз бос. Сыртта ұрыс жүріп жатады. Аздан соң бір аяғынан жараланған Сабыржанды сүйемелдеп Әлімқан, Шалтай шығады.

Әлімқан. Сабыржан қарағым, аяғың атқа жүруге жарар ме екен?

Сабыржан. Аяқ ештеңе етпес... Асхат қайда екен?

Әлімқан. Ол ұрыста. Жау қолында сен қалма, сен тірі болсаң – біз тірі.

Сабыржан. Шалтай, сен тез Саматты шақыр. Мұқаметшаға айт. Қоймада қалған барлық қару-жарақты Қапал жолына тез жөнелтсін! Жараланғандар жау қолында қалмайтын болсын!

Шалтай. Қазір. Шалтай кетеді.

Әлімқан. /артынан айқайлап/. Шалтай, ат, ат даярлаттыр! Жетекеев келеді.

Жетекеев. Жолдас комиссар, Сабыржан, досым... бауырым... Өтінемін, жаралысың, тез кет қаладан. Бронемашиналар алдыңғы шептен өтіп кетті.

Сабыржан. Асхат, қаладан шығарыңдар! Бытырамаңдар! Әскерді сақта. Бұл жеңілу емес, шегіну! Қайта ораламыз! Түйісетін жеріміз – Қапал жолы...

Жетекеев. Түсіндім. Бәрін де орындаймын. Алаң болма. Тез аттан енді!

Самат келеді.

Самат. Мен келдім. Сабыржан аға.

Сабыржан телеграмма жазады.

Сабыржан. Мына телеграмманы қазір Алматыға бер де, телеграф аппаратын құрт! Өзің Асхатпен бірге бол. Қош!

Самат. Қош. Сабыржан аға! Самат кетеді. Шалтай келеді.

Шалтай. Ат дайын.

Әлімқан. Ал, Сабыржан, аттанайық қарағым.

Жетекеев. Әлеке, Шалтай екеуің комиссармен бірге болыңдар, арттарыңнан тағы солдат аттандырам. Көріскенше, қош болыңдар!

Әлімқан. Қош, Асхат!

Сабыржан. Асхат, сендім саған. Қош!

Сабыржан, Әлімқан, Шалтайлар кетеді. Сыртта атыс, автомобиль дүрілі күшейеді.

Жетекеев. Шыбын жан, қасық қан қалғанша ұрысу. Біз тегін өлмейміз. Алысып өлеміз.

Кетеді. Көше соғысы. Шегініп ұрыс салып, қаланы тастап бара жатқан қызыл партизандар. Оларды өкшелей келе жатқан ақтар. Автомобиль отряды байқалады. Ұрыс қала сыртына ауысады.

Айғыз бен Мәкіш шығады.

Айғыз. Жүр қарағым Мәкіш.

Мәкіш. Қайда барамыз, Айғыз апа?

Айғыз. Мына жауыздар бізді де аямайды... я құдай, азаматтарымды сақта!

Екеуі кете бергенде қарсы алдыларынан Кирилл шығады.

Кирилл. /Мәкішті кекеп/. Ә... комиссардың қатыны. /Айғызға/ Қалай қызыл партизан, бәйбіше!

Мәкіш. Екі жүзді... қара бет, қан ішер... Алдамшы азғын...

Айғыз. Анадан адам болып туғанша, қарашұбар жылан неге болмадың екен... О, азғын. Жолың болмай, жаудай солғыр, жауыз!

Кирилл. Тоқтат! Шәуілдемеңдер, большевиктердің бетбақтары.

Айғыз. Арсылдама қатын-балаға, ақтың қанды ауыз, адыра қалғыр, бұралқы иті!

Кирилл. /мылтығын алып/. Қайтеді мына жаман қатындар. Өшіріңдер үндеріңді!

Мәкіш. Иә, біз қатынбыз... Мен де ермін деп жүрсің-ау.

Айғыз. Ата ғой мені... әйел атқыш неме.

Кирилл /Мәкішке/. Ерлігіме көзіңді жеткізермін. Байың қайда. Қайда комиссарың?

Мәкіш. Сабыржан үйде, сені күтіп отыр!

Кирилл. Ә... солай ма! /Мәкішті сүйрелеп/ Жүр ендеше!

Мәкіш. Тарт, қанды қолыңды!

Айғыз. Қайтеді, мына адыра қалғыр.

Кирилл Мәкішті сүйрей жөнелгенде, Айғыз артынан келіп, Кириллді қырқасынан шалып алып ұрады. Кириллдің мылтығы қолынан ұшып түседі. Айғыз мылтықты алады. Кирилл атып тұрып, анадайға барып тұрады.

Кирилл. /Айғызға ақырып/. Таста мылтықты!

Мәкіш. /Айғыздың қасына келіп/ Айғыз апа...

Айғыз. Жау аяған жаралы. Мә саған!

Айғыз Кириллді атып жібереді. Кирилл құлайды. Айғыз, Мәкіш кете барады. Ақтардың солдатының ала-құла киімін киген Апошка шығады.

Апошка. Ал, Апошка, партың келді енді. Басып қал... /Өліп жатқан Кириллді көреді/ Қайран Керала, досым-ай! Қапылыста қатырып кеткен екен ғой, ұсындырып. /Анадай кетіп бара жатқан Айғыз бен Мәкішті байқап қалады/. Ана қатындар екен ғой. Тоқтаңдар, стой, стой! /Қуа жөнеледі. Мылтық атылады, Апошка кейін қашып, үрейленіп, сахнаға шығады/.

Апошка. Алла... Мүрдем кете жаздадым-ау... /Кенет ойланып қалып, айғайлап жібереді/. Аттан, аттан! Қарауыл, қарауыл! Керала! Айғыз, Айғыз!

Жүгіре жөнеледі.

Ш ы м ы л д ы қ.