«Компьютерлік ғылымдар, математика» кафедрасы

a(1,j-k+1), егер j>=k

a(1,j) ->

a(1,n-k+j+1), егер j

Әдіс беріктігі апарып қою әдісінің беріктігіне тең, олар қолданылған шифрланған алфавиттер көбейтілген санына тең, сонымен қатар кілттік сөздің ұзындығына және 20*L тең, ондағы L-кілттік сөздің ұзындығы.

1. 
   Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Защита информации в компьютерных системах и сетях. Под ред. В.Ф. Шаньгина. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Радио и связь, 2001. - 376 с.: ил.
   
2. 
   Защита программного обеспечения: Пер. с англ./Д.Гроувер, Р.Сатер, Дж.Фипс и др./Под редакцией Д.Гроувера.-М.:Мир,1992.-286 с ил.
   
3. 
   Дж. Л. Месси. Введение в современную криптологию. // ТИИЭР, т.76, №5, Май 88 – М, Мир, 1988, с.24-42.
   

1. 
   Криптография, криптология, криптоанализ түсініктерін анықтау.
   
2. 
   Шифрдің тұрақтылқ пен еңбек сіңіруіне анықтама беру.
   
3. 
   Ақпаратты криптографиялық жабу әдістерінің классификациясын білу.
   
4. 
   Шифрлеуді ңорын ауыстыру әдістерін оқып білу
   

№ 12 ДӘРІС

1. 
   Кесте бойынша күрделендірілген орын ауыстыру
   
2. 
   Маршрут бойынша күрделендірілген орын ауыстыру
   
3. 
   Гаммалау әдісімен шифрлеу
   
4. 
   Аналитикалық айналымдардың көмегімен шифрлеу
   

n бағаны мен m жолындағы шифрлеу блогының өлшемі және кездейсоқ ауыстырумен 1,2,...,n сандарының натуралды қатарынан жасалынатын кілттік реттілік таңдалынады.

Шифрлеу келесі тәртіппен орындалады:

1. Шифрленетін мәтін n*m өлшемді шифрлеу блогын құра отырып кілттік реттілік сандары түрінде жүйелі жолдармен жазылады.

1. 
   Шифрленген мәтін кілттік реттілікпен берілетін бағана нөмірлерінің өсу тәртібі бойынша бағаналар түрінде шығады.
   
2. 
   Жаңа блок толтырылады және т.с.
   

Қарапайым орын ауыстыру кестесінің түрі мынадай:

УЕБ_НХЗЛОЕСЛГАЫЕИАИЬЧРП_

Кері шифрлеу келесі тәртіппен орындалады:

- Шифрленген мәтіннен n*m өлшемді символдар блогы бөлінеді.

- Бұл блок n топтарға m символдан бөлінеді.

- Символдар нөмірлері блоктағы топтар нөмірлерімен сәйкес келетін орын ауыстыру кестесінің бағаналарына жазылады. Кері шифрленген мәтін орын ауыстыру кестесінің жолдары бойынша оқылады.

- Символдардың жаңа блогы бөлінеді және т.с.
Кесте бойынша күрделендірілген орын ауыстыру

Орын ауыстыруды кесте бойынша күрделендіргенде шифрдің беріктігін жоғарлату үшін орын ауыстыру кестесіне кестенің пайдаланылмайтын ұяшықтары енгізіледі. Пайдаланылмайтын элементтердің жалпы саны мен орналасуы шифрлеудің қосымша кілті болып табылады.

Түсіндіру үшін 8х8 өлшемді квадраттық кестені (матрицаны) алайық, бойынша солдан оңға қарай оқимыз.

Мына хабарламаны шифрлеу керек деп есептейік:

НА ПЕРВОМ КУРСЕ ТЯЖЕЛО УЧИТЬСЯ ТОЛЬКО ПЕРВЫЕ ЧЕТЫРЕ ГОДА ДЕКАНАТ.

Онын матрицасын жазайық:

Айналымдардың нәтижесінде мына шифровка алынады:

НМТЧРЫ_А_ЯИЛВРД_КЖТЬЫЕЕПУЕЬКЕ_КЕРЛСО_ГАРСОЯ_ЧОНВЕ_ПЕДАО_УТЕТАТ.

Берілген жағдайда кілт матрицаның өлшемі, ашық мәтіннің жазылу тәртібі және шифрограмманы оқу болып табылады. Әрине, кілттің басқаша болуы мүмкін. Мысалы, ашық мәтіннің жол бойынша жазылуы жол нөмірлерінің мына тәртібі бойынша жүзеге асады: 48127653, ал криптограмманың оқылуы бағана бойынша келесі тәртіпте жүзеге асады: 81357642.

Матрицаның жолға жазылу тәртібін жазбаның кілті деп атайық, ал шифрограмманы бағана бойынша оқу тәртібін – оқу кілті.

n x n өлшемді матрицаның көмегімен алынған криптограмманы дешифрлеу үшін бұл криптограмманы әр топқа n символ бойынша символдар топтарына бөлу керек. Шеткі сол жақтағы топты нөмірі оқудың бірінші сандық кілтпен сәйкес келетін бағанаға жоғарыдан төмен жазу керек. Символдардың екінші топбын нөмірі оқудың екінші сандық кілтімен сәйкес келетін бағанаға жазу керек, және т.с. Ашық мәтінді жазба кілтінің сандарымен сәйкес жол бойынша мартицадан оқу керек.

Орын ауыстыру әдісімен алынған криптограмманың дешифрация мысалын қарастырайық. Шифрлеу кезінде 6*6 өлшемді матрица, 352146 жазба кілті және 425316 оқу кілті қолданылғаны белгілі. Шифрограмманың мәтіні мынадай:

ДКАГЧЬОВА_РУААКОЕБЗЕРЕ_ДСОХТЕСЕ_Т_ЛУ

Шифрограмманы 6 символ бойынша топтарға бөлейік:

ДКАГЧЬ ОВА_РУ ААКОЕБ ЗЕРЕ_Д СОХТЕС Е_Т_ЛУ

Символдардың бірінші тобын 4 матрицаның бағанасына жазайық, себебі оқу кілтінің бірінші саны – 4. 6 символдан тұратын екінші топты 2 бағанасына жазайық, символдардың үшінші тобын – 5 бағанаға және т.с.

Әрине, криптограмманың дешифрлеудің суреттелген процедурасын компьютерде автоматты түрде алдын ала жасалынған бағдарламалардың көмегімен жүзеге асыруға болады.

Шифрлеудің жоғары беріктігін гамильтондық түріндегі маршрут бойынша орын ауыстыруды күрделендірумен қамтамасыз етуге болады. Бұл жағдайда шифрленетін мәтіннің символдарын жазу үшін кейбір гиперкубтың төбелері қолданылады, ал шифрленген мәтіннің таңбалары Гамильтон маршруты бойынша оқылады, сонымен қатар бірнеше әр түрлі маршруттар қолданылады. Мысал ретінде n=3 болғанда Гамильтон маршруты бойынша шифрлеуді қарастырайық.

Кубтың төбелерінің нөмірлері блок жасалғанда оны шифрленетін мәтіннің символдарымен толтыру реттілігін анықтайды. Жалпы жағдайда n-мөлшерлі гиперкуб n² төбелерге ие болады.

Бірінші схема үшін шифрленетін блокта символдардың орын ауыстыру реттілігі 5-6-2-1-3-4-8-7, ал екіншісі үшін 5-1-3-4-2-6-8-7. Осыған ұқсас басқа маршруттар үшін орын ауыстыру реттілігін алуға болады: 5-7-3-1-2-6-8-4, 5-6-8-7-3-1-2-4, 5-1-2-4-3-7-8-6 және т.с.

Гиперкубтың мөлшері, Гамильтонның таңдалынатын маршруттарының түрлерінің саны әдістің жасырын кілтін құрайды.

Қарапайым орын ауыстырудың беріктігі қолданылатын орын ауыстыру матрицасының өлшемімен анықталады. Мысалы, 16*16 матрицасын қолданғанда мүмкін орын ауыстырудың саны 1.4E26 жетеді. Нұсқалардың мұндай санын тіпті ЭЕМ қолданумен алу мүмкін емес. Күрделендірілген орын ауыстырудың беріктігі одан да жоғары.

Әдістің мәні шифрленетін мәтіннің символдары жүйелі түрде гамма деп аталатын қандай да бір арнайы реттіліктің символдарымен қосылуында жатыр. Кейде мұндай әдіс гамманы негізгі мәтінге қоюды білдіреді, сондықтан ол «гаммалау» деген атқа ие болды.

Гамманы қоюды бірнеше тәсілдермен жүзеге асыруға болады, мысалы, мына формула бойынша:

t_ш = t_о XOR t_г,

мұндағы t_ш,t_о,t_г – шифрленген символдарға, негізгі символға және гаммаға сәйкес ASCII кодтар. XOR – биттік перация "ерекше немесе".

Мәтінді кері шифрлеу осындай формула бойынша жүзеге асады:

t_о = t_ш XOR t_г.
Аналитикалық айналымдардың көмегімен шифрлеу

Ақпараттың жеткілікті сенімді жабылуы шифрлеу кезінде кейбір аналитикалық айналымдарды қолдануды қамтамасыз етеді. Мысалы, алгебра тәсілдерін матрицаларды қолдануға болады – дәлірек матрицаның векторға көбейтуін.

Кілт ретінде n*n өлшемді ||a|| квадраттық матрицасы беріледі. Негізгі мәтін n символды ұзындықтағы блоктарға бөлінеді. Әрбір блок n-мөлшерлі вектор ретінде қарастырылады. Ал блокты шифрлеу процесі жаңа n-мөлшерлі векторды (шифрленген блоктың) ||a|| матрицасын негізгі екторға көбейтудің нәтижесі ретінде алуда жатыр.

Мәтіннің кері шифрленуі осындай сияқты айналымның көмегімен тек ||a| матрицасына кері матрицаның көмегімен жүзеге асады.

1. 
   Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Защита информации в компьютерных системах и сетях. Под ред. В.Ф. Шаньгина. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Радио и связь, 2001. - 376 с.: ил.
   
2. 
   Защита программного обеспечения: Пер. с англ./Д.Гроувер, Р.Сатер, Дж.Фипс и др./Под редакцией Д.Гроувера.-М.:Мир,1992.-286 с ил.
   
3. 
   Дж. Л. Месси. Введение в современную криптологию. // ТИИЭР, т.76, №5, Май 88 – М, Мир, 1988, с.24-42.
   

1. 
   Шифрлеудің алмастыру әдістерін оқып білу.
   
2. 
   Алмастыру әдістерінің түрлерін қолдна отырып, дәрістеу мысалдарынан шифрлеу бағдарламасын құру.
   

№ 13 ДӘРІС

1. 
   Ашық кілтпен шифрлеу жүйесі
   
2. 
   Дәрежеге ауыстыру әдісі.
   
3. 
   Арқа қоржының салу әдісі.
   

Екікілтті криптографиялық жүйе, екі кілтті қолдануды мінездейді. Ашық(жасырын емес) және жабық (жасырын).Екікілтті жерекшелігі шифрлеу түрлерінің 2 түрін алуға мүлік береді, оларды қолдануы әдістеріашық және құпия кілттер.

12 сурет. Ашық кілтті шифрлеу жүйесі.

Ашық кілтпен шифрлеу және кері шифрлеу процестері келесідей жазылады:

 Y=Ez₀(X),

X=Dz_c(Y)=Dz_c(Ez₀ X)),

Y – шифрленген мәтін;

Z₀ – ашық кілт;

Z_c – құпия кілт;

Ez_c – шифрлеу функциясы;

Dzo – керішифрлеу функциясы.

Құпия кілт шифрлеу үшін, ал ашық кілт кері шифрлеу үшін пайдаланылса, ол жерде электронды цифрлік қолтаңба жүйесі орын алып тұр (ЭЦҚ) Бұл жерде тек қана құпия кілт иегері,мәтінді шифрлеу , яғни оны жазу, ал қол таңбаны тексеру (тексті шифрлеу) өз билігінде ашық кілті бар әрбір қолданушының қолынан келеді.

ЭЦҚ жүйелері шифрлеу және кері шифрлеу процестерін жүзеге асыру үшін келесідей формулалар арқылы көрсетуге болады.

Y=Ez_c(X),

X=Dz_o(Y)=Dz_o(Ez_c(X))

онда Х – ашық мәтін;

Y – шифрленген мәтін;

Z₀ – ашық кілт;

Z_c – құпия кілт;

Ez_c – шифрлеу функциясы;

Dzo – керішифрлеу функциясы.

Осымен қатар әлпеттің өзара нақтылығы үшін, шифрлеу және кері шифрлеудің ашық және құпия кілтпен суреттелу процесінің орындалу шарттары қажет

Ez_o Dz_c = Ez_c Dz_o =е

мұнда е — бірлік түрлендіру.
Шифрлеу әдістері ең кем дегенде өзіне тән екі құрамнан тұруы мақсат:

- Заңды алушы кері өзгерту және хабарламаны кері шифрлей алады.

- Қарсыластың Қаскүнемі енмесе криптоаналитикі , хабарламаны қолға түсіріп ,онда басты хабарламаны уақыт пен құралдардың шығыныңсыз орнына келтіре алмайды, олар бұл жұмысты пайдасыз қылады.

Біржақты функцияларды зерттеу нәтижесінде екі кілтті криптографиялық алгоритмдердің келесі бағыттары пайда болды:

- Жай сандарды көбейту

- Дискретті дәрежені шығару

- Арқа қоржынды салуға арналған тапсырма

- Қателерді түзететің кодтық конструкцияны қолдану.

Шифрлеу әдістерінің бірнешесі белгілі, олар дәреженің дискреттік шығу нәтижесінде өнделген. Оларға Диффи-Хелмана (DH) и Месси-Омура криптоалгоритмдері кіреді.

Ашық кілтпен ақпараттық қорғаудың криптографикалық әдістерінің негізгі екі тобын ерекше бөліп көрсету керек, олар бір неемсе бірнеше біржақты «потайной лазейка» фуекциясын қолданады. Осындай функциялар ретінде белгілі дәрежелі m және п модулін көрсететің модульдік дәрежеге шығару.

F(x)= х^m mod n ( )

Арқа қоржынды салуға арналған тапсырмасын жүзеге асыру криптоалгоритмі Меркле және Хелмана болып табылады. Криптоалгоритмді мысал ретінде қарастырып көрейік.

Мысал ретінде k=3231 санын алайық және а₁,...a_{10 бүтін сандарынан жиынтық}

43, 129, 215, 473, 903, 302, 561, 1165, 697, 1523.

13 сурет. Арқа қоржынды салуға арналған әдіс

129+473+903+561+1165=3231

3231 => 0101101100 (екілік вектор)

1. 
   Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Защита информации в компьютерных системах и сетях. Под ред. В.Ф. Шаньгина. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Радио и связь, 2001. - 376 с.: ил.
   
2. 
   Защита программного обеспечения: Пер. с англ./Д.Гроувер, Р.Сатер, Дж.Фипс и др./Под редакцией Д.Гроувера.-М.:Мир,1992.-286 с ил.
   
3. 
   Дж. Л. Месси. Введение в современную криптологию. // ТИИЭР, т.76, №5, Май 88 – М, Мир, 1988, с.24-42
   

1. 
   Екікілтті шифрлеу жүйелер әдістерін оқу.
   
2. 
   Арқа қоржының жинау әдісі арқылы шифрлеу бағдарламасын жазу.
   
3. 
   Дәрежеге шығару арқылы шифрлеу бағдарламасын жазу .
   

№ 14 ДӘРІС

1. 
   Біржақты функция.
   
2. 
   Диффи-Хеллмана кілтінің таралу жүйесі.
   
3. 
   RSA жүйесі.
   

Ашық кілтті криптожүйенің барлық айқындамасы бірбағыттағы функцияны қолдануда негізделген (one way functions). Бірақта бұл функция класын нақты математикалық көзқарас жақтан анықтама беру қиын болып табылады. Бірбағытты функцияны келесі әдістермен анықтауға болады.

f(X) -> Y,

бірбағытты болып табылады, если для всех егерде барлық х-ке, Х кіруші, f(x) функциясын шешу өте оңай, және сол уақыттағы y-тің көпшілігі , Y-ке кіруші, x санының кез-келген мәнің қабылдайды, X-ке кіруші, онда f(x) = y өте қиын.болып келеді
Диффи-Хеллмана кілтінің таралу жүйесінің әдісі.

Криптографиялық жүйелерде әрбір қолданушы қосағы хабарламаны шифрлеу және керішифрлеу үшін жасырын кілтті қолдану.

Осындай тектес жүйелердің ең алғашқысы Диффи-Хеллмана жүйесі болып табылады. Ол 1976 жылы өнделген, ол дискреттік тапсырмалар логарифімінде құрылған.

Қадам бойынша кілттерді алмастыру процедурасын қарастырайық.

1.Алғашқыда алекс және Юстас N және G мәндері жайлы келісімге келеді (ережеге сай осы мән барлық жүйе қолданушыларына үлгілі болып келеді.)

2.Содан кейін Алекс үлкен X бүтін санын таңдап және XX =

G^X MOD N есептейді. Сәйкесінше Юстас Y санын таңдайды, ол        YY = G^Y MOD N есептейді.

Осыдан кейін Алекс және Юстас XX және YY мәліметтерімен алмасады.(Бұл канал бойынша берілетін барлық мәліметтер қакүнем-Мюллермен алынуы мүмкін) X және Y сандарын Алекс және Юстасқұпияда сақтайды

Но (!)
      YY^X MOD N = G^(X*Y) MOD N = XX^Y MOD N, а следовательно,

Осы К саны хабарламаларды шифрлеуге арналған кілт болып табылады.

Пайдаланушы Алексте екі алгоритм бар: Е шифрлеу үшін және D хабарламаларды кері шифрлеу үшін. Бұл жағдайда Е алгоритмі көпшілікке қол жетерлік етіп жасалынады, мысалы, кілттер каталогын қолдану арқылы, ал D алгоритмін Алекс жасырын сақтайды. Егер Юстас немесе Мюллер қарияның өзі Алекске хабарлама жібергісі келсе, ол кілттер каталогында Е алгоритмін іздейді және оны жіберілетін ақпаратты шифрлеу үшін қолданады. Ал хабарламаны тек Алекс қана кері шифрлей алады, себебі D алгоритмі тек онда ғана бар. Шамасы, E және D мына шартты қанағаттандыруы керек:

      D(E(M)) = M, кез келген M хабарламасы үшін.

Қайтадан, дәстүрлі криптожүйелер үшін сияқты E және D нәтижелі алгоритмдерді алу қажет. Бұл жадайда E алгоритмі өз бойында қара жүрісті функцияны білдіруі керек, яғни E  алгоритмін білу D алгоритмін жүзеге асыру үшін жеткілікті болмауы керек.

Ашық кілтті жүйелер егер тек қара жүрісті бір бағыттағы функция таңдалса ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл жағдайда бірбағытталғандықтың дәлелдері жоқ екенін әрқашан есте сақтаған жөн. Өз кезегінде бірбағытталған функцияға кандидаттар таңдағанда мұқият тестілеудің нәтижелерімен қуаттанған белгілі сақтықты сақтаған жөн.

RSA жүйесі

Қазіргі уақытта белгілі кілтпен ақпараттың криптографиялық қорғанысының аса дамыған тәсілі шығарушыларының тегтерінің бастапқы әріптерімен аталған (Rivest, Shamir және Adleman) RSA болып табылады. RSA тәсілінің концепцияларын мазмұндауға кірісер алдында кейбір терминдерді анықтау қажет.

Жай сан деп тек 1-ге және өз-өзіне бөлінетін санды санаймыз. Өзара жай сандар деп 1-ден басқа бірде-бір ортақ бөлгіші жоқ сандарды атаймыз.

RSA алгоритмін қолдану үшін келесі қадамдарды орындай отырып ең алдымен ашық және жасырын кілттерді генерациялау керек:

1. p және q деген екі өте үлкен жай сандарды таңдаймыз.

2. p-ні q-ға көбейтудің нәтижесін n деп анықтаймыз (n=p*q).

3. d деп атайтын үлкен кездейсоқ санды таңдайық. Бұл сан көбейтудің санымен өзара жай болуы керек (p-1)*(q-1).

4. Өзіне келесі қатынас шын болып табылатын е санын анықтаймыз: (e*d) mod ((p-1)*(q-1)) = 1.

5. Ашық кілт деп е және n сандарын, ал жасырын кілт деп d және n сандарын атайық.

Енді мәліметтерді белгілі кілттермен {e, n} шифрлеу үшін келесіні орындау қажет:

- шифрленетін мәтінді әрқайсысы M(i)=0, 1,..., n-1 санының түрінде берілетін блоктарға бөлу;

- M(i) сандарының тізбегі ретінде қарастырылатын мәтінді мына формула бойынша шифрлеу: С(i)=(M(i)^e) mod n.

Бұл мәліметтерді {d,n} жасырын кілтін қолдана отырып кері шифрлеу үшін келесі есептеулерді орындау қажет: M(i)=(C(i)^d) mod n. Нәтижесінде өз бойында негізгі мәтінді білдіретін M(i) көптеген сандары алынады.

Р (оны дұрыс таңдағанда) жай санының екілік жазбасының ұзындығына байланысты ДИСКРЕТТІК ЛОГАРИФМДЕУДІҢ есептерінің күрделілігін бағалау кестеде көрсетілген:

Барлық ассимметриялық криптожүйелерді кілттерді тікелей іріктеп алу жолымен бұзуға тырысады. Сондықтан ассимметриялық криптожүйелерде ұзын кілттерді пайдаланады. Қорғаныстың баламалы деңгейін қамтамасыз ету үшін ассимметриялық криптожүйенің кілті симметриялық криптожүйенің кілтінен анағұрлым ұзын болуы керек. Бұл шифрлеу үшін қажет есептеуіш қорларға әсер етеді. Брюс Шнейер «Қолданбалы криптография: протоколдар, алгоритмдер және С-дағы негізгі мәтін» деген кітапта кілттердің баламалы ұзындықтары туралы келесі мәліметтерді келтіреді:

Ассимметриялық шифрлеудің алгоритмдерінің төмен жылдамдығын болдырмау үшін әрбір хабарлама үшін уақытша симметриялық кілт генерацияланады және тек сол ғана ассимметриялық кілттермен шифрленеді. Хабарламаның өзі осы уақытша сеанстық кілттің көмегімен шифрленеді. Одан кейін осы сеанстық кілт алушының ашық ассимметриялық кілтінің және шифрлеудің ассимметриялық алгоритмінің көмегімен шифрленеді. Бұдан кейін бұл шифрленген сеанстық кілт шифрленген хабарламамен бірге алушыға беріледі. Алушы шифрлеудің сол ассимметриялық алгоритмін және сеанстық кілтті қайта шифрлендіру үшін өзінің құпия кілтін пайдаланады, ал алынған сеанстық кілт хабарламаның өзін қайта шифрлеу үшін пайдаланылады.

1. 
   Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Защита информации в компьютерных системах и сетях. Под ред. В.Ф. Шаньгина. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Радио и связь, 2001. - 376 с.: ил.
   
2. 
   Защита программного обеспечения: Пер. с англ./Д.Гроувер, Р.Сатер, Дж.Фипс и др./Под редакцией Д.Гроувера.-М.:Мир,1992.-286 с ил.
   
3. 
   Защита информации в вычислительных системах. /Сборник.- М.: Знание,1982.
   
4. 
   Хофман Л.Дж. Современные методы защиты информации. - М.: Советское радио, 1980.
   

1. 
   DES шифрлеуінің стандартын оқып-үйрену.
   
2. 
   RSA шифрлеуінің стандартын оқып-үйрену.
   

№ 15 ДӘРІС

1. 
   Ақпаратты қорғау мен бақылаудың ұйымдастырушылық шаралары
   
2. 
   Ақпаратты қорғаудың заң жүзіндегі шаралары
   
3. 
   Ақпаратты қорғаудың техникалық құралдары
   

Ақпарат қауіпсіздігі әрекеттінде ақпарат қауіпсіздігінің құрама тәсілі ғана тек тиімді ыңғайды әкеле алады. Ақпарат қатынасының субъектілер назарының қорғанысы үшін төмендегі деңгей өлшемдерін ескеру қажет:

- заң шығаратын;

- әкімшілік қорғаулы ақпарат жүйелермен қатысты қаулылар және мекеме басшысының басқа да әрекеттері

- процедуралық (адамдарға бағытталған қауіпсіздік өлшемі)

- программалы-техникалық.

Заң шығаратын деңгей ақпарат қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды болып табылады.

Қазақстан Республикасының ақпарат туралы заңы

Осы заң ақпараттандыру саласындағы қатынастарды, ақпараттық ресурстар мен ақпараттық жүйелерді дамыту мен қорғауды реттейді, ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік органдардың құзыретін, жеке және заңды тұлғалардың құқытары мен міндеттерін белгілейді.

1-тарау. Жалпы ережелері

1-бап. Осы заңда пайдаланатын негізгі ұғымдар

Осы заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланады:

1) ақпарат (ақпарттық деректер базалары) қою жөніндегі іс - әрекетті қоса алғанда ақпарттық Ақпараттандыру – ақпараттық технологияларды жеке және заңды тұлғаларды ақпараттық ресурстарды, ақпарттық жүйелерді қалыптастыруға және дамытуға бағытталған ұйымдық, әлеуметтік-экономикалық және ғылыми техникалық процесс;

2) Ақпараттық ресурстар – ақпараттық жүйелерде бар, тиісті бағдарламалық қамтамасыз етумен біріктілген және ақпаратты пайдаланушылардың мүлдделілігін туғызатын электрондық жүйелендірген

3) Уәкілетті орган – ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды және қызметті мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган;

4) Ақпараттандыру саласындағы ұлттық оператор – мемлекеттік бірден–бір қатысушысы болып табылатын мемлекеттік ақпараттық ресурстар мен ақапараттық жүйелерді сүсйемелдеуді және оларды қалыптастыруды, дамытуды және сүйемелдеуді ұйымдық-техникалық жағынан қолдауды жүзеге асыратын ұйым.

5) Ақпараттық үйым – ақапараттық процестерді іске асыруға арналған ақапарттық технологияларды, ақапараттық желілердің және оларды бағдарламалық – техникалық жағынан қамтамасыз ету құралдарының жиынтығы;

6) Ақапарттық ресурстарды, ақапарттық жүйелерді қорғау – ақапаратты алу, көшірмесін түсіру, тарату, бұрмалау, жою немесе тосқауыл ресурстарға, ақапарттық жүйелерге заңсыз қол жеткізуді болғызбауға бағытталған құқытық, экономикалық және ұйымдық – техникалық іс-шаралар кешені;

7) Ақпараттық процестер – ақапараттық технологияларды пайдалана отырып, ақапаратты жасау, жинау, өндеу, жинақтау, сақтау, іздеу, беру, пайдалану және тарату процестері;

8) Ақпараттық қызметтер көрсету – пайдаланушыларға олардың сұратуы бойынша немесе тараптардың келісімі бойынша ақапараттық ресурстарды, ақапарттық жүйелерді беру жөніндегі қызмет;

9) Ақапарттық ресурстарды, ақапараттық жүйелерді және ақапарттық қызметтер көрсетуді пайдаланушы – ақапарттық ресурстар мен ақапарттық қызметтер көрсетуді пайдаланушы – ақапараттық ресурстар мен ақапарттық жүйелерді Қазақстан Республикасының заңдарына белгіленген тәртіппен немесе тараптардың келісімі бойынша пайдаланатын жеке немесе заңды тұлға, мемлекеттік орган немесе ұйым;

10) Ақпараттық жүйелерді иеленуші – ақапарттық жүйелерге меншік құқығын және (немесе) өзге де құқықтарды иеленетін жеке немесе заңды тұлға, мелекеттік орган немесе ұйым;

11) Ақпараттық ресурстарды иеленуші – ақапарттық ресурстарға меншік құқығын және (немесе) өзге де құқықтарды иеленетін жеке немесе заңды тұлға, мелекеттік орган немесе ұйым;

12) Жасырын мәліметтер – мемлекеттік құпияларды құрмайтын, Қазақстан Республикасының заңдарына немесе тараптардың келісіміне сәйкес қол жеткізу шектелген ақапарт;

13) Құжатталған ақпарат – материалдық жектізушіде өзін бірдейлендіруге мүмкіндік беретін реквизиттерімен қоса тіркелген ақапарт.

2-бап. Қазақстан Республикасының Ақпарттандыру туралы заңдар.

Қазақстан Республикасының Ақпарттандыру туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқытық актілерінен тұрады.

Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы заңдардан өзге ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері қолданылады.

3-бап. Осы заңның қолданылу аясы.

1. 
   Қазақстан Республикасының ақпараттық инфрақұрылымын ақпарттық технологиялар дамуының қазіргі заманғы әлемдік деңгейін ескере отырып, қалыптастыру мен дамыту. Сондай-ақ әлеуметтік және экономикалық дамуын ақапарттық қамтамасыз ету ақапарттандыру саласындағы Мемлекеттік реттеудің мақсаттры болып табылады.
   
2. 
   Ақпараттандыру саласындағы Мемлекеттік реттеу мынадай принциптерге негізделген.
   

1. 
   Ақпараттық ресурстарға меншік құқығы мен өзге де құқытардың туындауы және тоқталуы үшін негіздер Қазақстан Республикасының заң актілерімен реттеледі.
   
2. 
   Жеке және заңды тұлғалар Мемлекеттік емес ақпараттық ресурстарды иеленушілер болып табылады.
   
3. 
   Ақапараттық ресурстар бір мезгілде бірнеше иеленушілерге тиесілі болуы мүмкін.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиялар туралы заңдарына сәйкес мемлекеттік құпияларға жатқызылған мәліметтері бар мемлекеттік емес ақпараттық ресурстарды иеленушілердің оларға өз қалау бойынша иелік етуге құқығы жоқ.
   

1. 
   Мемлекеттік ақпараттық ресурстарды жалпыға бірдей қол жетімді ақпарат пен қол жеткізу шектелген ақапарат болады.
   

Мемлекеттік құпиялар, коммерциялық, қызметтік, заңмен қорғалатын өзге де құпия, сондай-ақ қол жеткізуге пайдаланушылардың шектеулі тобы ие болатын, не қол жеткізу пайдаланушылардың жекелеген санаттары үшін шектелген басқа да ақпарат қол жеткізу шектелген ақпарат болып табылады.

1. 
   Ақпаратты қол жеткізу санаттарына жатқызу тәртібін, жалпығв бірдей қол жетімді ақпаратты сақтау және пайдалану жағдайларын Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ақпараттық ресурстарды иеленушілер белгілейді.
   
2. 
   Ақпаратты қол жеткізу шектелген ақпаратқа жатқызу тәртібі, мұндай ақапартты сақтау және пайдалану жағдайлар Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалады.
   

1. Мемлекеттік емес ақпараттық ресурстарды жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының белгіленген тәртіппен өз қаражаты есебінен қалыптастырады, сатып алады.

2. Мемлекеттік емес ақпараттық ресурстарды жеке және заңды тұлғалар өз бетімен немесе Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін тәртіппен шартты негізде пайдаланады.

7-бап. Мемлекеттік және мемлекеттік емес ақпараттық ресурстарға қол жеткізу.

1. Жеке және заңды тұлғалардың жалпыға бірдей қол жетімді мемлекеттік ақпараттық ресурстарға еркін қол жеткізуге құқығы бар. Қол жеткізу шектелген мемлекеттік ақпараттық ресурстарға қол жеткізу тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес айқыналады.

2. Мемлекеттік құпиялары жоқ мемлекеттік емес ақпараттық ресурстарға қол жеткізу тәртібін ақпараттық ресурстарды иеленушілер осы заңға қайшы келмейтін тәртіппен айқындайды.

8-бап. Ақпараттық жүйелерді қалыптастыру және пайдалану тәртібі.

9-бап. Желі арқылы қосу.

1. Мемлекеттік және мемлекеттік емес жүйелерді иеленушілер Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін әртүрлі ақапараттық жүйелердің арасында деректер алмасу мен берудің стандартты хаттамаларын пайдалану негізінде қамтамасыз ете алады.

2. Мемлекеттік ақпараттық жүйелермен желі аралық қамтамсыз ету тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленеді.

10-бап. Ақпарттық жүелердің түрлері

1. Ақпараттық жүйелер мемлекеттік және мемлекеттік емес болуы мүмкін.

2. Мемлекеттік ақпараттық жүйелер мемлекеттік органдар немесе ұйымдар иеленушілер болып табылатын ақпараттық жүйелер жатады.

Мемлекеттік ақпараттық жүйелер мемлекеттік мүліктің құрамына кіреді.

3. 
   Мемлекеттік емес ақпараттық жүелерге жеке немесе заңды тұлғалар еиеленушілері болып табылатын ақпараттық жүйелер жатады.
   

20-бап. Ақпараттық ресурстарды және ақпараттық жүйелерді қорғаудың мақсаттары.

1. Ақпараттық ресурстар мен ақпараттық жүйелер техникалық қорғау құрылымдарымен:

1. 
   тұлғанын, мемлекеттік және қоғамның ақпараттық қауіпсіздігі;
   
2. 
   ақпараттық ресурстардың сыртқы кетуін, ұрлануын, жоғалуын, бұрмалануын, қолдан жасалуын, оларға рұқсатсыз қол жеткізуді, пайдалануды және таратуды, зиян, залал келтіруді болғызбау;
   
3. 
   ақпараттық жүйелерге заңсыз қол келтіруді болғызбау;
   
4. 
   ақпараттық ресурстарда бар, жеке және заңды тұлғалар туралы мәліметтердің құпиялығын сақтау;
   
5. 
   қол жеткізу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шектелген мәліметтерді таратпау мақсаттарында.
   
6. 
   және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де мақсаттарда қамтамасыз етіледі.
   

Тест сұрақтары