Криминалистикалық тактиканың түсінігі

СӨЖ

Орындаған: Тоқтарбек Д.Д.

АЛМАТЫ 2020

Жоспар:

1. 
   Тактикалық тәсілдер, оларды қолдану шарттары
   
2. 
   Тактикалық комбинацияны: түсінігі, жіктемесі, шектіліктің жалпы жағдайы.
   
3. 
   Тергеулік қарау және куәландыру тактикасы
   
4. 
   Тінту және алу тактикасы.
   

Қылмыстык істерді тергеу занда көрсетілген тергеу әрекет-терін жүргізу аркылы жүзеге асырылады. Бірак, қылмысты дер кезінде ашып, керекті дәлелдемелерді кідіртпей жинап алу үшін тергеуші занда кәрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ереже-лерімен шектелмейді. Кай тергеу әрекетін жүргізгенде де ол осы аркылы неғүрлым көп және кұнды дәлелдемелер жинап алу үшін колайлы. үтымды тергеу әрекетінін нәтижелілігін артты-руға бағытталып, занға кайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді колданады.

Мүндай әдістерді колданудың негізгі мақсаты, ол кылмыс-кердің кылмыстын. ашылуына кедергі жасау үшін колданып отырған айла-әрекетгерін әшкерелеп, іс бойынша объективті дәлелдемелер жинау.

Криминалистика ғылымының тергеу үстінде әркилы ситуа-Циялықжағдайларға байланысты колайлы әдістер мен тәсілдерді колдану және тергеуді ұйымдаскан түрде, жоспарлы жүргізу жөніндегі кағидаларды окытатын негізгі бір бвлімін кримина-листикалық тактика дейді. Сонымен, криминалистикалық тактика дегеніміз — тергеу әрекеттерінін тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде жинауга, мүнымен катар тергеуді үйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде колданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі гылыми ережелерлін жиынтығы.'

Криминалистикалык тактиканың осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін тұжырымдап, нактылайтын болсак, оны қамтитын тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына байланысты дұрыс, ықшамды позиция ұстауы, ситуацияға байланысты нәтижелі және тиімді тәсілдерді кдлдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын дүрыс жоспарлау.

Кейбір окулыктарда криминалистиканың бүл бөлімін тер-геу тактикасы деп те атайды. Бірак тактикалык тәсілдердің кол-данылуы алдын ала тергеумен шектелмейді. Тактикалык әдіс-тердің көбі сот мәжілісінде де колданылады. Совдықтан тергеу тактикасы деген үғым бұл әдістердің қолдану жүйесін толық камтымағандыктан, бүл бөлімді криминалистикалық тактика деп атау өте орынды.

Криминалистикалык, тактика криминалистиканын басқа да бөлімдерімен тығыз байланысты. Айталық, криминалистикалык, күрал-саймандарды тергеу үстінде қолданып, пайдалану ерекшеліктері әр тергеу әрекетін жүргізгенде колданылатын тактикалык тәсілдермен тығыз байланысты. Жаңа криминалис-тикалык күрал-саймандар пайда болса, оларды тергеу әрекет-терін жүргізгенде қолдану әдістері криминалистикалықтакти-када каралады. Сонымен кдтар, тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде колданылатын тәсілдер тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалык, тәсілдер әр кылмыстың тергеу әдістемесінін ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді карау тактикасы — тактикалык тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған қылмыстың түріне байланыс-ты. Айталық, жол-келік окиғасы болған жерді қарағанда бір тактикалык әдіс қолданылса, керісінше, басқа тактикалык әдістер ұрлык болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сон-дыктан әр тергеу әрекеттерінің тактикалык тәсіддері жеке кыл-мыстарды тергеу әдістемесі арқылы кылмысты ашу әдісі есебінде жүзеге асады.

Криминалистикалык тактика бөліміне тергеу әрекетін жүр-гізгенде қодданылатын тәсілдермен бірге, тергеуді жоспарлау, тергеу устінде тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының ара-сында қалыптасатын қарым-қатынастардың түрлері, тактика-лық операция, тергеу ситуациясы деген сұрактар да кіреді.

Криминалистикалык тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрактарының бірі — ол тактикалық әдіс.

Жоғарыда айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін жүр-гізгенде алдына коятын негізгі мақсаты - тергеуді жүргізу арқы-лы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер жинау, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру. Қойылған максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туын-дап тұрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекетгер қоддану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Міне, осындай тер-геу әрекетін жүргізгенде колданылатын әдіс-айланы тактика-лық әдіс дейміз. Әрине, ақылға салмайтындай кез келген әдістерді қоддана беруге болмайды. Сондықтан қолданатын так-тикалык, әдістер белгілі бір талаптарға сай болуы керек. Такти-калык әдістерге қойылатын негізгі талап — оның заңға кдйшы келмеуі, жеке адамның не занды түлғалардың кұкығын бұзбауы және жалпы моральдык, этикалық қағидаларға сай болуы. Тактикалық әдіске қойылатын талаптардын тағы бірі — так-тикалык әдістің объективтігінің ғылыми тұрғыдан дәлелден-гендігі, оның ғылымның бір саласына немесе логика, психоло-гия, педагогика т.б. ғылымдардын белгілі бір кағидаларына негізделуі (тактикалык әдістін ғылымилык қағидасы). Осы ай-тылғавды түжырымдайтын болсак, тактикалык әдіс дегеніміз ол — заңға, этикалык талаптарға кдйшы келмейтін, белгілі си-туациялық жағдайда, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің колданатын арнайы айла-әдістері. Тергеу әрекетінің шеңберінде колданылатын тактикалык әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туында-ған ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс қолданылады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты аныктауға тактикалык тәсілдердің бірнеше түрі арнайы кезекпен колданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде қолданылатын тактикалык комбинциядейді.

Тактикалык әдістердің, олардын комбинациясының қолданылуы тергеу ситуациясына байланысты екендігі жоғарыда айтылды. Сондықтан тергеу ситуациясы деген криминалистика-лық санатгың ұғымына, түсінігіне токталайык. Тергеу ситуация-сы дегеніміз — тергеудің белгілі бір кезенінде айғақты мәлімет-тердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне, істің мән-жайын аныктау мүмкіндігіне байланысты калыптасатын жағ-дай. Тергеу әрекеттерін жүргізудің кейбір ережелері кылмыс-тық іс жүргізу заңында көрсетілген, сондықтан оларды такти-калық әдістер деп санауға болмайды. Осыған байланысты айта кететін бір жағдай, ол занда көрсетілген ережелердін көбі тер-геу тәжірибесінде пайда болып, алғашкыда тактикалык әдіс есебінде колданылғандығы. Тіпті, кейбір тергеу әрекеттерінің өзі де басында тергеу үстінде тактикалық әдіс есебінде пайда-ланылған. Атап айтканда: объектілерді тану үшін көрсету, ай-ғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау деген тер-геу әрекеттері алғашқыда тергеу тәжірибесінде жауап алудың тактикалық әдіс есебінде пайдаланылған. Кейіннен ғана заң жүзінде бекітіліп, тергеу әрекеті есебінде жүргізілетін болды. Міне, осыған байланысты қазіргі жағдайда тергеу тәсілі есебінде қолданылып жүрген кейбір тәсілдер кейінгі мезгілде, заң жүзінде бекітілген жағдайда, олар заңталабы, процессуальдық ереже есебінде қодданылуы мүмкін. Әр тактикалык әдістін ма-ғынасын талдасак, оның түсінігі, табиғи негізі кдй ғылымның түріне, кандай ғылыми қағидаға негізделгендігімен сипаттала-ды. Тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсіл-дердің көбі логика, психология, педагогика, еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру және баскд да ғылымдардын қағидала-рына негізделеді. Айтылған ғылыми салапардын кағидалары тергеуге, атап айтканда, тергеу әрекетін жүргізуге бейімделіп, модификацияланған. Белгілі бір ғылымның кағидалары пайда-ланылғандыктан, бүл әдістер - логикалық, психологиялық, пе-дагогикалық тактикалык әдістер деп аталады. Өзінін шешетін тактикалық міндетіне байланысты тактикалық тәсілдер: таным-дык, басқарушы, ұйымдык-техникалыкдеп үш түрге бәлінеді.

Тергеп жатқан кылмысты ашуға керекті, былайша айткднда, криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытта-лған және осы үшін колданылатын әдіс-айлаларды танымдык, тактикалык, әдістер дейміз.

Тергеу әрекетін жүргізу барысын дұрыс баскарып отыруға, оның нәтижелілігін арттыру үшін тиімді әдістерді колдануға бағытталған тәсілдерді басқарушы тактикалық әдістер дейді Мысалы, беттестіріп жауап алғанда, беттестіріп отырған адам-дар айтысып, сөз жарыстырып, тергеу әрекетін жанжалға ай-налдьірып жібермеу үшін, оларды белгілі бір кезекпен сейлетіп, жауап алу тактикасы колданылады. Атап айтканда, бірінші ке-зекте іске керекті фактіні қолдап, дәлелдеп отырған адамнан жауап алынса, екінші кезекте осы айтып отырған фактының, окиғаның болуын, керісінше, жокка шығарып, айтылғанды кол-дамай отырған адамнан жауап алынады. Тактикалық әдістер тергеудің ұтымды түрде жүргізіліп, тергеудің нәтижелі болуына мейлінше қолайлы жағдай туғы-зуғабағытталады.

Тергеудің бастапқы, кей жағдайда соңғы кезендерінде туын-даған ситуациялык жағдайларға байланысты тергеу және же-дел-іздестіру әрекеттерін белгілі бір кезектілікпен жүргізу так-тикалық жағынан алып карағанда тиімді. Сондықтан тергеу жоспары жасалғанда тергеудің үтымдылығын қамтамасыз ететін тактикалық әдістер негізге алынады.

Қылмыстык істерді тергегенде тергеу әрекеттерімен катар жедел-іздестіру шаралары және басқа да дайындык, ұйымдас-тыру жүмыстары жүргізіледі. Тергеудің нәтижелі табыска жетуі, қылмыстың дер кезінде ашылуы, іске керекті дәлелдемелерді толық жинап алу тергеу барысында жүргізілетін тергеу әрекет-терін және жедел-іздестіру жүмыстарын кешіктірмей дүрыс кезектілікпен жүргізуге тікелей байланысты. Мүнымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізгенде, жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде алынған мәліметтерді орынды және белгілі бір әдіспен пайдалану да тергеудің нәтижелілігін арттырады. Ай-тылған жүмыстарды бәрін бірімен-бірі жалғасып жаткдн бүтін процесс деп есептеп, осы жүмыстардын жиынтығын тұжырым-дап, оны бір ұғыммен тактикалык комбинация (операция) деп атаймыз. Кейбір оқулыктарда бүл ұғымды тактикалық комби-нация деп атайды да, ал баскд біреулерінде оны тактикалық опе-рация дейді. Бірінші айтылған оқулықтын авторлары тактика-лық комбинация деген үғымды кдрапайым және күрделі деп екі топқа бөледі. Қарапайым тактикалык комбинация деп бір тер-геу әрекетінін шенберінде бірнеше тактикалык әдістердін кол-Данылуын айтады да, ал күрделі тактикалык комбинация деп тергеу үстінде белгілі кезекпен жүргізілетін барлық жұмыстар-Дьің кешенін атайды. Ал кейінгі айтылғанды кейбір авторлар тактикалык не криминалистикалык, операция дейді. Былайша қарағанда, осы екі ұғымда да колданылатын сөздер бірімен-бірі тепе-тең де емес, біріне-бірі кайшы да келмейді. Комбинация дегеніміз киыстыру, кисындастыру, немесе қиыстырудың ай-ласы. Операция дегеиіміз күрделі әрекет. Біздіңше тергеу үстінде жүргізілетін жұмыстарға келетін болсақ. оларды белгілі айла-мен қиыстырып жүргізу керек. Сондыктан бұл жұмыстарды тұжырымдап, оған толық сипат беретін болсак, оны тактика-лық комбинациялык. операция деп атағанымыз дүрыс болар еді. Сонымен тактикалық комбинациялык операция дегеніміз тер-геу үстінде ситуацияға байланысты қылмыстын мән-жаііын анық-тау үшін жүргізілетін тергеу әрекеттерінің, жедел-іздестіру және басқа да үйымдық жүмыстардын жиынтыгы және оларды белгілі кезекпен, тактикалық айламен кисындастырып жүргізу әдісі.

Тактикалык комбинациялык операцияның түсінігін анык-тап, айқындайтын болсак, ол негізінен екі түрлі жұмыстардың жүргізілуімен сипатталады — тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары. Сондықтан тергеу үстінде жүргізілетін мұндай операцияның табысты және нәтижелі өткізілуі опера-цияны жүзеге асырушы мен тергеу және аныктама жүргізуші органдардын арасында калыптасатын қарым-катынастардың іскерлігіне тікелей байланысты1.

Қылмыстык іс жүргізу кодексінің талабы бойынша тергеуші занда көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы әр коз-ғалған іс бойынша кылмыстын мән-жайын аныктап, жасалған қылмысты дер кезінде ашуға тиіс. Бірак тергеуші өзінін күшімен ғанабұл занда көрсетілген міндетті орындай алмайды. Сондык-тан тергеушінін жедел-іздестіру жұмыстарын орындайтын, аныктама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға тергеу үстінде жасалған қылмыстың кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдардын қызметкерлеріне арнайы нұсқаулар беру жайывдағы өкілеттігі занда көрсетіліп, бекітілген. Жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде анык,-талған мәліметтерді және осы органның басқа да мүмкінші ліктерін толык пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отыр-ған кылмысты дер кезінде аша алады. Тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының бірлесіп істеуі аркылы қылмысты тез арада ашуға, қылмыскерді дер кезінде ұстауға, керекті айғақ-тарды толық жинап алуға болады. Кдндай кылмысты тергеген-де болсын бұл екі органның алдында тұрған тағы бір мівдет — ол қылмыстың алдын алу, қылмысқа әкелетін себептер мен жағдайларды аныктап, оларды жоюға арнайы жедел шаралар колдану. Осындай ортақ міндеттері бар екі органның бір тергеу комитетівде шоғырлануы, атап айтқанда, бір мекеме шеңберінде болуы олардың қылмысқа қарсы күрес саласындағы үйымдык тактикалық жұмыстарын, әрине сөзсіз арттырады. Сонымен тергеу және анықтама жүргізуші органдардын тер-геу үстінде қалыптасатын карым-катынасынын түсінігі — қыл-мыстык істі тергегенде бір-біріне әкімшілік түрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру органдарының қылмысты ашуға, оны сапалы тергеуге, қылмыстың аддын алуга бірлесіп, іскерлікпен істейтін жүмыстары. Бірақ мақсаттары мен міндеттері бірдей, ортак болғанмен аталған органдардын кызметтерінде өзіндік ерекшеліктер бар. Бұдан бұрынғы жедел-іздестіру жұмыстары жөнінде занда өте қысқа, мәлімдеме есебінде ғана айтылған болатын. Кдзір арнайы жедел-іздестіру жұмыстары жөніндегі заң қабылданғандыктан бұл органның өкілетгігі заң жүзінде толык бекітіліп көрсетілген. Заңға байланысты жедел-іздестіру органдарына жоғарыда айтылған жалпы міндеттермен қатар өзіне нақтылы жүктелетін міндеттері де бар. Оның ішінде негізгісі — қылмыстын белгілерін, іздерін тауып, оған катысқан қылмыскерлерді анықтап, оларды дер кезінде ұстау. Бүл өзінің алдына заи жүзінде қойылған мівдеттерді аныктама жүргізуші органдар өзінің өкілеттігіне тән әдістермен, тәсіддермен жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу арқылы аныктап орындайды. Тергеуші істің кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдарға нүскау бере отырып оны кдндай әдістермен, қандай жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеуші мен аныктама жүргізуші органдардың арасында екі түрлі кары;л-қатынас калыптасуы мүмкін: тұрақты және бір жолғы. Тұракты катынас жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының кызметкерлері бір істі басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ кұрып тергейді. Қарым-катынас кылмыс осы органдарға белгілі болған кезеннен, тіпті іс коз-ғалмай тұрып-ак калыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру органдары іс козғауға негіз бола алатын фактілерді, мәліметтерді жинап, оны тергеушіге береді. Бұл мәліметгер тергеушінің кыл-мысты қозғау кезенінде дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жедел топ құрылып, оған тергеуші және кылмыстын түріне байланысты бірнеше жедел-іздестіру органдарының қызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші және жедел-іздестіру органдарының кызмет-керлері жалпы тергеу жоспарын жасап, онда көрсетілген іс-әрекеттерді нақтылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей жағдай-да тергеуші ез алдына жоспар жасап, жедел-іздестіру органда-рының кызметкерлері өзінше жоспар жасаулары мүмкін. Мұндай жағдайда жедел топтың кеңесінде екі жоспарда көрсе-тілген іс-әрекетгер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі бір дәрежеде өзгерістер енгізілуі керек. Аныктама жүргізуші орган-дар жедел-іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәліметтерді ' дереу тергеушіге хабарлап отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде алынған дәлелдеме фактілерді тергеуші аныктама жүргізуші органдардың қызметкерлеріне хабарлап отыруы. қажет. Бір-біріне осындай мәліметберіп, іскерлік карым-каты-наста болғанда ғана тергеу дұрыс бағыт алып, жедел топтың жүмысы нәтижелі аякталып, қылмыс дер кезінде ашылады. Мұны осы екі орган да өз-өзімен жеке жұмыс жасайды деген мағынада түсінбеу керек. Бір тергеу әрекетін бірігіп өткізетін де жағдай болады. Айталык, оқиға болған жерді карау үстінде тергеуші окиға болған жерді кдрап жатканда, аныктама жүргізуші органдардыңқызметкерлері кылмыскердің кім екенін анықтап, оны ұстауға, осы болған кылмысты көрген адамдарды табуға және баска да кылмыстың мән-жайы жөніндегі мәлімет-терді біліп, аныктауға бағытгалған жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізеді. Жедел топка кіретін жедел-іздестіру органының қызметкерлеріне тергеуші кейбір женіл тергеу әрекетін өзі жеке өткізуді де жүктеуі мүмкін. Сонымен, тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тергеу үстіндегі түрақты карым-каты-насы жедел топты, сондай-ак, жалпы тергеу жоспарын кұру-мен және кейбір тергеу әрекеттерін бірігіп өткізумен сипатта-лады.

Тергеу үстінде осындай тұракты катынаспен бірге, көбінесе жеңіл қылмыстарды тергегенде, эпизодтық, былайша айтқанда, бір жолғы карым-катынас та калыптасуы мүмкін. Мысалы, кыл-мыстык занға сүйеніп тергеуші істін кейбір мән-жайларын же-дел-іздестіру жүмыстарын жүргізу аркылы аныктап беру жөнінде осы органға нүскау береді. Айталык, кылмысқа сезікті адамның түрмыс жағдайын, кіммен карым-қатынастаекендігін, кімнін үйіне және кай жерлерге жиі баратындығын, тағы да бас-қа мәліметтерді жинап беру жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне тапсырылады. Осымен катар тергеуші кейбір күрделі тергеу әрекеттерін өткізуге көмек беру үшін жедел-іздестіруші органнын кызметкерлерін шакырып, тергеу әрекетін өткізу үстінде оларға арнайы тапсырмалар береді. Күрделі тергеу әрекеттерін тергеуші жедел-іздестіру орган-дарының қызметкерлерімен бірлесіп, іскерлікпен өткізуі бұл тергеу әрекетінін нәтижелігін сезсіз арттырады.

торларды білуі қажет және көрсетпелерді бағалау кезінде ескереді. Сәйкесінше, шынайы көрсетпелер алуға бағытталған тактикалык және психологиялык тәсілдерді колдануы тиіс.

Сондыктан тергеліп отырған әрекетгің мән-жайлары жөнін-дегі көрсетпелердің толыктығы мен шынайылығына әсер ететін факторлар туралы жалпылама мәліметтер кез келген қылмыс турінің криминалистикалық сипаттамасының маңызды элементі болып табылады. Қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер

Қылмыс іздерін жасыру бойынша жүргізілетін әрекеттер тергеуге кедергі жасауға бағытталады және жасыру, жою, инс-ценировка және жалғавдық турінде көрініс табуы мүмкін.

Жасыру кезінде кылмысты тергеу үшін маңызды ақпарат тергеушіге беймәлім болады. Жою — кылмыс іздері мен ол ту-ралы акпаратты физикалық күш түрғысынан жою женіндегі белсенді әрекеттерден көрініс табады.

Инсценировка — кылмыскер, кылмыс кұралы және кылмыс жасаудың мән-жайлары туралы түсініктерді өзгерту максатын-да жүзеге асырылады. Мысалы: объектілердің орнын ауысты-ру, қылмыс субъектісінің сыртқы керінісін өзгерту және т.б.

Іздер мен өзге де дәлелдемелік акпараттың жалғандығы -олар туралы жалған түсінік калыптастыруға бағытталған. Мы-салы: жалған көрсетпелер беру, жалған куәларды кою, жалған іздер калыптастыру және т.б.

Тергеушінін, кылмысты жасыру тәсілін білуі қылмыскердін айла-тәсіддерін уақытылы аныктауға, сондай-ақ осы бағытта қолданылып жатқан мүмкін болатын әрекеттердін алдын алуға септігінтигізеді.