Култанбаева нургул калдыгуловна
жүктеу/скачать 2,3 Mb. Pdf көрінісі
|
ЕРТЕГІ ДИСКУРСЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨЛШЕМДЕРІ
| жеті атамнан
дәулет кетпеген байдың ұрқымын. Жұрт мені Базар дейді, бай демейді [93] («Пиғылсыз байдың сазайы» ертегісі) деген мәнмәтіндегі жеті атамнан дәулет кетпеген деген тіркесте Базар байдың ата- бабаларының бай болғандығы, ырыс-несібенің де ұрпаққа жалғасып кететіндігі туралы ақпарат беріліп тұр. Қазақ халқының танымындағы жеті ата: «әке-бала-немере-шөбере-шөпшек-немене-туажат» деп аталатын туыстық ұғымдар. Бұл ұғым қазақ халқында ерекше қасиетке ие. «Жеті атасын білмеген – жетесіз», «жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер» деген мақалдар осы сөздің мәнін айқындай түседі. « Бүгін барша жанға, бай ұбақ- шұбақ, жүйріктердің алдында қозыкөш жерде жалғыз қара көрінеді. Ет асымдай уақытта жүйріктер келіп қалады. Бәрінен бұрын жеткен алдыңғы ат Мергенбайдың жалғызы болып шығады. Бұған Базар қатты күйінеді» («Пиғылсыз байдың сазайы» ертегісі) дегендегі қозыкөш өлшем бірлігі болса, ет асымдай уақыт уақыт бірліктері болып саналады. Шақырым, метр, т.б. өлшем бірліктердің орнына халық тәжірибесінен алынған қозыкөш, әудем жер сияқты тіркестер қолданылған. Сағат, минут, секунд сияқты уақыт бірлігіне күнделікті тұрмыстық тәжірибедегі сүт пісірім, ет асым, бие сауым тіркестері алынған. Ет асымдай уақыт сүт пісірімге қарағанда ұзақтау, себебі сүт етке қарағанда әлдеқайда жылдам пісетіні белгілі. Қазақ халқының тұрмыс тәжірибесінен алынған осындай бірліктер ертегі дискурсында өлшем немесе уақытты көрсету үшін қолданылады. «- Мен саған қой да жегізбеймін, қонағымның атын да жегізбеймін, – дейді қара төбет. Қонақ итке іштей разы болып, алдына келген еттің жартысын итке бергізеді. Түнімен боран соғып, қойлар ығып кетеді, қоймен бірге ат та кетеді. Бай: «Малым қырылатын болды-ау, құтты қонақ болса, мұндай болмас еді!» – деп уайымдады» [97] («Сұрмергеннің ажалы» ертегісінен). Қазақ үшін қонақтың бәрі құтты деп есептеледі. Қонақ ырысын әкеледі , қонақ келсе құт келеді деген түсініктер халықтың қонақжай қасиетін көрсетеді. Сондай-ақ «құтты қонақ келсе, қой егіз табады, құтсыз қонақ келсе, қойына қасқыр шабады» деген мақал да бар.Үйінде қонақ отырғанда қандай да бір қуанышты хабар келсе, ырымшыл халық құтты қонаққа балайды. Бұл мысалдағы құтты қонақ болса, мұндай болмас еді деген тіркестен қожайынның ренжулі екенін аңғаруға болады. Демек, қонақ келген уақытта қандай да бір жайсыз оқиға орын алғандығынан хабар беріп тұр. Араб қиял-ғажайып ертегілерінде бас кейіпкер кейде екі адам болуы да мүмкін («Балықшы мен ұлы Мұхаммад», «Джамиль мен Джамила» т.б.). Ертегілік қаһарман – қиыншылықтың бәрін жеңетін, барлық адамдарға көмектесуге дайын тұратын тұлға. Қысылған шақта бас қаһарманға ғажайып 73 көмекшілер түрінде, мейірімді рухтар, мұсылманның қасиетті адамдары, тіпті кейде өлі рухтар қол ұшын береді. Бас кейіпкердің қарсылас адамдары: зұлым уәзірлер, жауыз патшалар, ұры-қарақшылар, тіпті туған ағалары болуы да мүмкін. Мысалы, «Әли-Баба және қырық қарақшы» ертегісінде ағасы Қасым тойымсыз, сараң болады. ِْتَناك َو . ِِلامْلا نِم يِع يِلا ءْىَشِب ه ن ِ ِةَميِظَعْلا ِِهِت َو ْرَث َو ِ هانِغ ىَلَع ِ ناك . ا د ِج اًيِساق ِ مِساق َِو هو خَأ َِناك ، هْتَأ َر امَّل ك ِِهِهْج َو يف ِ سِبْعَت َِو ِْتَناك ، ِريِقَف ِِهي ِخَأ ىَلَع فِطْعَت ِْن كَت ْ ِْمَلَف ،اًبْلَق ِ هْنِم ىَسْقَأ ه ج ْو َز . ِ ِلامْلا وَأ تو قْلا نِم ِ ءْىَشِب هْيَلَع دو جَت لا َو (Қасым бай бола тұра інісіне көмектеспеді, әрі өте қатал, қатігез болды. Әйелі де кедей інісін ұнатпай, үнемі жылы қабақ танытпайтын). Арабтарда да жер асты әлемі жөнінде айтылады. Мысалы, «Ғажайып шөп» ертегісінде қазақ ертегісіндегі оқиғаға сәйкес келетін оқиғалар баяндалады. Жоғары атап кеткеніміздей, оқиға желісінің өрбуі барлық халықта ұқсас болып отырады. Батыр жоғын іздей жүріп, адамға да, аң-құсқа да көмек береді. Мысалы, үлкен құстың балапандарын айдаһар сияқты зиянкестен қорғайды. Алғыс білдіру ретінде алып құс оны айшылық алыс жерлерге жеткізіп салады. Туыстары батырдың көзін жоймақ болып құдыққа тастайды, оның арғы жағында әрі жер асты әлеміне жолығып, ол жақтағы кедергілерді жеңіп еліне аман келеді. Бұл ертегінің сюжеті қазақ ертегісімен салыстырған неғұрлым келте және аталған ертегіде де жағымды бейнеде суретелген әйел адамдар ұшырасады. Мысалы, «Әли-Баба және қырық қарақшы» ертегісіндегі күтуші қыз Маржана. Ол көп жағдайда Әли-Бабаны қарақшылардан ақылымен құтқарады. Қарақшылардың құрған торын алдын ала байқайды. ِ هْتَف َرَع هيِف رَظَّنلا ِِتَمَعْنَأ َْ اَّمَل َو . ِ ًِة َريِبَك ِ اًنيِ كِس ِِه ِماز ِح يف ِْتأ َر َِني ِح ِْتَبات ْرا ِ ةَّيِكَّذلا ِ ةَناج ْرَم ِْنِكل َو . ِ ِهِمو د قِل ِِح َرَفْلاب ًِة َرِهاظَت م ًِة َرِهاظَت م َِمامَأ ِْتَصَق َر َْ ِِبايَّثلا َِنِم اهَدْنِع ام َِرَخْفَأ ِْتَسِبَلَف. ِ هَض َرَغ ِْتَك َرْدَأ َو Бұл мысалда Маржана өзге елден келген саудагер кейпінде үйге кірген қарақшылардың белбеулеріне жасырған пышақтарын байқап қалып, оларды айламен жеңудің жолын қарастырады. Атаманның алдында билей жүріп, оған қанжар қадап өлтіреді. Сөйтіп қожайынын аман алып қалады. Ертегі дискурсындағы этностың ұлттық ерекшелігін көрсететін мәдени мәнді білдіретін маркерлік лексика халық пен оның мәдениетінің негізгі сипаты бола отырып, тілдің үлкен қабатын қамтиды. Мұндай тілдік бірліктердің ұлттық-мәдени семантикасы тілді тұтынушылардың мәдениетіне кіру жолымен тілдік мәдениеттің аялық біліммен байланыста болуына өз ықпалын тигізеді. Осындай ерекшеліктерді ескере келе, қазақ, орыс және араб ертегілерінде ұшырасатын мәдени-маркерлік бірліктерді топтастыра отырып, қарастыруды жөн санадық. Салыстырылып отырған халықтың ертегілерінде ұшырасатын негізгі жүктеу/скачать 2,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|