Лекция №5 Көне түркі дәуірі

Түркі халықтары мен олардың тілдерінің дамуында көне түркі дәуірінің алатын өзіндік орны бар. Түркі халықтарының даму тарихындағы бұл периодтың маңызын анықтауда елеулі еңбектерін қалдырған ғалымдар қатарына В.В. Радловты, В.В. Бартольдты, С.Е. Маповты, Н.А. Каноновты, Л.Н. Гумилевты жатқызуға болады. Олардың зерттеулерінің арқасында осыдан 1000 – 1500 жыл бұрын өмір сүрген бабаларымыздың өмірінен тарихи мәліметтер мен деректер алдық. Бұл түркі мәдениеті үшін өте маңызды жетістік болатын.

1. 
   Византия. Византия империясы б.ғ. IV ғасырда Рим империясы құлағаннан кейін пайда болып, XV ғасырға дейін өмір сүрді. Негізгі халқы – гректар, сириялықтар, рмяндар, еврейлер т.б. мемлекеттік құрылым феодалдық сипатта болды. Орталық қаласы – Констонтинополь. Шарықтау шыңы 527 – 665 жылдар, ал әлсіреуі VII ғасырға сәйкес келеді. Бұл кезеңде оны оңтүстікте арабтар, солтүстіктен түріктер басып алды.
   
2. 
   Иран. Хұсрау шах I – нің кезінде (1531 – 579 ж) қатты өркендеді. Осы кезде Аравияны, Сирияны, Полестинаны, Мысырды өзіне бағындырды. VII ғ Иранды Арабтар басып алып, мұсылман дінін енгізді. Ал X – XI ғ. бастап Иран Түрік мемлекетінін, кейін селжүк мемлекеттерінің құрамына енеді.
   
3. 
   Қытай. V – X ғ. Қытайды тарихшылар Тянь империясы деп атайды. 606 ж. 46 млн халық болған. Тамаша өркениет болған. Өз заманында түрік қағандарының сенімді кеңесшісі болған, атақты Тоныкөк Тянь империясымен Чанъан университетінде білім алған деген дерек ескерткіште беріледі. (Түркітану А 2003, 62 бет). Академик Н.И.Кондрад «Запад и Восток» М. 1972, 1982 174 - бет еңбегінде Тянь империясы «Сауатты феодализм» деп бағалады.
   
4. 
   Араб халифаты. VII ғ. Аравия шығанағында Араб халифаты отау тікті 640 жылдары Иран, Сирия, Палестина, Мыысыр, Ирак, ал VIII ғ. Орта Азияны, Кавказды , Солтүстік Африканы, Испанияны өзіне қаратты. XIII ғ монғол шапқыншылығы құлатты.
   

1. 
   Түкію кезеңі (V – VIII ғ.)
   
2. 
   Көш ұйғыр кезеңі (VIII – IX ғ.)
   
3. 
   Көш қырғыз кезеңі (IX – X ғ.)