Лекция: 30 Практикалық: 15 Семинар: Лабораториялық: обсөЖ: 45

Антропологиялық зерттеу қорытындылары Қазақстанның ежелгі тұрғындарының еуропойдтық нәсілі Шығыстан енген моңғолтектес нәсілдердің ықпалымен аздап өзгеріске ұшыраған. Мамандардың мәлімдеуінше б.д.д. І – мыңжылдықта Қазақстанның тұрғындарында 20% -ке дейін моңғолтектес элемент болған.

Сол кезеңде әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудың жоғары сатысына көтерілген далалық тайпалар әлемдік тарихта елеулі із қалдырды.

Iëå ໹àðû λò¾ñòiãiíäå Іëå Àëàòàóûìåí æ¸íå Ìàëàéñàðû Øîëàºòàó, Àëòûíåìåë æ¸íå Ñîëò¾ñòiãiíäå Êàраòàó æîòàëàðûìåí ¾çäiêñiç òàó ñiëåìäåði ñèÿºòû ñàáàºòàñûï, ñîçûëûï æàòºàí òàáè¹è ¼òêåë.

Áåñøàòûð îáàëàðû Ñîëò¾ñòiêòåí λò¾ñòiêêå ºàðàé 1 êì-ãå ñîçûëûï æàòºàí 31 îáàäàí ò½ðàäû. Îëàðäû» 21-i òàñïåí 10-û ºèûðøûº æ¸íå òîïû𺠾éiíäiñiìåí æàáûë¹àí.

Îáàëàð ¾éiíäiñiíå ºàðàï ¾ëêåí îðòàøà æ¸íå êiøi èiðiì åòiï ¾ø òîïºà á¼ëóãå áîëàäû. ¶ëêåí îáàëàðäû» äèàìåòði 45 ìåòðäåí 105 ìåòðãå äåéií, áèiêòiêòåði 6 ìåòðäåí 15 ìåòðãå äåéií îðòàøàëàðûíiêi 25-38 ì, àë áèiêòiãi 5-6 ìåòðãå äåéií êiøiãiðiìäåðiíi» ê¼ëåìi 6-18 ìåòðäå áèiêòiãi 0,8-2 ìåòðãå äåéií áðàäû. Ò¼ðò æûë iøiíäå (1957-1959, 1961) 18 îáà¹à àðõåîëîãèÿëûº ºàçáà æ½ìûñû æ¾ðãiçiëäi, îíû» ¾øåói êå» ê¼ëåìäi ºàë¹àíäàðû êiøiãiðiì.

´êiíiøêå îðàé àðõåîëîãèÿëûº ºàçáà æ½ìûñû æ¾ðãiçãåí îáàëàðäû» á¸ði äå (№ 25 îáàäàí áàñºàñû) òîíàë¹àí, àë òîíàóøûëàð ñຠòàéïàëàðûíû» ‘’ïèðàìèäàëàðûíû» ñàëûíó ò¸ðòiáií æàºñû áiëñå êåðåê.

Òîíàë¹àíûíà ºàðàìàñòàí Áåñøàòûð îáàëàðû ìåðçiìi ä¸ë àíûºòàëûí¹àí ìàòåðèàëäàí áàñºà äà (ºàíæàð ñàäàºòû» îºòàðû) Æåòiñóäà¹û ñຠòàéïàëàðû ìîëàëàðûíû» ¾ñòiíå ñàëûí¹àí æà»à òèïòi ºîíäûðìàëàðäû» º½ðûëûìûíàí, îëàðäû» ì¸äåíèåòií º½ðûëûñ ò¸ñiëiíåí ì¸ëiìåò áåðåäi., îëàðäû» ò½ð¹ûí ¾éëåð ìåí äiíè ¹èìàðàòòàð¹à àë¹àø òàñ æ¸íå ºàìûñòû қîëäàíó ò¸æiðèáåëåðií æà»àøà ò¾ñiíóãå ì¾ìêiíäiê àëûï îòûð¹àíûìûçäû» ¼çi º½íäû ì¸ñåëå. °ðáið ¾ëêåí îáà¹à ì¾ìêiíäiãiíøå òîëûº, àë îðòàøà æ¸íå êiøiãiðiì îáàëàðäû» àðõåîëîãèÿëûº ºàçáà æ½ìûñòàðû æ¾ðãiçiëãåíäåðiíå ¹àíà ñèïàòòàìà áåðåéiê.

¶ëêåí Áåñøàòûð îáàñû çèðàòòû» Ñîëò¾ñòiê Øû¹ûñ á¼ëiãiíå îðíàëàñºàí. Á½ë ¼òå ¾ëêåí, áàñºà îáàëàðäàí àéºûí ê¼òåði»êi ò½ð. Îíû» äèàìåòði 104, îðòàøà áèiêòiãi 15 ìåòð. Îáàíû» ñàºòàë¹àí Øû¹ûñ æà¹ûíäà¹û ¾éiíäiñiíi» áèiêòiãi 17 ìåòð. ¶éiíäi êåñiëãåí êîíóñ ò¸ðiçäi, îíû» æàëïຠò¼áåñiíi» äèàìåòði 32 ìåòð. Îáàíû» iðãå æà¹ûíà áiðíåøå ºàáàò åòiëiï òàñòàð ºàëàí¹àí, ñîíäûºòàí äà îíû» ¾ñòiíäå ¾ëêåí ¾éiíäi æàòûð, ¾éäi» àñòû»¹û ºàáàòû ñèÿºòû ê¼ðiíåäi.

Êåëåñi ê¼çãå ê¼ðiíåðëiê åñêåðòêiøòåði, áiði ¾éiíäiíi» æàíûíäà¹û ¾ëêåí äóàëäàð ìåí á¼ðåíåëåðãå òåñiï îðíàòûë¹àí ä¼»ãåëåê ò¸ðiçäåñ º½ðûëûñòàð. Îëàðäû ºîðûºòàð äåï àòàéìûç. ¶ëêåí îáàäà ì½íäàé ºîðûºòàðäû» ñàíû äà îëàð ¾éiíäiíi» àéíàëàñûíà øûðìàóûºòàð ò¸ðiçäi îðíàëàñºàí, ñîíûìåí áiðãå øûðìàóûºòû» iøêi æà¹ûíû» áàñû (№ 1 òàñ äóàëäàí 30 ìåòð æåðäå îáàíû» Øû¹ûñ æà¹ûíà îðíàëàñºàí, àë ºîðûºòû» № 93 å» ñû øûðìàóû¹û òàñ äóàëäàí 50 ìåòð æåðäå, îáàíû» λò¾ñòiê æà¹ûíà îðíàëàñºàí.)

²îðûºòàðäû ºîðøàï ò½ð¹àí òàñ áà¹àíàëàð¹à ºàçຠðóëàðûíû» òà»áàëàðû ñàëûí¹àí, îëàðäû» iøiíåí ''ê¼çòà»áàíûàæûðàòó¹à áîëàäû''. ²àçó æ½ìûñû æ¾ðãiçiëãåí ºîðûºòàðäû» åêåóiíåí áàñºàñûíàí àç¹àíòàé òåðå»äiêòåí ê¾éåëi ê¼ìið òàáûëäû. Åêi ºîðûºòàí îäàí áàñºà ê¾éãåí óຠñ¾éåêòåð êåðàìèêàíû» ñûíûºòàðû æ¸íå ìîíøàºòàð òàáûëäû. Áiðiíøi Áåñøàòûð îáàñû ¶ëêåí îáàëàðäû» Ñîëò¾ñòiê æà¹ûíäà å» ò¾êïiðäå æàòûð. Îíû» äèàìåòði 52, áèiêòiãi 8,93 ìåòð. Îáàíû» ¾ñòi òàñïåí æàáûë¹àí. ¶éiíäiíi» àñòû»¹û æà¹ûíäà¹û òàñòàð ¼òå òû¹ûç ºàëàí¹àí. Îáàíû» áàñ æà¹û æàëïàºòàó êåëãåí, àë Øû¹ûñ æà¹ûíäà¹û òåðå»äiãi 2 ìåòð, äèàìåòði 16 ìåòð áîëûï êåëãåí ½ðûëàðäû» òîíàóøûíû» ¸ðåêåòiíåí êåéií ºàë¹àí ø½»ºûð áàð. Á½ë åñêðòêiøòi» áàñºà æàíàìà º½ðûëûñòàðû æîº.

Áiðiíøi Áåñøàòûð îáàñû 1961 æûëû ºàçûëäû. ²àçó æ½ìûñûíû» áàðûñûíäà îáà ¾éiíäiñiíi» º½ðàìûí òåêñåðóãå ì¾ìêiíäiê àëûíäû. Îë ¾ø ºàáàòòàí ò½ð¹àí. Îáàíû» æî¹àð¹û ºàáàòûíû» ºàëû»äû¹û 1 ìåòð iðãå æà¹ûíà ºàðàé 3 ì-ãå äåéií òàñïåí æàáûë¹àí. Å» ºàëû» - 2-øi ºàáàòòû òîïûðຠïåí ºèûðûºòàí ò½ðàäû, îíû» ºàëû»äû¹û 3,5 ìåòðäåí 13 ìåòðãå äåéií æåòåäi. Ò¼ìåíãi ºàáàòû 1,5 ìåòðäåí 10-12 ìåòðãå äåéií æåòåòií iði ñûí¹àí òàñòàðäàí ò½ð¹àí. Iði òàñòàð ºàáàòûíû» àñòûíäà Òÿíü-Øàíü øûðøàëàðûí ¼»äåãåíäå ëûí¹àí á¼ðåíåëåðäåí ò½ð¹ûçûë¹àí º½ðûëûñ áàð. Ñîíäûºòàí äà á½ë ïàòøàëàð ºàáiði áîëûï ñàíàëàäû. ²àáið æåðëåíãåí àäàìíû» ¾ñòiíå ¾éiëãåí ºàòòû ºàáàòòû» àñòûíà ñàëûí¹àí, ÿ¹íè æåðäi» ¾ñòiíäåãi º½ðûëûñ. Áåñøàòûð ºàáiði ¼ç çàìàíûíäà à¹àøòàí ñàëûí¹àí ê¾ðäåëi º½ðûëûñòàðäû» áiðiíåí ñàíàë¹àí. Îë ¾ø á¼ëiìíåí ò½ðàäû, ä¸ëiç, àóûç¹û á¼ëìå ºàáið. ĸëiç-½çûí, ò¼áåñi áèiê æ¸íå àøûº æàíàìà. Ñàëûí¹àí º½ðûëûñ, îíû» ê¼ëåìi 5,75+1,50 ìåòð áèiêòiãi 5 ìåòðäåí æî¹àðû.

Åêiíøi Áåñøàòûð îáàñû ¶ëêåí îáàäàí Ñîëò¾ñòiêêå ºàðàé 100 ìåòð æåðäå îðíàëàñºàí. Îíû» äèàìåòði 68 ìåòð. Îðòàøà áèiêòiãi 9,5, ìåòð. ¶éiíäi òàñïåí æàáûë¹àí ñîíäàé-ຠîáàíû» iðãåñiíå áiðíåøå ºàáàòòàí ò½ðàòûí iði òàñòàð òû¹ûç ºàëàí¹àí. Îáà ¾éiíäiñi åíi 2-2,5 ìåòð ñàºòàë¹àí, áèiêòiãi 30-50 ñì. òàñ äóàëäàí ºîðøàë¹àí. Äóàëäû» êåéáið á¼ëiêòåðiíäå ºàëàí¹àí òàñòàð ºàëûï ºîé¹àí. Äóàë îáàíû» iðãåñiíåí 5-7 ìåòð ºàøûºòûººà îðíàëàñºàí.

Àëòûíøû Áåñøàòûð îáàñû ¶ëêåí îáàëàð òîáûíà æàòàäû. Ñîíû» λò¾ñòiê æà¹ûíà îðíàëàñºàí. 6-øû îáàíû» äà ºàáiði ¾ø á¼ëiêòåí ò½ðàäû, ä¸ëiç, àóûç á¼ëìå æ¸íå æðëåó ºóûñû. ĸëiç ½çûí áèiê æ¸íå ò¼áåñi àøûº æàíàìà º½ðûëûñ. Îíû» ê¼ëåìi 5+1,3 ìåòð, áèiêòiãi 5 ìåòðãå æóûº 4,95 ìåòð ºàáiðäåí øàìàìåí 1 ìåòð áèiêòåó. Àëäû»¹û á¼ëìå ºàáiðäi» ºàáûð¹àñûíà Øû¹ûñ æàºòàí æàíàñûï æàòºàí ä¸ëiçäi» æàë¹àñû. ĸëiçäåí 3 ìåòð ò¼ìåí æàòûð, îíû» àóìà¹û ò¼ðò á½ðûø ò¸ðiçäi. ʼëåìi 1,5-1,5 ìåòð, ò¼áåñi ºûñºà-ºûñºà æóàí ¾ø á¼ðåíåìåí æàáûë¹àí.

Ñåãiçiíøi Áåñøàòûð îáàñû ¶ëêåí îáàíû» æàíûíäû îðíàëàñºàí. Òîïûðàº, ºèûðøûº òàñ àðàëàñºàí ¾éiíäiíi» ¾ñòi òàñïåí æàáûë¹àí, æî¹àð¹à æàëïຠæà¹ûíäà òåðå»äiãi 1 ìåòðãå æåòåòií ½ðëûºòû» í¸òèæåñiíäå ïàéäà áîë¹àí ø½»ºûð áàð. Îíû» äèàìåòði 33 ìåòð, áèiêòiãi 5,20 ì. Ñåãiçiíøi îáà 1960 æûëû ºàçûë¹àí. ¶éiíäiíi» àñòûíàí æàíûï êåòêåí ºàáiðäi» ºàëäû¹û òàáûë¹àí. Áiðຠæàí¹àí á¼ðåíåëåðäi» ºàëäû¹û æ¸íå æåðãå òiãiíåí ºàäàë¹àí áà¹àíàëàðäû» ø½»ºûðëàðûíàí îáàíû» º½ðûëûñû ìåí ïiøiíií ºàéòà ºàëïûíà êåëòiðóãå ì¾ìêiíäiê àëäûº. Òà¹û áið òàìàøà åñêåðòêiøòåðäi» áiði 10-øû Áåñøàòûð îáàñû. Îíû» ¾éiíäiñiíi» òàñïåí æàáûë¹àí Îáàíû» äèàìåòði Ñîëò¾ñòiêòåí λò¾ñòiêêå ºàðàé 22,4 ìåòð, Áàòûñòàí Øû¹ûñºà ºàðàé 25,7 ìåòð. Îðòàøà áèiêòiãi 5,2 ìåòð. ¶éiíäiíi» Øû¹ûñ æà¹ûíäà¹û áåòêåéi ½ðûëàðäû» ¸ðåêåòiíåí êåéií æàéïàºòàíûï êåòêåí îáà 1960 æ. ºàçûëäû. Îáàíû» ¾éiíäiñi åêi ºàáàòòàí ñûí¹àí òàñòàí æ¸íå òîïûðàºòàí ò½ðàòûí ¼òå ºàëû» ºàáàò áàð.

Есік обасы 40 тан астам обадан тұратын үлкен қорымның оңтүстік шетінде орналасқан. Обаның дияметрі 60м биіктігі 6м. Үйілген тапырақтың құрылымы айқын емес айқын емес. Бірақ көп қабатты (3-4 қабат) малта тас қабаты қиынан ірі қойтастар жиынтығы байқалады. Үйінді астында екі қабір: орталық және бйірдегі қабірлар бар. Ортадағы қабір қарақшылардың неше дүркін тонауының салдарынан әбден шөккен. Бүйірдегі қабір сол күйінде сақталған. Лақыт Тянь- Шань шыршасының өңделген бөренелерінен салынған. Оның көлемі ішінен өлшегенде 2,9 * 1,5м сырты 3,3*1,9 м қабатымен қоса алғандағы биіктігі 1,3*1,5м. Есік обасындағы қабір құрылысы сірә былайша тұрғызылған болса керек. әуелі ұзына бойы батыстан шығысқа бағытталған тікбұрышты қабір шұңқырын қазған. Оның түбіне бөрене қима – лақыт жасалған. Оның құрылымы өте қарапайым ұзындықтары бірдей бөренелер өзара байланбаған, тек түйісіп қана тұр. Лақыттың ұзын және көлденең қабырғаларындағы бөренелердің ұштары қабірдің опырылып түспеуі үшін кезек- кезек ұмсындырылып шығарылған. Лақыттың құабырғаларына бөренелер бес қатар етіп қаластырған. Бұрыштарында бөренелер өзара байланбаған, тек түйісіп қана тұр, лақыттың ұзын

Грек деректерінің хабарлауынша Қырым мен Қара теңiздiң солтүстiк жағалауларын Еуропалық көшпелі скифтер мекендеген. Олардың ескерткiштерiн зерттеу ХҮШ ғасырдан басталады. Осы аймақтағы Күл-Оба, Чертамлық, Солоха, Толстой Могила т.б. көптеген патша обаларынан табылған алтын, күмiс, қоладан жасалған ыдыстар мен қымбат бұйымдар, әшекей заттары, Каменскi, Белскi т.б. қалашықтарынан алынған археологиялық құнды материалдар скифтердiң қоғамдық – саяси өмiрi мен мәдени дамуынан, шаруашылығы мен тұрмысынан жан – жақты мәлiмет бередi.

Никоплдiң маңында орналасқан атақты сақ обаларының бiрi Чертомлык Х1Х ғ. қазылған. Оның биiктiгi 20 м. астам, айнала ұзындығы 350 м. Қорғанның астынан екi кiсiнiң қабiрi мен өзi қазған қуыстан құлаған топырақ басып, өлген скиф – тонаушының сүйегi табылды. Көсемнiң жанына, жеке қабiрге оың жұбайы, күтушiлерi мен онбiр ат жерленген. Қабiрге қойылған тұрмыстық заттар мен әшекей бұиымдардың iшiнде әсем бедерлi суреттермен безендiрiлген, биiктiгi бiр метiрге жуық шарап құйуға арналған үлкен күмiс ыдыс ерекше құнды. Оның астынғы жағында орналасқан шүмегi арыстанның басы түрiнде жасалған, денесiнде құстар мен өсiмдiктер салынған, жоғарғы жағында жылқыны үйретiп жатқан скиф бейнеленген (сурет). Тонаушылардан аман қалған тағы бiр зат құпия қуысқа қойылған жебенiң құтысының алтын қаптамасы. Оның сыртында Ахилланың өмiрiнен бiр көрiнiс суреттелген. Көсемнiң қарусышы жерленген көршi қабiрден алтынмен апталған қымбат қару шықты.

Толстая Могила деп аталған патша обасы Чертомлықтан 10 шақырым жерде орналасқан. Сол заманның өзiнде тоналғанына қарамастан обадан алтын бұйымдардан тұратын қымбат заттар табылды. Олардың iшiндегi алтын қынды семсер мен пектораль (латын тiлiнен аударғанда пекторалис – алқа деген ұғым бередi). Семсердiң қынында қораздар төбелесi, бұгыны жұлмалап жатқан грифон, арыстан мен грифонның арбауына түскен ат, бұғыны алып жатқан қабылан, және арыстан мен қабыланның жекпе – жегi бейнеленген. Бұл бейнелерде ұсақ – түйегiне дейi назардан тыс қалмай мұқиат дәлдiкпен жасалған. Осы суреттердiң Чертамлықтан табылған заттардағы бейнелермен соншалықты ұқсастығы оларды бiр қолдан шыққан өнер туындылары емес пе? деген ой туғызады.

Осы күнде белгiлi гректердiң зергерлiк өнер туындыларының iшiндегi кереметi Толстая Могила обасынан табылған пектораль. Оның салмағы 1 кг астам, дияметiрi 30 см. Ондағы бейнелер әрқайсысының арасы өрiлген алтын сымдармен бөлiнген үш белдеуден тұрады. Жоғарғы (iшкi) белдеуде скифтердiң тұрмысынан көрiнiс берiлген. Оның қақ ортасында жалаңаш екi еркек терiден киiм тiгiп отыр, Олардың екi шетiнде жылқы құлынымен және сиыр бұзауымен орналасқан, ал шет жақтарында ұшып бара жатқан

Ортанғы белдеу тұтас алтын жапрақтардан жасалған өсiмдiк өрнегiнен тұрады.

Төменгi белдеу жануарлардың айқасыментолтырылған. Бейнелер композиция ортадан неғұрлым ұзаған сайын кiшiрее бередi. Үлгiлердiң саны мен орындалу шеберлiгi жағынан пекторалдiң теңдесi жоқ.

Қабiрге ерлi – зайыпты баласымен олардың күтушiлерi және жылқылар жерленген. Мұнда құрбандыққа шалынған күтушiлер саны Чертомлықта жерленгендерден екi есе көп.

Күл – Оба қорғаны қазiргi Керчь қаласының маңында орналасқан. Мұнда төбесi баспалдақтанып жабылғант тас сағананың iшiне скифтiң ақсүегi әйелi және күтушiлерiмен бiрге жерленген. Көсеммен бiрге сыртында жануарлар бейнеленген алтын қынды темiр семсер мен алтын диодемамен қапталған жебенiң құтысы қойылған. Мәиiттiң басындағы киiзден жасалған қалпақтың (башлик) сырты алтын қаңылтырлармен өрнектелген. Өрнектердiң бiрiнде бiр ыдыстан су iшiпжатқан екi скиф – Геродот айтқан достасу ғұрпы бейнеленген.

Әйелдiң мәйiтiнде өте мұқият дәлдiкпен жасалған алтын сырға, екi ұшында жатқан арыстандар бейнеленген алтын алқа, екi алтын блезiк, аяқ жағында алтын мен күмiстiң қоспасынан жасалған кiшiгiрiм ыдыс тұрды. Онда Чертамлықтан табылған вазадағыға ұқсас жетi скиф жауынгерi бейнеленген. Жасалу нақышы сондай болғанымен мұндағы скифтер басқа шаруамен айналысып жатыр. Скифтердiң бiреуi екiншiсiнiң жаралы аяғын байлап жатыр; үшiншi скиф төртiншiсiнiң тiсiн емдеуде. Олардың арғы жағында садақтың адырнасын (жiбiн) тартып жатқан скифпен өзара әңгiмелесiп отырған екi жауынгер бейнеленген. Ыдыстың сыртындағы көрiнiс асқан дәлдiкпен оның бойына тең орналастырылған.

Қазба кезiнде анықталған жерлеу ғұрпы, кезiнде Геродот жазып, қалдырған деректермен дәл келедi. Оның жазғанында өлген көсемнiң денесiн балауызбен майлап, тайпаларды аралатып шығады. Соын оны алдын ала даярланған төртбұрышты қабiрдiң iшiне төселген төсенiштiң үстiне жатқызады. Қабiрдiң қалған бол бөлiктерiне алдын ала тұншықтырып өлтiрiлген күңiнiң, шарапшысының, аспазының, атбағарының, күтушiсiнiң денелерi мен асыл тұқымды малдар және алтын ыдыстар қойылған. Содан кейiн барып үстiнен биiк етiп,оба үйiлген.

Үлкен қорғандардың материалдары скиф ақсүйектерiнiң тұрмысы мен олардың қоғамдық құрылысын елестетуге мүмкiндiк бередi. Бiрак ақсүйектердiң обалары қарапайым скифтердiң өмiрiн ашып көрсете алмайды. Қатардағы адамдардың тұрмыс, тiршiлiгi жайлы мол мәлiмет берген скифтердiң қарапайым қабiрлерi мен қоныстарында жүргiзiлген қазбалар.

Скифтерден қалған қалашықтардың iшiндегi ең жақсы зерттелгендерiнiң бiрi Днепрдiң жағалауында орналасқан Каменогорск қалашығы. 12 км кв. жердi алып жатқан қалашықтың сырты биiктiгi мен енi 11 метiр келетiн дуалмен қоршалып, сыртынан оны қоршаған терең орқазылған. Қорғаныс қамалының iшiнде орналасқан акропьден скиф iшiнде пешi бар ақсүйектерiнiң үйлерiнiң орны ашылды. Қарапайым қол өнершiлер тұрған бөлiгiнiң құрылыстары тiптi басқаша. Мұндағы үй құрылыстарның екi (жер бетiндегi және жертөле) түрi белгiлi. Жер бетiне салынған үйшiктер екi немесе үш бөлмеден тұрды. Олар тiгiнен орнатылған бағаналардың арасы тоқылған қабырғалардан салынды. Ал жертөлелердiң арасы қатар тұрғызылған ағаш тiреулермен бөлiнген. Олардың кейбiреулерiнен балшықтан соғылған ошақ табылған. Осындай үйшiктердiң қосалқы бөлмелерi шеберхана және шарушылық қажетi үшiн пайдаланылған. Төрт - бес үйдi қоршай салынған шарбақтар бiр өндiрiстiк кешенге бiрнеше туысқан жанұялардың бiрiккендiгiн бiлдiрсе керек. Каменогорск қалашығы тұрғындары көптеген тұрмыстық заттар мен қол өнерi бұйымдарын қалтырған. Қалашықтың тұрғындарының басым көпшiлiгi металл өңдеумен шұғылданса керек. Оның территориясында металл қортпалары мен құралдардың қалдықтары ұста құралдары өте көп кездеседi. Скифтер металлды
балшықтан соғылған арнайы пештерде, тұлғасы цилиндiр тәрiздес биiк тигилге (жоғары қызуға төзiмдi металл балқытуға арналған ыдыс) салып балқытқан. Қазбадан балға, төс, кескiш, қысқыш, жонғыш, рұшықтың басы, ине секiлдi қолөнерi кәсiбi құралдары табылды.

Скифтердiң қарулары да көп кездеседi. Олардың акинак атты темiрден жасалған қысқа қанжарлары мен қоладан жасалған жебенiң ұштары жақсы таныс. Қазба материалдары скифтердiң тоқылған мата мен терiден кйiм тiгуде де жоғары жетiстiктерге жеткендiгiн бiлдiредi.Қалашықтан ағаш сапты темiр орақ, дән үгiткiш секiлдi егiншiлiк құралдары да шыққан.

Сонымен скифтердiң қарапайым қабiрлерi мен қоныстарында жүргiзiлген қазба жұмыстарының нәтижесi олардың шаруашылығы мен тұрмыс тiршiлiгiнен хабар беретiн мол материалдар бердi. Ал көсемдерiнiң обаларынан алынған әртүрлi қару үлгiлерi мен асыл металдан жасалған ыдыстар, олардың сыртына салынған көрiнiстер мен “аң стиi” деген атқа ие болған нақыштары, әшекей бұйымдары мен зергерлiк заттары скифтердiң әскери ұйымдарынан, өнерiнен, рухани және материалдық мәдениетiнен, дүниетанымдары мен наным-сенiмдерiнен теңдесi жоқ түсiнiк бiлдiредi.

5.Бақылау сұрақтары:

1.Бесшатыр обалары неше обадан тұрады.

2.Бесшатыр обасының нешіншісі ұрланбаған.

3.Бесшатыр обасы қандай тайпаға тән?

4.Бесшатыр обасы қашан зерттеле бастады?

5.Бесшатыр обасы қай өңірде орналасқан.

7. Бесшатыр обалары.

1.Қаратеңіздің солтүстік жағалауларындағы антикалық қалалары.

2.Ольивия

3.Херсонес

Лекция мақсаты: Қара теңiздiң солтүстiк жағалауларындағы ескерткiштерiн зерттеу орындарын анықтау

Лекция мәтіні

1. Қаратеңіздің солтүстік жағалауларындағы антикалық қалалары.

Б.э.д. ҮIIғ. Қара теңiздiң солтүстiк жағалауларында ежелгi гректердiң алғашқы сауда мекендерi қалыптасты. Олар алғашқыда таза сауда – саттық сйпаттағы уақытша факторилар болатын. Сондай факторилардың бiрi Березань аралындағы Днестр – Буга қойнауында қазылды. Ол мекенжайдан б.э.д. ҮII ғ. ыдыс сынықтары табылған. Осындай факторилар Керч бұғазының жағалауларында да құрылды. Б.э.д. ҮI ғ. сол факторилардың орнында тұрақты қала тектес қоныстар қалыптасты.

Алдынғы Азия қалаларынан келген гректер Днестiрдiң қойнауында –Тиру, Буга мүйiсiнде-Ольвия, Қырымда-Феодосия, Керчте-Пантикапей Тиритака, Нифей және Мирмекий қалалары пайда болды. Осындай бiрнеше қалалар қара теңiздiң Кавказ жағалауларында да бой түзедi.

Ежелгi грек колониялары бiр – бiрiне тәуелсiз дербес мемлекеттер едi. Олардың өз басқару жүйесi, өз соты мен заңы болды. Өздерiнiң тәуелсiз iшкi және сыртқы саясатын жүргiзiп, өз теңгелерiн соқты. Қара теңiздiң солтүстiк жағалауларындағы грек қалалары саяси, экономикалық жағынын бiрiкпедi. Тек Керч жартыаралындағы Милеттен шыққан көпестер салған Пантикапей, Фиадосия, Тиритака, Нифей және Мирмекий қалалары б.э.д. 480 – жылы Боспор патшалығына бiрiктi. 900 жылдай өмiрсүрген мемлекетте монархиялық патшалық билiк үстемдiк еттi. Археологтардың назарына алғаш iлiккен патшалықтың астанасы Пантикапей қаласы. Митридат тауының биiк қырқасында орналасқан қала қорғаныс дуалдарымен қоршалған. Қаланың iшкi жағында орналасқан Акропль -–жеке бекiнiс. Пантикапейдiң сәулеткерлiк ғимараттары өзiнiң әсемдiгi мен құрылыс өнерi деңгейiнiң жоғарылығымен ерекшеленедi. Үйлердiң қабырғалары мұқият қашалған әк тастардан қаланып сырты балшықтан құйылған жұқа қыштармен қапталған. Әрбiр үй iшiнде ауласы бар тұйық қабырғалармен қоршалған. Жеке қоймалардан тұратын шаруашылық аудандарының болғандығы анықталған. Астық саудасы Пантикапей мен Боспардың маңызды кәсiбi. Боспордан жiберiлетiн дән гретсияға әкелiнетiн астықтың басым бөлiгiн құрады. Б.Э.Д. IҮ ғ. теңгенiң бетiнде бидайдың сабағы салынуы осыдан болса керек.

Боспордың басқа қалалары да жақсы зерттелген. Қазбадан сұйық және төгiлетiн заттарды сақтауға және оларды тасмалдауға арналған үлкен амфорлар мен пифастар көп табылған. Астықпен қатар құл саудасы, шарап жасау iсi, балық аулаудың да маңызды роль атқарғандығын көрсететiн материалдар жеткiлiктi. Мысалы Фанагорияда жүргiзiлген қазбадан б.э.д. Ү ғ. сүйық және төгiлетiн заттарды сақтау мен тасмалдауға қолданған анфоралар қойылған қойма ашылды. Ал Мирмекий мен Тиритакадан шарап жасаған орындар табылды. Гректердiң барлық ыдыстары иiнi қанғанша иленген таза сары балшықтан шығыр қондырғысында жасалып, сапалы күидiрiлген. Сырты өрнектелген ыдыстар екi рет - өрнек салғанға және салғаннан кейiн күйдiрiлген. Өрнектердiң жиi кездесетiн тақырыбы құдайлардың өмiрiнен көрiнiстер. Едәуiр көне ыдыстар б.э.д. ҮIII – IҮ ғғ. жатады. Олар қере лакты ыдыстар деп аталып кеткен. Ыдыстардың олай аталу себебi, олар сыртынан өрнек салынғаннан кейiн құрамы белгiсiз қара лакпен бойалған. Екi мың жылдан астам уақыт жер астында жатқан осындай ыдыстар әсемдiгi мен өңiн жоғалтпаған. Б.э.д. IҮ ғ. қызғылт денедегi ыдыстар пайда болды. Олардың жалпы көрiнiсi қара лакпен қапталып ондағы өрнектер мен бейнелер табиғый түсiн сақтады. Тек адамның мүшесi анық көрiну үшiн оның бұлшық етi, қимылы елеусiз ғана боялған. Ыдыстарды өрнектеуде бояуда ақ, сары және көк сырларды қолдану б.э.д. III ғ. бастап таралды.

Боспор патшалығында алтын , күмiс, мыс секiлдi асыл металлдардан әлемде теңдесi жоқ асыл бұйымдар мен әшекей заттар жасаған зергерлiк кәсiп жоғары дамыған. Антикалық зираттар мен Скиф қорғандарынан табылған алтын, күмiстен жасалған әсем ыдыстар, бұйымдар ежелгi грецияның өзiнде де кездеспейдi.

Қол өнерi мен ауылшаруашылық өндiрiстерi саудамен тығыз байланысты дамыды. Қол өнерi бұйымдары жергiлiктi тұрғындарға сатылса Грецияға астық және тұздалған балық шығарылды. Боспордың алғашқы теңгелерi б.э.д. IҮ ғ. пайда болды.

Б.э.д. II ғ. Скифтен шыққан Савмак құл бастаған көтерiлiстiң салдарынан Боспор патшалығы Понтий державосының құрамына кiрдi. Осыдан бастап Грек ақсүйектері жергілікті сармат және меот тайпаларының ақсүйектерімен сіңісіп кетеді. Оны біз сол кезде қалыптасқан грек – сармат жерлеу ғұрыптарынан байқаймыз. Боспор билеушілерінің бірі жерленген қабірге сарматтардың ұзын семсері мен бай безендірілген ат әбзелдерінің күміс және шыны ыдыстардан бірге қойылуы осының куәсі. Билеушілердің тағы біреуі жерленген қабірден Константин ІІ бейнеленіп, астына латынша 343 ж. деп жазылған күміс саптаяққа табылған. Бұл Боспор патшалығының соңғы онжылдығы болатын.