Селенгі өзенің алқабындағы Сираттар

2. Селенгі өзенің алқабындағы Сираттар

Ғұндардың археологиялық ескерткіштерін кезінде Кеңес ғалымдары жақсы зерттеген. Олардың негізгі ескерткіштері Селенгі өзені мен оның сағалары Орхон, Жиде және Чикая өзендерінің бойында орналасқан. ХІХ ғ. Қияқты қаласының маңынанЮ.Д. Талько-Гринцевич ежелгі зиратты тауып, қима мен табыттардан тұратын 100 ге жуық қабірлерді қазған. 1924-1925 жылдары П.К.Козловтың экспедициясы Монғолстандағы әйгілі Ноинулинск қорымын қазды. Ежелгі ғұн ескерткіштері сңғы кезде Қияқты қаласы мен Дәристуй ауылыныңмаңында да зерттелген. Селенгір өзенінің сол жағалауындағы Улан – Удэге жақын орналасқан Иволгинск қалашығын зерттеу ғұндар жайлы көп құнды материалдар берді. Қазіргі кезде ғылымға белгілі 1500 ге жуық ғұн қорымдарының үштен бір бөлігі зерттелген. Олар көп жағдайда аса үлкен емес, төрт бұрышты, немесе дөңгелек келген тас үйінділеріне тұрады. Қарапайым ғұндар ағаш табытқа салынып, қима тағанға жерленсе, билеуші тап өкілдері екі қатар етіп салынған қима тағанға қойылған. Солтүстік Монғолстандағы Нойн – Ул тауындағы қорымнан ғұн шаньюлерінің қорымдары қазылған. Қабірлерден табылған алтын, күміс және асыл тастардан жасалған заттар, жібек маталар мен кілем қалдықтары ғұндардың дәулеті мен құдіретінен хабар береді.

Жерлеу заттарының ішінде ең көп кездесетін үш қанатты жалпақ жебенің ұштары. Олардың сүйектен жасалған құрамалы садақтары да белгілі. Ыдыстары балшықтан және ағаштан жасалған құмыралар, құмғандар, саптыаяқтар,қасықтар т.т. Сонымен қатар қола айналар мен сүйектен жасалған бұйымдар да кездеседі.

Ғұндардың қоныстары да жақсы зерттелген. Зерттеу материалдары ғұндардың тұрмыс тіршілігі мен әлеуметтік құрылысынан мол мәлімет береді. Төменгі – Иволгинск қалашығында жүргізілген қазбадан астық қалдықтары, тас дән үгіткіштер, жерден қазылған астық қоймаларының орындары табылған. Руда балқытатын пештің (Сыродубное горн) орны да сол жерден табылды. Оның маңынан темір қортпалары мен темірден жасаған заттардың қалдықтары шыққан.

Ғұн әйелдерінің қабірлерінен диядемалар, сырғалар, білезіктер, белдіктің қапсырмалары және моншақтар жиі кездеседі. Олардың бас және аяқ киімдері былғарыдан тігілген.

Қарапайым ғұндар былғары және жүннен жасалған киім кисе, ақсүйектер жібектен, мақта матасынан және жоғары сапалышерістен тігілген киімдер киген. Қазақстан жеріндегі ғұндардың ескерткіштері өте аз зерттелген. Оңтүстік Қазақстандағы Ақтобе 2 қонысы мен Жамантоғай зираты бірсыпыра ғұндық материалдар берген.

Мөдэ шаньюдің тұсында ғұндардың Хакасск-Минусинск қазаншұңқырын мекендеген тағар мәдениеті тұрғындарына жасаған шапқыншылық жорықтарының нәтижесінде жаңа этникалық қауымдастық қалыптасты. Ол қауымдастық археологияда таштық мәдениеті деп аталады.

Осы мәдениеттің едәуір маңызды ескерткіштерінің қатарына Хакасск-Минусинск қазаншұңқырының оңтүстігіндегі Уйбат, Сыр және Изых зираттары жатады.

Осы ескерткіштерді зерттеу таштык дәуірінде жерлеу құрылыстарының әртүрлі болғандығын көрсетті. Жерлеу құрылыстарының алуан түрлі болуы мүлік теңсіздігі қалыптасу кезеңінде Хакасск-Минусинск қазаншұңқырында этникалық процесс пен әлеуметтік қатынастардың күрделі болғандығын білдіреді. Ең көп таралған үстінде ешқандай белгісі жоқ қарапайым жер қабірлер. Олар ішкі жағынан бөрене қималарымен нығайтылып, беткі жағы да бөренелермен жабылып, үстіне ағаш қабықтары төселген. Бұдан басқа кең көлемді сағаналар да салынды. Осындай сағаналар топырақ үйіндісінен және оны жиегінен қоршаған таш шеңберден тұрады. Сонымен қатар кейінгі таштық зираттарында жердің бетіне төрт бұрышты тас қабырғалар тұрғызылып, олардың ішкі жағы топырақ араласқан ұсақ тас сынықтарымен толтырылды. Олардың астындағы жерлеу шұңқырлары тік бұрышты және асатерең емес. Шұңқырдың түбіне әдетте балшық ыдыстар, ұсақ заттар мен адамның шала жанған қаңқалары қойылады.

Аса үлкен көлемдегі сағаналар ерекше назарға ілігеді. Олар жоғарыдағы қабірлерден тіпті ерекше. Бұл үлкен тең бұрышты 9х9 м.көлеміндегі, арнайы түсетін жолы бар шұңқырлар. Сағананың қабырғалары ағаштармен нығайтылып, сыртынан жалпақ қабықтармен қапталған. Үстіңгі жағы да жұмыр бөренелермен бекітілген.

Осындай сағаналардың құрылысы мен жерлеу дәстүрінде алдыңғы тағар мәдениетінің көп белгілері сақталған. Сонымен қатар тек таштық мәдениетіне ғана тән ерекшеліктері де аз емес.

Таштық қабірлерінде археологиялық заттар аз кездескенімен тагардыкінен өзгеше. Мысалы Оглахтинск зиратында мәйітпен бірге үлкен қуршақтар жерленген. Бұлғын баскиім мен былғары шуба және етік сақталған

Баќылау с±раќтары:

1 Ғұндардың негізгі шаруашылығы

2 Ғұн туралы кең көлемдгі дерек көздері қашаннан пайда болды

3 Археологиялық деректер бойынша Ғұндар қашан екіге бөлінгені белгілі болып отыр

4. Ғұндар негізінен неге сенді

5Ғұн туралы жаңа көзқарас неліктен қайта пайда болды

Á.ç.á. II. ºûòàé æàçáà äåðåêòåìåëåðäi» õàáàðûíà ºàðàнàíäà Æåòiñó æåðiíäå àòàºòû ¶éñií òàéïàëàðû ¼ìið ñ¾ðãåí æàçáà äåðåêòåð áîéûíøà ¾éñiíäåðäi àëнàø ðåò òàðèõ нûëûìûíà òàíûñ åòêåí Í.Â.Êþíåð ìåí Í.ß.Áå÷óðèí. Á½ëàðäû» àóäàðìàëàðûí æәíå áàñºà äà äåðåêòåðäi ïàéäàëàíà îòûðûï àêàäåìèê Â.Áàðòîëüä ¼çiíi» àòàºòû ‘’Æåòiñó òàéïàëàðûíû» î÷åðêi àòòû å»áåãiåäå ¾éñiíäåðäi» ºûñºàøà òàðèõûí æàçäû. Қûòàé òiëiíi» ìàìàíû Þ.À.Çóåâ á½ë òàéïàëàðäû» òàðèõû æәéëi æà»à äåðåêòåðäi ïàéäàëàíûï îòûð.

¶éñií òàéïàëàðûíû» òàðèõè ¼ìið òiðøiëiãií ºàëûïòàñòûðóäà àðõåîëîãèÿëûº ìàòåðèàëäàðäû æàçáà äåðåêòåðìåí ñàëûñòûðà îòûðûï, çåðòòåóäå å»áåê åòêåí нàëûìäàð àêàäåìèê °.Ìàðн½ëàí ìåí À.Áåðíøòàìäàð áîëäû. Iëå ¼çåíiíi» îðòàëûº àнûñûíû» î» æຠæàнàëàóûíäà ¾éñiíäåðäi» åñêåðòêiøòåðiíå àðõåîëîãèÿëûº æ½ìûñòàð æ¾ðãiçiï, àëûíнàí ìàòåðèàëäàð áîéûíøà îëàðäû» ¼ìið ñ¾ðãåí ìåçãiëií äәóiðëåðãå á¼ëiï, äàìó êåçå»äåðií áið æ¾éåãå êåëòiðãåí À.Ã.Êóøàåâ áîëäû. Ñຠ¾éñiíäåð òàðèõûìåí ½çຠæûëäàðäàí áåði àéíàëûñûï æ¾ðãåí Ê.À.Àêûøåâ òàéïàëàðäû» ºîнàìäûº º½ðûëûñû ìåí әëåóìåòòiê äәðåæåäå òàïòûº º½ðûëûñòà ¼ìið ñ¾ðãåí äåãåí ºîðûòûíäûнà êåëãåí. Á½ë ò½æûðûìäàð àëнàø ðåò ¾éñiíäåð òàðèõû.

2. Үéñií åñêåðòêiøòåði.

Уéñiíäåðäåí ºàëнàí åñêåðòêiøòåðãå îëàðäû» ºîðûìäàðû æәíå ºûñòàºòàðû æàòàäû. Қûñòàºòàð òàó iøiíäå ìàëнà æàéëû ê¾íãåé æåðëåðãå îðíàëàñºàí. Қ½ðûëûñ ìàòåðèàëäàðû ê¼áiíåñå òàñòàí æàñàëнàí. Қîðûìäàðû íåìåñå çèðàòòàðû àðõåîëîãèÿëûº нûëûì áîéûíøà îáàëàð áîëûï àòàëàäû. Îëàðäû» áèiêòiãi 8-10 ìåòðãå æåòåäi. Àäàìäû æåðëåó æåðäåí ½çûíøàó ò¼ðòá½ðûøòû, òåðå»äiãi әðºàëàé 70 ñì- äåí 1 ìåòðãå äåéií, êå»äiãi 50-60 ñì ì¾ðäå ºàçûëûï, Ìәéiòòi» áàñ æàнûí Áàòûñºà áåðiï øàëºàñûíàí ½ñûíòûï æåðëåéäi. ̾ðäå àнàøïåí íåìåñå áàñºà çàòòàðìåí æàáûëûï, îíû àéíàëäûðà áið, åêi ºàòàð òàñòàð òiçiï, ä¼»ãåëåê áåëäåìåëåð æàñàëàòûí, îíû» ¾ñòiíå òàñ òîïûðàºòàí ¾éiíäi æàñàï îáà ò½ðнûçàòûí. Æåðëåóäi» ì½íäàé òәñiëi á.ç.á. III-I н.н. ¾éñií òàéïàëàðûíäà áîëñà, àë á.ç. I-IV н.н. ¾éñiíäåðäå àäàì æàòºûçàòûí ì¾ðäå ºàçûëûï æåðäi» áið æàнûíàí ºèûï, ¾»ãiï áàðûï æàñàëàäû. Àë çèðàòòû» ñûðòºû ê¼ðiíiñi á½ðûíнûäàé òàñòàí ä¼»ãåëåê áåëäåóëåð òiçiëìåé æàé º½ì,òàñ, òîïûðàºòàí îáà ò½ðнûçûëàäû.

Àðõåîëîãèÿëûº çåðòòåó æ½ìûñòàðûíû» ºîðûòûíäûëàðûíà ºàðàнàíäà Қàïøàнàé, ´òåãåí, Қûçûëàóûç, ¶»ãiðºîðà ºîðûìäàðû (á.ç.á III-II н.н) ¶éñií òàéïàëàðûíû» ìåçãiëií ê¼ðñåòñå, àë ´òåãåí 1,2 , Òîéнàó, Қûçûëàóûç 2, Қàëºàí 1, Àëòûíåìåë îáàëàðû á.ç.á II н, á.ç II нàñûð àðàñûíäà ¼ìið ñ¾ðãåí òàéïàëàðäû» ºîðûìäàðû áîëнàí. Æåðëåó òәñiëäåðiíi» ì½íäàé ¼çãåðiñêå ò¾ñói æәíå әëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº æàнûíàí äàìóû äåï ò½æûðûìäàéäû. ¶éñiíäåð æàðòûëàé ê¼øïåëi, æàðòûëàé îòûðûºøûëûºïåí àéíàëûñºàí. Æàìáûë îáëûñûíäà, Ëóãîâîé àóäàíäûº æåðiíäå ¾éñiíäåðäi» ò½ðàºòû ìåêåí-æàéëàðû çåðòòåëñå, Àëìàòû îáëûñû Êåãåí àóäàíûíû» Àºòàñ äåãåí æåðiíäå ºûñòàºòàðû çåðòòåëãåí. Åãåð Ëóãîâîé æåðiíäåãi ò½ðàºòû ìåêåí-æàéëàð iøêi êiðïiøòåí æàñàëñà, àë åêiíøi ìåêåí-æàéëàð òàñòàí æàñàëнàí. Àºòàñ ºûñòàнûíàí àëûíнàí ìàòåðèàëäàðнà ñ¾éåíå îòûðûï, àðõåîëîã Ê.À. Àºûøåâ ºûñòຠò½ðнûíäàðû íåãiçiíåí ¾ø ìåçãiëäi áàñòàðûíàí ¼òêiçãåíäåðií äәëåëäåéäi.

1. 
   Á.ç I-III н.н
   
2. 
   Á.ç IV-VI н.н
   
3. 
   Á.ç XVIII н. ºàçຠõàëºûíû» ¼ìið êåøêåí êåçi. Åãåð àëäû»нû 2 êåçå» ¾éñiíäåðäi» ò½òûíнàí á½éûìäàðûíàí áåëãiëi áîëñà, ñî»нûñû Қûòàé òå»ãåñiìåí äәëåëäåíãåí. Á½ë äәëåëäåð ºàçáà æ½ìûñòàðûíû» êåçiíäå òàáûëнàí ºîë äèiðìåíäåð, ¾êêiø òàñòàð, îëàðäû» æåð øàðóàøûëûнûìåí äå àéíàëûñºàí. Ò½ðàºòû ìåêåí æàéëàðäû» ìà»ûíäà àðûº-òîнàíäàðäû» îðûíäàðû ñàºòàëнàí.
   

¶éñií øåáåðëåði ºûøòàí ûäûñ æàñàóäû» åêi ò¾ðëi òәñiëií áiëãåí. Áiðiíøiñi ûäûñ æàñàóäû» æàé ò¾ði, åêiíøiñi äàìûнàí ò¾ði àðíàóëû ê¼çå øåáåðõàíàëàðûíäà àÿºïåí àéíàëäûðûï ò½ðàòûí ê¼çå ½ðøûºòàðûí äà æàñàнàí. Åêi ò¾ðiíäå äå ûäûñºà ºàæåòòi ò½òºàëàð, º½ëàºòàðû æәíå ø¾ìåêòåði æåêå æàñàëûï, îäàí êåéií áàðûï ûäûñºà æàïñûðûëнàí.

Ò½ðàºòû ºîíûñòàðäàí àëûíнàí ¾é æàíóàðëàðûíû» ñ¾éåê-ñàÿнûíà æàñàëнàí çîîëîãèÿëûº àíàëèçäåðãå ºàðàнàíäà ¾éñiíäåð ò¼ðò ò¾ëiêòi» áàðëûº ò¾ðií ¼ñiðãåí. Åãií øàðóàøûëûнûíà ºàðàнàíäà ìàë øàðóàøûëûнû áàñûì áîëнàí. Æàçáà äåðåêòåðäå æûëºû ¼ñiðóãå ¶éñiíäåð àñà íàçàð àóäàðнàí. Æûëºû ìàëûíà äåãåí ìåíøiêòi» ò¾ði áàñûì áîëнàí. Қûòàé ºûçûíà ¾éëåíãåí ¾éñií õàíû øàìàñû ‘’Қàëû» ìàë’’ ¾øií áîëó êåðåê 1000 áàñ æûëºû àéäàï áåðãåí. Åêiíøi áið ìәñåëå æûëºûнà äåãåí ìåíøiêòi ê¼ðñåòåòií õàºáàëàðäû» ñàëûíóû.

¶é æàíóàðëàðûíû» iøiíäå ò¾éå ¼ñiðóãå ê¼»ië á¼ëiíãåí ¶éñiíäåð îáàñûíàí òàáûëнàí àëòûí æ¾çiêòi» ¾ñòiíäå ø¼ãiï æàòºàí ºîñ ¼ðêåøòi ò¾éåíi» ì¾ñiíi ò¾éåãå òàáûíнàíäûºòû áàéºàòàäû.

Çèðàòòàðäàí àëûíнàí ìåòàëäàí æàñàëнàí º½ðàë-ñàéìàíäàðнà ºàðàнàíäà ¾éñií øåáåðëåðiíi» òåìið, ºîëà ñèÿºòû ìåòàëäàðäû ½ºñàòà áiëãåí ½ñòàëàð åêåíäiãií ê¼ðñåòåäi. Àðõåîëîã нàëûìäàðûìûçäû» ïiêiðëåðiíå ê¼»ië ºîéñàº, ñàº, ñàðìàò òàéïàëàðûíà ºàðàнàíäà ¾éñií òàéïàëàðûíû» çèðàòòàðûíäà ºàðó-æàðຠ¼òå àç êåçäåñåäi. Á½нàí ºàðàнàíäà ¾éñiíäåð òûíûøòûºòû, áåéáiò ¼ìiðäi ºàëàнàí òàéïàëàð áîëнàí òәðiçäi. Қàçຠõàëºûíû» º½ðàìûíà åíãåí îðòà нàñûð äәóiðiíäåãi ¾éñií òàéïàëàðûí áàñºà òàéïàëàð ¾éñiíäåðãå òàÿº áåðiï ìàëнà ºîé äåãåí ìàºàëäû» åæåëãi ¾éñiíäåðäåí áåði ºàðàé æàëнàñûï êåëå æàòºàí æîº ïà äåãåí îé òóнûçàäû.

Ò½òûíó çàòòàðäû» iøiíäå ê¼ï êåçäåñåòiíäåði ºîëàäàí æàñàëнàí òàнàëàð, ºàïñûðìàëàð, áiç, òåáåí ñèÿºòû å» ºàæåòòi á½éûìäàð. Ñîíäàé-ຠçèðàòòàðäû» iøiíäå ê¼ï êåçäåñåòiíäåði әøåêåé á½éûìäàð әð ò¾ðëi ºûìáàò áàнàëû òàñòàðäàí æàñàëнàí ìîíøàºòàð, àëºàëàð àëòûí, ê¾ìiñòåí æàñàëнàí ñûðнà, áiëåçiê, æ¾çiê ºîëà àéíàëàð ò.á. Àë әøåêåé á½éûìäàðäû» iøiíäå ¾éñií çåðãåðëåðiíi» òàìàøà áið òóûíäûñû åñåáiíäå áiçãå ì½ðà áîëûï æåòêåí Àºòàñ 2 çèðàòûíàí òàáûëнàí àëºà ìåí Қàðнàëûäàí òàáûëнàí òәòòi (äèàäåìà). Á½ë á½éûìäàð ¼ç êåçiíäåãi ¾éñií òàéïàëàðûíû» нàíà ðóõàíè ì½ðàñû áîëûï ºîéìàé, á¾ãiíãi òà»äàнû îëàðäû» ½ðïàºòàðû áîëûï òàáûëàòûí ºàçຠõàëºûíû» ðóõàíè ä¾íèåñiíå àéíàëûï, ìóçåéäåí ¼çäåðiíi» òèiñòi îðûíäàðûí àëûï ò½ðäû. Îñûíû» ¼çi ¾éñií ¼íåðiíi» ä¾íèå æ½çi õàëûºòàðûíû» ¼íåðiíå ºîñºàí ¾ëåñi áîëûï òàáûëàäû. Òәòәíә» ½çûíäûнû 35 ñì, êå»äiãi 4-5 ñì. Çåðãåð òәòiãi æàíóàðëàðäû» áiðíåøå ò¾ðií ñàëнàí. Îëàðäû» iøiíäå áàñûì ê¼ïøiëiãi æûðòºûø à»äàð æәíå әçiðåéië áåéíåëåíãåí.

Қàçàºñòàí æåðiíäåãi åðòå êåçäåãi ¼ìið ñ¾ðãåí òàéïàëàðäàí ºàëнàí ì½íäàé ä¾íèåëåð á¾ãiíãi ºàçຠõàëºûíû» ðóõíè ä¾íèåäiãi ìàºòàíûø.)

5.Бақылау сұрақтары:

1.Үйсін обаларына сипаттама.

2.Үйсін тайпаларының өмір сүрген уақыты.

3.Үйсіндердің ескерткіштері.

4.Үйсін тайпаларының қолөнері.

5.Үйсіндердің шаруашылығы.

6.Ақтас қонысы.

7.Қапшағай2,Үтеген3, Қызылауыз, Қызыл-Қайнар ескерткіштері.

Қàçຠõàëºûíû» º½ðàìûíà åíãåí iði òàéïàëàðäû» áiði ºà»ëûëàð. Àðõåîëîãèÿëûº æәíå æàçáà äåðåêòåðäi» áið-áiðiíå ñәéêåñ êåëói ºà»ëûëàð ¼çäåðiíi» Ñîëò¾ñòiê Áàòûñ æàнûíäàнû àëàí, Ñàðìàò òàéïàëàðûìåí ºàðûì-ºàòûíàñòàðû áåéáiò әðә äîñòûº, æûëû æàнäàéäà áîëнàíäûнû àíûºòàëûï îòûð. °ñiðåñå, àðõåîëîãèÿëûº ìàòåðèàëäàð á½ë òàéïàëàðäû» әäåò-н½ðïû ñàëò-ñàíàñû æàнûíàí áið-áiðiíå ½ºñàñ áîëнàíäûнûí äà ê¼ðñåòåäi.

1930 æûëäàí áàñòàï Àðàë áîéûíäà æәíå Ñûðäàðèÿíû» ò¼ìåíãi àнûñûíäàнû ºà»ëû òàéïàëàðûíû» àðõåîëîãèÿëûº åñêåðòêiøòåðiíå нûëûìè çåðòòåó æ¾ðãiçãåí Ñ.Ï.Òîëñòîâ. Àë 1940 æûëäàðû Îðòà Àçèÿ æåðiíäå ºà»ëû åñêåðòêiøòåðií çåðòòåãåí Ã.Â. Ãðèãîðåâ.

Қàçàºñòàí нàëûìäàðû äà ºà»ëû òàéïàëàðûíû» ïðîáëåìàñûìåí àðíàéû àéíàëûñïàнàíäàðûìåí ¼çäåðiíi» нûëûìè æ½ìûñòàðûíäà á½ë ìәñåëåãå àç äà áîëñà íàçàð àóäàðнàí. Îëàðäû» iøiíäå Ã.È.Ïîöåâè÷òåð áîëäû. 1960 æûëû á½ë äәóiðäi» ò½ðàºòû ºîíûñ ºîðûìäàðûíà àðõåîëîãèÿëûº çåðòòåó æ½ìûñòàðûí æ¾ðãiçãåíäåð À.Ã. Ìàêñèìîâà. Ì.Ñ.Ìåðèøåâ. Á.È.Âàéíáåðã. Ë.Ì.Ëåâèíà. Ñî»нû нàëûì ºà»ëû ïðîáëåìàñûíû» øåøiëóiíå áàñòû ºàòûñû áàð êåðàìèêà ìәñåëåñiíi» çåðòòåëóiíå ¾ëêåí å»áåê åòêåí. 1970 æûëäàí áàñòàï ºà»ëû ìәñåëåñiíå àñà íàçàð àóäàðûï, îëàðäû» òàðèõûíà ê¼»ië á¼ëiï æ¾ðãåí нàëûì Ê.Ì. Áàéïàêîâ. Àðõåîëîãèÿëûº çåðòòåóäåí øûнàòûí áàñòû ºîðûòûíäû ºà»ëû òàéïàëàðûíû» íåãiçãi ¼ñiï-¼íãåí ò½ðàºòû àòà- ìåêåí æåði λò¾ñòiê Қàçàºñòàí æåðiíäå Ñûðäàðèÿ, Òàëàñ ¼çåíäåðiíi» à»нàðëàðû áîëñà, àë Áàòûñòà Àðàë òå»içiíi» æàнàëàóûíäà ¼ìið ñ¾ðãåíäiãi òîëûнûìåí àíûºòàëûï îòûð.

Æàëïû Îðòà Àçèÿ Қàçàºñòàí æåðiíäå ºà»ëû åñêåðòêiøòåðiíå æ¾ðãiçãåí çåðòòåó æ½ìûñòàðûíàí àëûíнàí ìàòåðèàëäàð øàðòòû ò¾ðäå ¾ø ìәäåíèåòêå á¼ëiíãåí. 1. Қàóûíøû. 2.Æåòiàñàð. 3. Îòûðàð Қàðàòàó ìәäåíèåòòåði. Á½ëàé á¼ëóäi» ¼çi áiðiíøiäåí ìàòåðèàëäàðäû» ìәäåíèåòòåãi çàòòàðäû» æàñàëó ìåðçiìäåðiíå áàéëàíûñòû áîëñà, 2-øi îëàðäû» æàñàëóû æàнûíàí áîëнàí ¼çãåðiñòåð åñêåðiëãåí. Ñîíûìåí ºàòàð әðáið àéìàºòû» àóäàííû» æåðãiëiêòi ¼çãåðiñòåðiíå äå ê¼»ië á¼ëiíãåí íåìåñå әðáið ìәäåíèåòòi» áið-áiðiíå òәí îðòຠºàñèåòòåðiíi» áîëнàíäûнû àíûºòàëнàí.

Қàóûíøû ìәäåíèåòi. Òàøêåíò ìà»ûíäàғû êåíòòåðiíåí àëûíнàí ìàòåðèàëäàðнà áàéëàíûñòû, îíû» áiði ºàóûíøû êåíòiíi» àòûìåí àòàëнàí. Á.ç.á. III нàñûðìåí á.ç. I нàñûðû àðàñû. Қàçàºñòàíäûº нàëûìäàð á½ë ìәäåíèåòêå Òàøêåíò àéìàнûíà æàºûí æàòºàí Øàðäàðà ñó ºîéìàñûíû» æåðiíäåãi åñêåðòêiøòåðäi äå æàòºûçàäû.

Æàºñû çåðòòåëãåíåñêåðòêiøòåð Àºò¼áå I-II Æàóøûº½ì ºàëàøûºòàðûíû» îðûíäàðû ìåí Æàìàíòîнàé, Ò¼ðåáàéò½ìñûº çèðàòû. Îëàðäàí àëûíнàí êåðàìèêàëûº ûäûñ-àÿºòà𠺽ðàë-æàáäûºòàð ìåí ºàðó-æàðàº.

1. 
   Æåòiàñàð ìәäåíèåòiíå Ñûðäàðèÿíû ò¼ìåíãi àнûñûíäàнû æәíå Îðàë áîéûíäàнû ºà»ëû òàéïàëàðûíû» åñêåðòêiøòåði æàòàäû. Æåòiàñàðäàнû әðáið ºàëà îðûíäàðûíû» ò¼»iðåãiíäå ìû»äàнàí æåðëåó º½ðûëûñòàðû áàð ºîðûìäàð îðíàëàñºàí. Îëàð íåãiçãi åêi ò¾ðãå: îáà àñòûíäà æåðãå ê¼ìó æәíå ñàнàíàëàðнà æàòàäû. Îëàðäû» ê¼ïøiëiê á¼ëiãi îáà àñòûíäàнû æåðäåí ºàçûëнàí ø½»ºûðëàð. Îáàíû» àéíàëàñûíàí êiøêåíå îð ºàçûëнàíû à»нàðûëàäû. Қàáið ø½»ºûðëàðû (Îáàíû» àéíàëàñûíàí êiøêåíå) Ñîëò¾ñòiêòåí λò¾ñòiê áàнûòûíà ½çûíûíàí áàнäàðëàíнàí ¼ëãåí àäàìíû» ìәéiòi ºàìûñòàí òîºûëнàí ò¼ñåíiøêå ½çûíûíàí æàòºûçûëûï îðàëûï, øº»ºûðäû» ò¾áiíå íåìåñå ëàºûòºà ñàëûíнàí. Қàñûíà åêi-¾ø êåðàìèêà ûäûñ ºîéûëнàí. Åðêåêòåðäi» ºàáiðiíåí әäåòòå ïûøàºòàð, ñåìñåðëåð, ñ¾éåêòåí æàñàëнàí áàñòûðìàëàð áàð ê¾ðäåëi ñàäàºòàð ìåí æåáåëåð øûºòû. °éåëäæåðäi» ºàáiðëåðiíäå ºîëà àéíàëàð ºàáûðøàºòàð, ñûðнàëàð, ìîíøàºòàð, áiëåçiêòåð æèi êåçäåñåäi. Æåòiàñàðäàнû ºàáiðëåðäi» åêiíøi òîáû êiðïiø ñàнàíàëàð áîëûï òàáûëàäû. Æåðëåó êàìåðàñûíà ê¼ëáåó äәëiç-äðîìåñ àïàðàäû. Îë äà ê¾ìáåç òәðiçäi åòiï æàáûëнàí. Òiê ò¼ðòá½ðûøòû êàìåðàíû» iøiíäå åêi-¾ø ºàáûðнàíû áîéëàé æàòàòûí ñәêiëåð ñàëûíнàí ¼ëiêòi øèãå íåìåñå êèiçãå îðàï ñәêiãå ºîéнàí. Àéíàëàñûíà îнàí êåðåêòi çàòòàð, òàìຠñàëûï, ñó º½éнàí êåðàìèêà ûäûñòàð ºîéûëнàí.
   

Бақылау сұрақтары:

1.Қаңлы тайпаларының өмір сүрген уақыты.

2.Жетіасар мәдениеті.

3.Қауыншы мәдениеті.

4.Қаңлы тайпаларының шаруашылығы мен қолөнері.

5.Жалпы қаңлы тайпаларының ескерткіштеріне сипаттама.

6Шаушықұм, жаман тоғай обалар.

Антикалық Орта Азияда егінші тайпалардың бірнеше мәдени орталықтары қалыптасты. Кеңес дәуірінде жүргізілген қазба жұмыстары б.э.д. І мыңжылдықтың екінші жартысында Орта азия жерін мекендеген халықтар шаруашылық құрылымы жағынан екі топқа бөлінді. Ежелден егіншілік қалыптасқан аудандарда отырықшы, қалған аймақтарда көшпелі малшы тайпалар мекендеді.

Жергілікті табиғат ерекшеліктеріне қарай егіншілер мен малшы тайпалар өзара тығыз байланыста дамыды. Дегенмен малшы тайпалар тарапынан егіншілік аймаққа үнемі қатер төніп тұрды. Олар бір – бірімен бірде дөстық , енді бірде соғыс жағдайында болды. Осындай қатынас Орта Азия тайпалары тарихының өзіндік ерекшелігін көрсетеді.

Амударияның төменгі ағысында орналасқан ежелгі Хорезім мемлекеті қазіргі Өзбекстанның Хорезім облысы мен Қарақалпақстанды және Түркіменстанның солтүстігін қамтыды. Одан оңтүстікте бірнеше егіншілік аудандар дамыды. Олар Өзбекстан мен Тәжікстанның оңтүстігіндегі – Бактрия; Өзбекстан мен Тәжікстанның орталық аудандарындағы – Соғда; Түркіменстандағы Парфия мен Маргияна.

Қала тектес мекендер мен суғармалы егіншілік Орта Азия жерінде сонау жаңа тас дәуірінде қалыптаса бастаған. Б.э.д. ҮІІ – ҮІ ғғ. Орта Азия тұрғындарының қоғамдық өмірінде, шаруашылығы мен мәдениетінде қола ғасырымен салыстырғанда елеулі өзгеріс болды. Археологиялық материалдар құлдық қатынастардың дамып, суғармалы егіншіліктің кеңейгендігін байқатады. Қола ғасырындағы суғармалы егіншілік өзен суларының табиғыи тоолысымен байланысты болса, Антикалық дәуірде қолдан салған каналдар арқылы суғарылатын егістік алқабы көбейді. Амударияның оң жағалауында ашылған Қой-қырылған қала, Жамбас қала каналдарының магистралдары мен олардан тараған үлкенді – кішілі көптеген арықтар суғармалы егіс алқаптарының өзен атырауын тұтас қамтығандығын көрсетеді. Б.э.д. ІҮ ғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысындағы суғармалы егістік даласы 3.5 млн. гектарға жетті. Егіс даласында арпа, бидай, тары егіліп, бақтарда өрік, жүзім, алхор және шабдалы өсірілді. Ежелгі егіншілердің мекендерінің қираған қалдықтары ірі каналдар мен олардың салаларының бойынан табылып, зерттелген. Солардың ішіндегі ең елеулілері Жамбас қала Қой-қырылған қала, Топрақ қала, Қызыл қала т.т.

Осы өңірдің ең ерте егіншілік мекендері Парсы одағының гүлденген дәуірі, б.э.д. ҮІ-Ү ғғ. жатады. Сыртқы қорғаныс қабырғасының ішкі жағында қалыңдығы 4 м. келетін коридор тәріздес бөлмелерден тұратын Кюзелигыр сол заманның қалашығы. Осы бөлмелердің арасында ішінде екі камералы ошағы бар адамдар тұруға арналған баспаналар кездеседі. Сақ заманында кең таралған ыдыстардың сынықтары мен жебенің қоладан жасалған ұштарының көп кездесетіндігіне қарағанда қалашық б.э.д. ҮІ ғ. жатады. Қалашықтың орта тұсында үлкен ғимарат орталасқан. Оның орталық сарайының көлемінің өзі 285 шаршы метр. Сәулетті үйлер мен қатар қарапайым үйлердің қатар кездесуі олардың тұрғындарының әлеуметтік деңгейінің әркелкі болғандығын білдіреді.

Қалалы-ғыр қалашығы ахеменидтер әулетінің Орта Азияда билік жүргізген дәуірдің соңына сәйкес келеді. Оны ғалымдар б.э.д. Ү ғ.-соңы мен ІҮ ғ. басында ахемениттік намесниктердің ордасы болған дейді. Бұл Хорезімнің көлемі жағынан ен ірі қалаларының бірі. Оның сыртқы қорғаныс қабырғаларының бойында көптеген күзет мұнаралары болған. Сыртқы қақпалары шытырман коридорлар мен оқ ататын ұуыстармен қалқаланған. Бекіністің ішкі жағында үлкен сарай ғимараты орналасқан. Сол сарайдың қабырғалары кей тұста жеті метрге дейін сақталған. Сарайдың жалпы көлемі 10500 шаршы метрді қамтиды. Қалашықтың қорғаныс қабырғасы секілді ғимараттың қабырғалары да ірі блоктардан тұрғызылған. Салтанат сарайының қақпасының екі жағына үстінде қырынның басы бар қолоналар орнатылған. Осындай құрылыс ерекшелігі мен көлемі жағынан қалашық парсы астанасы – Персополге ұқсас.

Қой-қырылған-қала бекінісі б.э.д. ІҮ ғ. классикалқ ескерткіші. Қазба барысында бекініс сыртынан тоғыз мұнаралы дөңгелек қабырғамен қоршалған, цилиндр тәріздес ғимарат екендігі анықталған. Бекіністің ортасында төбесі күмбезделіп жабылған бөлмелерден тұратын дөңгелек ғимарат орналасқан. Оның сырт жағындағы көптеген бөлмелер қызметкерлер мен құлдар тұруға және қойма ретінде пайдалануға арнап салынса керек. Мұндағы бірсыпыра бөлмелерден түрлі азық сақтауға арналған адам бойы келетін ірі хұмдар табылды.

Қой-қырылған қала әрі орда, әрі әкімшілік орталығы міндетін атқарумен қатар жерлеу орны болуы да мүмкін. Археологиялық материалдардың ішінде ең көп кездесетіні керамика. Саздан жасалған ыдыстар өздерінің көлемі мен қолдану аясы жағынан сан түрлі – үлкен хумдардан кішкене ыдыстарға дейін бар. Шарап және астық сақтауға арналған үлкен хумдар полихромды спираль өрнегімен безендірілген. Арыстанның басы түрінде жасалған тұтқасы бар құмғандар мен шарап құятын керамикалық ритондар кең таралған. Түйе мен есекке теңдеп су тасуға қолайлы бір бүйірі тегіс флягалар Орта Азияда осы тұста пайда болды. Ыдыстардың сырты қызыл түсті бояумен өрнектелген. Кейбір ыдыстардың сыртында арамейлік әріптермен тушта орындалған жазулар кездеседі. Үш мүйізді қалпақ киген еркектер мен салтанатты кйінген әйелдердің мүсіндері көп.

І ғ. соңында Хорезім мемлекеті жаңа қалыптасқан Кушан империясының құрамына кірді. Орталығы сол кездегі Үндістанда болған бұл құлиеленуші мемлекет Соғда мен Бақтрияның оңтүстік аудандарын және Ауғанстан мен Шығыс Иранды қамтыды.

Кушан қалалары үйлері түзу кварталдарға бөлінген , айналақоршаған бекініс дуалдардан тұратын мекендер. Олардың қорғаныс дуалдары балшықтан жасалған ірі кірпіштермен тұрғызылған. Мұнаралары төрт бұрышты және дөңгелек келеді. Осы дәуірдің гүлденген қалалары Термез (Деметрия), Дальверзин және Айыртам, Топрақ-қала.

Жеті гектар жерді алып жатқан Дальверзин қалашығын қорғаныс дуалы мен терең ор қоршаған. Оның оңтүстік шетінен 1000Х800 м, көлемдегі қаланың негізгі бөлігі жалғасады. Осы бөлікте құмырашылардың кварталдары, қаланың қарапайым және бай тұрғын- дарының үйлері мен моншаның орны қазылды. Бай үйлердің бірі тұрғын бөлмелер мен қабырғалары суреттер, мүсіндермен безендірілген салтанатты сарай- дан тұрады. Осы жерден қазіргі шахматтың бастапқы түріне ойынның бейне тастары табылды. Кішігірім бөлмелердің бірінің еденінің астынан құйма және сым түріндегі алтындар мен әшекей бұйым- дарынан тұратын көмбе табылды.

ІІІғ. басында Хорезім Кушан империясының қырсауынан босайды. Негізі б.э.д. І ғ. қаланған Топрақ-қала Хорезім билеушілерінің ордасы болған. Оны қоршағвн үш мұнараның қабырғалары 25 м биіктікте сақталған. ІІІ –ІҮ ғғ. сарайдың орны храмдық кешеннің маңында орналасқан. Көпшілік бөлігі екі қабаттан тұратын сарайды тұрғын үйлер кварталы қоршаған. Сарайдың бірсыпыра салтанат бөлмелері аршылды. Солардың бірінде қабырғаға жалғстыра салынған биік сыпалардың үстінде қамқоршы құдайлар мен ағайын-туысқандарының арасында тұрған Хорезім патшалары мүсіндерінің тобы орнатылған. Қабырғаларына патшалардың бедерлі суреттер салынған «жеңіс және алебастор залдары » ашылды. Қара түсті гвардияшылар залы үстіне балықтың қабыршағы тәріздес сауыттар, бастарына биік қалпақ киген қара түсті жауынгерлердің мүсіндерімен безендірілген. Сарайдың қоймасынан арпа, бидай, тарының көп дәндері менжүзім, өрік, сабдалының сүйектері табылған. Қару жарақтардан темір найзалар мен жебенің ұштары жиі кездеседі. Көне хорезім алфавитімен ағаш және былғарыға жазылған шаруашылық есептері 116 құжаты шықты.

Б.э.д. ІҮ ғ. феодалдық қатынастардың дамуына байланысты диқандардың жерге қоныс тебе бастауы нәтижесінде көптеген жеке усадьбалар салына бастады. Орталық билік әлсіреп, суғару жүйелері мен сауда құлдырады. Арнайы шарықта жасалған ыдыстар азайып, қолдан жапсырған ыдыстар көбейеді. Хорезімнің құдыреті құлдырап, кошпелі тіршіліктің ролі артты.

Хорезм мәдениетінде Персия, Греко-Бактрия және Индияның ықпалы байқалады. Олардың ықпалы негізінен қолданбалы өнер мен сәулеткерлік туынды ларда байқалады. Дегенмен ежелгі Хорезімнің матер иалдық мәдениетінің қаймағы жергілікті ерек шеліктер негізінде қалыптасып дамыған.

Хорезімнің оңтүстігінде Бактрия мен Маргияна, Парфия мен Соғда елінің бай даласы жатты.

Антикалық дәуірдің едәуір ертедегі түрлері Мургаб өзенінің бойындағы Маргиянада қалыптасты. Онда егіншілік оазистері б.э.д. І мыңжыл. басында болған. Яз-депе мен Арват-депе бекіністері сол дәуірдегі егіншілік орталықтары. Яз-депеде жүргізілген қазба жұмыстары 16 га жерді алып жатқан қалашықтың цитаделі күйдірілмеген кірпіштерден тұрғызылған сегіз метірлік тұғырдың үстіне салынған. Цитаделдің ішкі жағында айнала ұзын бөлмелер қоршаған төрт бұрышты салтанат сарайының орны ашылды. Олардың төбесі күмбезденіп жабылғандығы анықталған. Бұл жергілікті билеушінің сарайы болуы мүмкін. Оның мңында көптеген шаруашылық құрылыстары салынған. Керамикалық ыдыстардан тұратын тұрмыстық заттар мен қатар қалашықтан жебенің қоладан жасалған ұштары, балшықтан және өңделген тастан жасалған ядролар көп табылған.

Б.э.д. ҮІІІ ғ. Орта Азияның оңтүстік аудандары мен қазіргі Ауғаныстан жері Бактрияның құрамында болатын. Көп ұзамай Бақтрияның өзі Персияның қоластына өтті. Ал 329 ж. бұл ауданды А. Македонскидің армиясы жаулап алды.

Грек-Бактрия патшалығы жергілікті мәдени дәстүрді сақтап қалды. Қазбалардан табылған археологиялық материалдарда жергілікті ыдыстар басым. Дегенмен бірнеше жүзжылдықтар бойы қалыптасқан жергілікті қала салу дәстүрі жаңа мәдени әлеммен кездесті. Сондықтан да элиндік мәдениеттің толқыны өз ізін қалтырмауы мүмкін емес еді. Қала мәдениетінің дамуында гректік ықпал айқын байқалады. Грек- Бактрия археологиялық материалдарының ішінде теңгелер көп. Артқы бетінде Зевс, Артемида, Посейдон және Геракл секілді құдайлар мен грек пантиондарының батырлары бейнеленген теңгелер Бактрияға да таралды.

Бақтрия қалаларынан солтүстікте Орта Азияның кіндігінде ежелгі Соғды елі жатты. Ол туралы жазба деректер парсы патшаларының сына жазбаларында, грек және араб авторларының шығармаларында көп кездеседі. Сол деректердің хабарлауынша онда диқандар, қолөнері шеберлері мен саудагер көпестер, тамаша музиканттар менбишілер тұрған. Б.э. басында соғда тілі Хорезімнен Солтүстік Индия мен Монғолстанға дейін таралды. Ежелгі Соғда мәдениеті толық зерттелмеген.

Басында Маракан кейіннен Афрасиаб аталған Соғданың астанасының қйраған қалдығы қазіргі Самарқанның маңында. Оның территориясынан табылған заттардың ең ертесі б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ. тән. Олардың көпшілігі саздан жасалған ыдыстар мен темір бұйымдар. Афрасиабтың орнында жүргізілген қазба кезінде грек-македондықтардың шапқыншылығынан қираған құрылыс қалдықтары анықтлды. Дегенмен олардың Соғды жерінде тұрақты үстемдік құрғаны жайлы дерек кездеспейді. Археологиялық материалдардың арасында элинистік ықпал өте әлсіз. Керісінше жергілікті билеушілердің атынан соғылған теңгелер жиі кездеседі. Ыдыстар мен терракоталық керемет мүсіндер де жергілікті сипатта. Отбасын қорғайтын періштелер мүсіндерінің арасында әйел бейнелері жиі кездеседі. Әйел мүсіндерінің ішінде грек дәстүрінде киінген бейнелер де кездеседі. Соныман қатар сыбызғы, немесе дауылпаз ойнап тұрған элинистік нысандағы еркек мүсіндері табылады.

Римнен Қытайға дейін апаратын сауда жолының Соғда арқылы өтуі де қала мәдениетінің дамуына елеулі әсер етті. Қазбадан табылған Рим теңгелері мен сыртан әкелінген ыдыстар осыны көрсетеді. Бірінші ғасырдың басында Мараканның айналасында Соғда ақсүйектері түрған ондаған бекініс сарайлар пайда болған. Ол жерлерден алынған археологиялық материалдар Соғды ақсүйектерінің дәулетті тұрғандығын көрсетеді.

Оңтүстік Түркіменстан мен оған көршілес Солтүстік-Шығыс Иран жерін ежелгі Парфия алып жатты. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ. Орта Азияның басқа жерлері секілді ол да Парсы державосының құрамында болды. Б.э.д. ІІІғ. Парфияда жергілікті аршакидтер әулеті (Аршак патшадан тараған) билікке келді. Парфия билеушілері дәуірлеп тұрған кезде Иран, Месопатамия, Ауғаныстан мен Арменияның жерлерін өзіне бағындырды. Сөйтіп күшейген патшалық Римнің Шығыстағы бақталасына айналды. Римдіктердің Парфияға қарсы талай жорықтары сәтсіз аяқталған.

Парфияның солтүстік жерлерін қамтыған Түркіменстан жерінде сол дәуірдің мәдени қабаты сақталған қырықтан астам қоныстар белгілі. Парфия патшаларының бірнеше орталық қалалары болғана белгілі. Ашхабаттың маңында орналасқан Ниса аршакидтердің астаналарының бірі болуы ықтимал. Мұндағы қирандылардың арасында екі қаланың орны сақталған. Оның бірі Жаңа Ниса – қаланың өзі, екіншісі Ескі ниса – Сарайлар мен хырам ғимараттарынан тұрады. Жаңа Нисаның орнында парфияндық қабат кейінгі дәуірлерде қалыптасқан көп қабатты мәдени қыртыстың астында көміліп қалған. Ескі Нисада тіршілік сол заманда тоқтағандықтан оның мәдени қабаты толығымен парфиян дәуіріне жатады. Патшалардың ордасы болған Ескі Нисаның қалың қорғаныс қабырғасының ішкі жағынан археологтар храмдардың, сарай кешендерінің, патша қазынажайлары мен астық қоймаларының орындарын тапқан. Сарай ғимараты ішкі тұйықталған алаңмен жалғастырыла салынған тоғыз бөлмеден тұрады. Солардың ішіндегі ерекшесі салтанат сарайының аумағы 400 ш\м. Оның шаңырағын төрт сегіз метірлік діңгектер (колона) ұстап тұрған. Патша тағы орналасқан осы сарайдың ішкі құрылысында эллинистік дәстүрдің іздері байқалады.

Тақ орналасқан сарай мен көршілес қазынажайдың есігі бекітіліп, мөр салынып, оның сыртынан кірпішпен қаланған күйінде ашылды. Солай бола тұрсада оның ішіндегі қазына кезінде тоналып кеткен. Тонаушылардан қалып қойған заттардың қатарында күміс ыдыстардың сынған тұтқасы, қоладан жасалған денелер, күміс теңгелер, піл сүйегінен жасалған ритондар секілді бұйымдар кездеседі. Олар патшалықтың гүлденіп тұрған дәуірі б.э.д. ІІІ-І ғғ. жатады. Тонаушылардан қалып қойған заттардың ішінде ерекше көзге ілігетіндері піл сүйегінен жасалған қанатты сфинкс, Эрот пен Афиннің және қыранның күмістен жасалған мүсіндері. Мүйіз тәріздес етіп жасалған ритондар таза шығыстық зат болғанымен ондағы жалаңаш денелі әйел құдайлар мен кентабрлардың (жартылай адам, жартылай ат түріндегі мифтік тіршілік иесі) бейнесі таза антикалық тақырыпта жасалған. Жергілікті шеберлердің қолымен жасалған гректік бейнелер мен сюжеттер шығыс өнерінің ерекшелігі мен дәстүрін сақтаған. Осындай екі көркем стилдің қосындысын ритондардан біз көреміз.

Мәрмар тастан гректік тәсілде жасалған мүсіндер қазынажайдың жеке тобын құрайды. Солардың ішінде киімі төмен қарай сыпырылып бара жатқан әиел құдайдың бейнесі жақсы сақталған. Осыған ұқсас бірсыпыра мүсіндер табылды.

Қазба кезінде ашылған қоймалардың ішінде орналасқан ірі хумдар мен қабылданған астықтың есебі жазылған тізім Ескі Нисаның ірі ауылшаруашылық ауданның орталығы болғандығын байқатады.

Қазбадан табылған екі мыңнан астам ыдыс сынықтарына салынған жазбалардың ішінде парфиндық таңбалардан басқа грек жазбалары да кездеседі. Оларда шараптардың мөлшері және қашан, қайдан әкелінгендігі жазылған. Сол құжаттарда он жеті ауылшаруашылық аудандары мен он елді мекен көрсетілген. Бұл Нисаның төңірегіндегі ауыл шаруашылық аудандардың үлкендігін көрсетеді. Ниса қоймаларында жарты миллион литрге дейін шарап бір мезгілде сақталына алатындығы анықталды.

Парфияның Солтүстік – Шығысында жүздеген күзет мұнаралары бар қорғаныс қабырғасы қоршаған Мерв қаласы орналасты. Ол қол өнері шеберлері мен саудагерлердің қаласы еді. Мервтің Нисадан басты айрмашылығы да сонда. Қаланың ішкі құрылыс қалдықтарынан оның тұрғындарының таптық оқшаулануы анық байқалады. Құл иеленушілердің бай үйлері жеке орналасқан. Олардан оқшаулау жерде ұсақ қол өнері шеберлерінің үйлері мен оған жалғастыра салынған кішігірім шеберханалары жалғасады. Қорғаныс қабырғасын қоршай ауылдық иеліктер мен бау, бақшалық алқаптар жатыр. Қаланың бұл бөлігі де қорғаныс дуалымен қоршалған.

Баќылау с±раќтары:

1 Сасанидтер мемлекеті мен Түркі қағанаты тұсындағы мәдениеттің дамуы.

2 Пенджикенттегі қазба жұмыстары.

3.Бұхара маңындағы Варахша қалашығы қалашығы және ондағы Бұхар – Худаттар сарайы.

4.VI- VII ғасырлардағы “Кешки” бекіністері.

5.Ислам өркениетінің енуі және әсері.

6.Самарқанд, Хорезм, Бұхара калаларының өркендеуі.

7. Қала махаллары мен архитектурасы.

8.Калян, Гүр-Әмір, Шахи – Зинда ескерткіштері.
21- лекция. Таќырыбы:

Европа археологиясы.

Жоспары: 1. Германдар

2. Германия тарихы

Үнді –Европа тілдеріне жататын халықтар мен тайпалар тобы. Солтүстік Мұзды мұхит, Дунай, Рейн мен Лаба аралықтарын мекендеген. Көне заманды зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда, Скандинавияның оңтүстігі мен Лаба, Висла аралдарында да Германдар болған. Бұл тайпаларды кельттер не иллириялықтар Германдар деп атаса керек. Германдар осы халықтардың славян, кельт, финн т.б. әр текті тайпалармен біртіндеп араласуының нәтижесінде тарихи бір ел, бір халық болып қалыптасқан. Б.з.б. 1ғасырда Германдар үш топтан тұрған: шығыстық Германдар-готтар, бургундар, вандалдар т.б.; батыстық севеттер, хаттар, херускілер, англсактар т.б. Германдардың қоғамдық құрылысы, тілі туралы археолог, этногрф деректер көне заманды зерттеуші авторлардың еңбектерінде келтірілген. Германдар-Юлий Цезардың тұсында (б.з.б.1 ғ) отырықшы егіешілікпен кәсіп еткен. Аң аулап, мал өсірген. Тациттің тұсында (шамамен б.з.б. 150жылдан кейін) металл өңдеп, темір, алтын, мыс, күміс т.б.металдар қорытқан, тоқыма өнерін бір шама дамытып, қыш ыдыстар жасаған. Егін өнімінің көбірегін ру ақсақалдары, малы, құрал жабдығы, мүлкі көп адамдар алып отырған.

Германия жерінде адам б.з.б. 500-300мығң жылдарда, төменгі палеолит дәуірінде пайда болған. Оңтүстік Германияда неандерталь адамының сүйегі табылған. Палеолит дәірінене неолит дәуіріне өтер кезеңде Германның солтүстік аймақтарын алғашқы қауымдық балықшы және аңшы тайпалар мекендеген. Б.з.б 1-мың жылдықтың басында Герман жерінде қола құралдарымен қатар темір құралдарда пайда болды. Герман жерінің денін қоныстанған герман тайпалары б.з.б. 1-мың жылдықтың аяғында Рим мемлекетімен соқтығысты. 4ғасырдың қарсаңында тайпалардың қоныс ауыстырып , араласуы нәтижесінде германдықтардың тайпалық жаңа бірлестіктері құрылды; бұлардың бір бөлігі 4-6 ғ-да Батыс Рим империясының жеріне ойысты. Германия жеріне алемандар, баварлар, шығыс франкілері, фириздер бір жолата орнықты.

1 Германдықтардың археологиялық деректері.

2. Рим терминалогиясы

3. Ұлы қоныс аудару

4. Герман тайпаларының құрған корольдігі

5. Герман тайпалары қай империяға әсер етті

6. Герман тайпаларының мемлекет ретінде көтерілуіне кімдер әсер етті

7. Рим тайпасында не басым болды

8. Рим империясының құлауы

9. Германияда біртұтас мемлекеттің құрылуы

10. Вестгот тайпаларының тұрағы

11. Остгот тайпаларының шаруашылығы

12. Қолөнері

13. Қалалардың пайда болуы

14. Римдіктердің құрылысы

15. Герман тайпалары неліктен өздерін Арийліктерміз деп атайды

1.Славлян халықтарының шығу тегі туралы жорамалдар.

2.Ежелгі славяндардың тұрғын жайлары мен жерлеу орындарының зерттелуі.

Лекция маќсаты Ежелгі славяндардың тұрғын жайлары мен жерлеу орындарының зерттелуімен таныстыру

Лекция мєтіні

1. Славлян халықтарының шығу тегі туралы жорамалдар.

Славяндардың тегі мен ертедегі тарихын зерттеу мен тарих, археология, этнология және лингвистика секілді түрлі ғылымдардың мамандары айналысуда. Славян қалықтарының қалыптасуы мен мәдени дамуы бірнеше кезеңнен өткен. Ең алғашқысы славяндыққа дейінгі кезең. Ол б.з.д. бірінші мыңжылдықты қамтиды. Сол кезде Еуропаның орталығы мен шығысының едәуір бөлігін өзара туысқан тайпалар мекендеген. Бұл кезеңді славян тайпаларының қалыптасуының басы деуге болады.

Екінші кезеңді ежелгі славяндық дәуір деуге келеді. Б.з. бастапқы кзеңі ежелгі славяндардың археологиялық мәдениеті қалыптаса бастаған тұс. Сол тұстағы Славян тайпалары туралы жанама мәліметтер жазба деректерден де кездеседі. Халықтардың бір-бірін ығыстыра отырып, батысқа қарай қоныс аударған аяқ алған осы тарихи кзеңде Шығыс Славяндар мәдениетінің қалыптасу процесі жүріп жатты.

Слвян мәдениетінің қалыптасуының үшінші кезеңі феодалдық дәуірде жүрді. Бұл кезең орталығы Киев болған ежелгі Славян мемлекетінің қалыптасуымен байланысты. Жалпы славян халықтарының тарихы әлемдік өркениеттің бір бөлігі саналады.

Ежелгі грек тарихшысы Герадоттың «тарих» атты кітабында Скифтердің солтүстігі мен шығысында егіншілікті кәсіп еткен бірнеше тайпалар жайлы айтылады. Ал, б.з. басында өмір сүрген римдік тарихшы Тацит ежелгі Слаяндарды Венеттер деп жазған. Византиялық авторлар сол венеттердің ұрпағы анттар мен склавиндер деп көрсеткен. Дегенмен бұл деректер анттар мен венеттердің нақты мекені жайлы толық мәлімет бермейді. Осы тұста археологиялық материалдар ерекше маңызға ие болады.

Археологиялық мәліметтер бойынша б.з.д. ХІІ ғ. Висла мен Одер өзендерінің аралығында лужицкі мәдениеті қалыптасқан. Сол мәдениеттің ескерткіштері солтүстікте – Балтық теңізінен, оңтүстікте – Висла мен дунайдың жоғарғы ағысына, батыста – эльбаның ортаңғы ағысынан, шығыста – Буга мен Припяттың жоғарғы ағысына дейінгі аралыққа таралды.

Б.з.д. І – мыңжылдықта аумағы бірнеше гектарды алатын лужайскілік қоныстар пайда болады. Олардың ішінде жақсы зерттелгені Познань қаласына жақын жердегі Бескупе көлінің маңында орналасқан кейінгі лужицкі қонысы. Мұнда бөренелерден салынған құрылыстардың қалдықтары ылғалды топырақта жатқандықтан жақсы сақталған. Мекен айнала үш қатардан тұратын қима бөренелерден қаланған қорғаныс қабырғасымен қоршалған. Бөренедердің арасы балшықпен толтырылған. Табанына бөренелер төселген қатар-қатар көшелер мен оларды жағалай орналасқан ағаштан салынған үйлердің орындары қазылған. Үйлер тігінен қағылған бөренелердің үстіне салынған. Бір үй бірнеше жеке бөлмелерден тұрады. Қазбадан көптеген ыдыстар мен ағаш соқаның қалдығы, мүйізден жасалған кетпен, темірорақтар тас дәнүгіткіштер табылған. Бескөпе қонысында арпа, бидай, ноқаттардың дәндері жиі кездеседі. Қоныстың жерлеу ескерткіштері де жақсы белгілі. Өлген кісіні өртеп, күлін арнайы құмыраға (сауыт) салып, бетін ыдыс сынықтарымен жапқаннан кейін қабірге қойған. Қасына кейбір заттар да салынған. Осындай зираттарды «жерлеу алаңы» немесе «жерлеу сауыттары алаңы» деп атаған. Осындай жерлеу дәстүрі б.з.д. І – мыңжылдықтың бірінші жартысында Шығыс Еуропаның көпшілік тайпаларында кең таралған.

Скиф дәуірінде Днепрдің ортанғы ағысы мен Буганың жоғарғы ағысы аралығын жайлаған чернолескі, Оңтүстік Беларуссия мен Днепрдің оң жағалауына таралған милоград археологиялық мәдениеттері өкілдерінің ежелгі Славяндарға қатысы қаншалықты екендігі анық емес. Бұл археологиялық мәдениеттердің де шаруашылығының негізі егіншілік пен бақташылықтан тұрды. Қоныстары мен жерлеу ескерткіштерінде жүргізілген қазба жұмыстары оларда темір өндіру мен қол өнерінің жақсы дамығандығын көрсетеді. Славяндардың этногензінде б.з.д. ІҮ ғ. Ерекше белес болып есептеледі. Осы уақытта лужицкі мәдениетінің түрлі топтарының негізінде Полша, Беларуссия және Украинаның территориясында клешті жерлеу мәдениеті қалыптасты (клеш – төңкерілген қоңырау ыдыс). Осы мәдениетке тән ерекшелік өлген кісіні өртеп, күлін жерлеу сауытына, яғни клешке салып жерлеу. Мұнда жерлеу заттарының ішінде әшекей бұйымдары жиі кездеседі. Қоныстарының сыртында ешқендай қорғаныс құрылыстары болмайды.

Б.з.д. ІІ ғ соңы мен б.з. ІҮ ғ. Аралығында клешті мәдениетінің орнында Пшевор мен Оксыь мәдени қауымдастықтары қалыптасты Құрамына ежелгі славяндар кірген венедтердің ескерткіштері соларға жатуы мүмкін. Пшеварлықтардың қоныстары биік жерлерге орналасқан. Мәдениеттің тұрғындары жертөлелер мен мазанкаларда (мазанка – қабырғасы жіңішке ағаштардан тоқылып сырты балшықпен сыланған үйлер) тұрған. Негізгі шаруашылығы егіншілік пен бақташылық. Пшеварлық қоныстардың мәдени қабатынан темірден жасалған орақтар, балталар, шоттар, түрендер және көптеген жапсырма ыдыстар табылады. Ежелгі кельттер мен германик тайпаларында да дәл осындай құралдар болған. Жерлеу дәстүрінде мәйітті өртеу, сауытқа салып және сауытсыз жерлеу басым. Қабірлерге жапсырып жасаған ыдыстар мен жерлеу салтына сай әдейі бүлдірілген, кесілген немесе майыстырылған құралдар қойылады.

Б.з.д. І мыңжылдықтағы жоғарыда айтылған мәдениеттер ежелгі славяндардың қалыптасқан территориясын шамалауға мүмкіндік береді.

Батыс Буганың жоғарғы сағсы мен Днепрдің ортанғы ағысы аралығында, яғни Оңтүстік Беларуссия мен Солтүстік Украйна жерінде б.з.д. ІІ ғ. зарубинец мәдениеті қалыптасқан. Осы мәдениеттің орталығы айтылған территорияның батыс бөлігі деп есептелінеді. Еуропаның шығысындағы ежелгі славяндар қалыптасқан аймақта Зарубинецтіктер төрт жүз жылға дейін ең көп таралған тайпа болған. Бұл бірнеше туысқан мәдениеттердің дәстүрін бойына сіңірген тайпар. Олардың қоныстары өзендердің қиын қырқаларына орналасқан, сыртында қорғаныс құрылыстары жоқ мекендер. Қоныстар ағаш қабырғалар тындармен (тын – бөренелерден тұрғызылған дуалдар) қоршалған. Үйлері тік бұрышты мазанкалар. Б.з. басында үйлердің басым көпшілігі аумаға 10-15 м кв. келетін жартылай жертөлелер түріне көшкен. Шатырлары ортасынан екі жағына қарай құлама. Қоныстардың мәдени қабатынан қолдан жапсырып жасалған қыш ыдыстардың сынықтары, гарпундар, темірден жасалған орақтар, пышақтар, найзалар, жебенің ұштары, дәнүгіткі, қолдирмен және ігіш секілді түрлі заттар көп табылады. Шаруашылықтың негізі кетпенді егіншілік пен мал өсіру. Осы мәдениеттің қоныстарының ішінде белгілілері Гомелдің қасындағы Чаплин мен Киевке жақын жерде, Днепрдің жағалауында орналасқан.

2. Ежелгі славяндардың тұрғын жайлары мен жерлеу орындарының зерттелуі.

Мәдениеттің өзіндік ерекшелік белгісі – жерлеу сауыттары алаңдарында. Бұл дәстүр осы мәдениет тұсында кең таралды. Киевтің маңында екі үлкен мола Корчеватов пен Зарубинец жақсы зерттелген. Жерлеу қабірлерінен жартылай жанған сүйектер қыш ыдыстар шығады. Археологиялық материалдардың ішінде темір пышақтар, қоладан жасалған ілмектер, түйреуіштер, білезіктер көп. Зарубинец мәдениетінің этникалық тегі жайлы мәселеде ортақ көзқарас жоқ: зерттеушілердің бір бөлігі олардан славяндарды, екінші бір бөлігі балттарды көреді. Ғалымдардың үшінші бөлігі осы екі көзқарасқа да қарсы.

ІІ – ІІІ ғғ. Халықтардың Ұлы қонысаударуына байланысты Еуропаның көпшілік аудандарында саяси, мәдени және этникалық байланыстар жүрді. Осындай қатынасқа Зарубинец мәдениеті де түскен.Ұдайы қоныс аудару мен өзара ассимиляция ІІІ ғ. басында Зарубинец мәдениеті өкілдерін Днепрден Донға қарай ығысуға мәжбүр еткен.

Төменгі және ортанғы Днепр, Оңтүстік Буга мен Днестірден Қара теңізге дейінгі аралықта Черняхов мәдениеті пайда болды. Осы мәдениеттің археологиялық негізгі ескерткіштері болып ашық типтегі үлкен мекенжайлар есептеледі. Жерлеу ескерткіштерінде «жерлеу сауыттары алаңы» мен бірге қабірге мәйіттің сүйегін қою дәстүрі де кездеседі. Жерлеу дәстүрінің әр түрлі болуы черняхов мәдениеті өкілдерінің этникалық аралас сипатын білдіреді. Олардың мекендерінде сыртқы қорғаныс құрылыстары жоқ. Қоныстар егіншілікке қолайлы кіші өзендердің жағалауларында орналасқан. Тұрғындар мазанка үйлерде тұрған.

Жерлеу дәстүріндегі кейбір сыртқы ұқсастықтарына қарап кейбір ғалымдар оларды славяндардың арғы тегімен атт тайпасымен байланыстырады. Мамандардың екінші бір бөлігі оларды готтармен байланыстырады. Черняхов тайпасында қол өнері, сауда байланыстары, жыртпалы егіншілік, шарықта ыдыс жасау кәсіптері жоғары қарқынмен дамыды.

375 ж. Донды кесіп өткен Ғұндардың шапқыншылығынан Черняхов мәдениеті ыдырап, қоныс аударушы және көршілес тайпалармен сіңісіп кетті. Олардың орнында Гот тайпалық одағы қалыптасады.

1. 
   Славян халықтарының шығу тегі туралы жорамлдар.
   
2. 
   Жазба деректер.
   
3. 
   Ежелгі славяндардың тұрғын жайлары мен жерлеу орындарының зерттелуі.
   
4. 
   Лужиңк мәдениетінің қайнар бастаулары.
   
5. 
   Урналарда жерлеу рәсімдері.
   
6. 
   Бескупин қонысы.
   
7. 
   Шығыс Еуропаның археологиялық мәдениетінің өзіне тән ерекше қасиеттері,
   
8. 
   Чернолес мәдениеті.
   
9. 
   Милонград мәдениеті.
   
10. 
    Пшевор және оксив мәдениеті.
    
11. 
    Зарубинец мәдениетінің тайпалары.
    
12. 
    Черняхов мәдениеті.
    
13. 
    Праға мәдениеті. Ант мәдениеті.
    
14. 
    Псковтық және смоленскілік ұзын обалар мәдениеті.
    
15. 
    VHI ғ. славян тайпаларының бөлінуі.
    
16. 
    Гнездов, Смоленіцина, Черноговшина, Ярославль және Киев маңындағы обалы зираттар.
    
17. 
    Ежелгі орыс қалаларынархеологиялық тұрғыдан зерттеу.
    
18. 
    Қалалардың тайпалық бірлестіктердің орталығы ретінде құрылуы.
    

2 Киев архитектурасы

Шығыс славян халықтарында (яғни орыс халқында) қалалардың пайда болуы – қолөнердің, сауданың дамуымен, қоғамдық қатынастардың орнауымен, княздық феодалдық құрылыстың орнауымен байланысты болды.

Словяндардың пайда болған ірі қалалары жекелеген феодалдық княздіктердің орталықтары болып табылды. Мысалы, Киев, Смоленск, Новгород, Чернигов, Реазан және т.б. қалалардың тез қарқынмен өсуі ІХ-Х ғасырларға тура келеді, ал ХІІ ғасырдың соңында ежелгі Русьте екі жүз ірілі-кішілі қалалар өмір сүрді.

Ежелгі Русь қалаларының өзіндік ерекшеліктерінің бірі-қолөнердің, тұрақты сауданың дамуымен, саяси жағынан княздық және боярлық билікпен ерекшеленді. Кейбір қалалар тайпалық одақтың орталықтары ретінде пайда болса, кейбіреулері сауда-қолөнер орталықтары ретінде бас көтерді. Қалалардың өсуіне және сол қалалардағы сауданың дамуына географиялық жағдаймен қолөнердің дамуына шикізаттың көптеп кездесуі әсер етті. Әрбір қалалар үш басты бөліктен құралады:

1. 
   Қорғаныс орталығы –«детица»;
   
2. 
   Сауда-қолөнер поселкасы-«посада»
   
3. 
   Сауда-саттық жасалынатын дүкендер –«торгалардан» құралды.