Лекция Қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихы Қарастырылатын мәселе
жүктеу/скачать 112,31 Kb.
|
lektsiyalar
- Бұл бет үшін навигация:
- Дауысты дыбыстар емлесі. А,ә
| Дауысты дыбыстардың түрлері.
Қазіргі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар акустикалық және артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай былай жіктеледі: Тілдің қатысына қарай: Жуан (гуттураль) дауыстылар: а, о, ұ, ы,(у). Жіңішке (палаталь) дауыстылар: ә, е, ө, ү, і, и, (у). Ә.Жүнісбеков дауысты дыбыстарды жасалу орнына қарай тіл ортасы тіл арты деп бөледі. Тіл ортасы Ә, Е, І, Ө, Ү. Тіл арты А,Ы, О, Ұ Еріннің қатысына қарай: Еріндік (лабиаль) дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у. Езулік (лингваль) дауыстылар: а, ә, е, и, ы, і. Жақтың қатысына қарай: Ашық дауыстылар: а, ә, е, о, ө. Қысаң дауыстылар: ұ, ү, ы, і, и, (у). Қазақ тіліндегі дыбыстардың жаққа қатысын зерттей келе, С.Мырзабеков былай жіктейді: Ашық дауыстылар: а, ә. Жартылай ашық: о, ө, е. Қысаң дауыстылар: ұ, ү, ы, і, и, у. Ал, о, ө, е дауыстыларын зерттеуші ғалым Ә.Жүнісбеков ашыққа да, қысаңға да қоспай, өз алдына құранды дыбыстар деп бөліп қарайды. Дауысты дыбыстар емлесі. А,ә – жуанды-жіңішкелі жұп дауысты дыбыстар. «А» сөздің барлық буынында жазылады. «Ә» сөздің бірінші буынында жазылады: әзер, әкім, екінші буында да кездеседі: мәрмәр, күнә, сірә, іңкәр. Айтылуда «а» дыбысының «ә» болып айтылуы да кездеседі: шай (шәй), жаяу (жәяу), жайлау (жәйлау). О,ө – сөздің басқы буынында жазылады. «О» дыбысы кірме –қор, -қой, -ғой қосымшаларында келгенде ғана, екінші, үшінші буындарда айтыла да, жазыла да береді: даңғой, есепқор, бейнетқор, әуесқой. «Ө» дыбысы да солай –қой, -гөй: ақылгөй, жәдігөй. Ұ,ү әріптері көбінесі, сөздің басқы буынында жазылады: құлын, үзік, ұзын. Мына сөздерде сөз ортасында, сөз соңында жазылады: мазмұн, бұлбұл, дүлдүл, мәжбүр, мағлұмат, байғұс. Бірінші сөздерде «ұ», «ү» әріптері сөз ортасында, сөз соңында қолданыла береді: Бибігүл, бүрсігүні. Ы,і әріптері барлық буында жазылады: ырыс, көңіл, мейірім. Орыс тілінен енген сөздер нд, лп, нк, кт, нг, мб, ск, фт, нт, мт тіркестеріне аяқталғанда, оларға дауыссыздан басталатын қосымшалар ы, і дәнекері арқылы жалғанады: фонд-ы-ны, киоск-і-ден, митинг-і-де, факт-і-ге акт-і-нің. Ы, і әріптері түсіріліп жазылатын сөздер. Ы, і әріптері сөздің түбірінде жазылғанымен, дауысты дыбыстан басталған қосымша жалғанғанда түсіп қалады. Есім мен етістіктерге түрлі жұрнақтар жалғанғанда: жиын – жинал, қырық – қырқыт, ауыр – ауру, үрік – үркек, қиын – қина. Зат есімдерге тәуелдік жалғаулары жалғанғанда: мұрын – мұрны. Ескерту: егер тәуелдік жалғауы жалғанғанда, «ы», «і» дыбыстары анық естілсе, не оларды түсіріп айтқанда сөз мағынасы өзгеретін болса, ы, і әріптері сөзде сақталады: пейілі, қадірі, ұстаның көрігі, ырымы, киімі, құлақтың құлығы (құлқы басқа мағынада). И әрпінің жазылуы. И әрпі мынадай орындарда жазылады: И әрпі жалаң и дыбысын және –ый, -ій дыбыстарын таңбалайды: кино, тарихи, қиын, кемиді. Сый, тый және бұлардан таралған түбірлерде ый дыбыстары сол қалпында жазылады: сыйлық, сыйла, тыйым, тыйдыр. Я, ю әріптерінің алдында ы, і дыбыстары и әрпімен таңбаланады: тақия, қария, Әсия, қию, жию. Жазылуын есте сақтаңыз: байиды, ұйиды, иитін, кейиді. У әрпінің жазылуы. Бірде жуан, бірде жіңішке, бірде дауысты, бірде дауыссыз: бару, қуаныш, сөйлеу, біреу. Ескерту: бу, жу, ту, қу, жау, сау, ау, суы етістіктеріне тұйық етістіктің у жұрнағын жалғағанда: буу, жуу, қуу, жауу, сауу, суу болып жазылады. Айуан, хайуан, миуа осы қалпында жазылады. жүктеу/скачать 112,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|