Лекция курсы Шымкент, 022ж. ӘОж 342. «Құқық негіздері»

Жүйелілігі. Құқық - бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір бөлігі - табиғи құқықтың

жүктеу/скачать 185,21 Kb. бет 7/44 Дата 02.03.2023 өлшемі 185,21 Kb. #170867 түрі Лекция

Бұл бет үшін навигация:

• Нормативтік сипаты
• Формальды анықтылық

Жүйелілігі. Құқық - бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір бөлігі - табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлеуметтік-құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: «Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ» (15-бап). Құқықтық жүйенің екінші бөлігі - мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі - субъективтік (тұлғалар) құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе, адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса, аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы керек. Адамның әлеуметтік-құқықтың талаптарының мағынасы - оны мемлекеттің тануы, қорғауы, қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі. Нормативтік сипаты - құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида - тұлғалардың мінез-құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері қажет. Сондықтан құқықтың нормалары - тұлғалардың іс-әрекетінің, мінез-құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету көрсетпеуге хақылы (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 19-бап). Тұлғалардың мінез-құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап, жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады, бассыздықтан қорғайды. Формальды анықтылық - құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құратын заңдарды, басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет. Мемлекет органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң - ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. Әрбір ереже, қағида заң шығарушының тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды. Қағидада артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің әлеуметтік мәні болады, себебі ол қоғамдық қатынасқа қатысатын тұлғалардың мінез-құлқын анықтау арқылы олардың тағдырына әсер етеді. Құқықтың енді бір белгісі - мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет құқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе, олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекетгік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі (25-бап). Егер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі. Құқықтың тағы бір белгісі - адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау аркылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді (3-бап). Сонымен халық заңдарды өзі тікелей қабылдай алады. Мұндай жағдайда заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған мысал, 1995 жылдын 30 тамызында Қазақстан халқының Конституцияны қабылдауы. Конституция - құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың ойын, еркін мемлекет органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады. Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің шеңберінде нормативті актілер - заң күші бар жарлықтар, жай нормативті жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті актілері Қазақстан құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құратын нормалар тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана қорғамайды. Ол - халық үшін қызмет істейді. Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік қасиетіне формальды белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік. Құқықтық нормалар міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары. Онсыз құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға болмайды, олардың сырттай объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу мақсатын орындай алмайтындығын айтпасақта. Мәселеңі былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған. Бірақ дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олдардың жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық - актылар арқылы іске асырылу мүмкіндігі көрсетілген. Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда құқықтың белгісіне байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір сүруінен шығатын (оның негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа құқықтық ережелердің арасындағы өзгешелік жоғалады. Барлық құқық аясындағы нысан біреу ғана болады - объективті бекітуді барлық тәртіп құқығы актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады. Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал мемлекеттің міндеті - бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу. Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет. Мысалы, «құқық нысаны» мен «құқықтық нысанды» айыра білу қажет. Құқықтық нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар әлеуметтік мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы, экономиканы құқықтық реттеу нысаны. Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны, сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы құрылымды) зерттейміз. Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды. Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді мағнада (құқық нысаны) былай бөледі: а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы, әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің қажеттілігін талап етеді). б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері, жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.) в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада - қоғамның құқық санасы, көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар. 1. Тарихи бірінші құқық нысанына - (құқықтың қайнар көзі формальды мағнада) құқықтық дәстүр - мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру екі жолмен жүргізіледі: а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі нормаларын бекіту арқылы. б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді. Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады. Әдет-ғұрыптың маңызы Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде елдерде жоғары бағаланады. Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында мойындалған. 2. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі - сот прецеденті. Сот прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық) мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды (Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Барлық елдерде сот есебі жарияланады, одан прецендеттен туралы ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар көзі ретінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық функциясын мойындау, мұндай жағдайда - шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты дамыған құқықтық сана, демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және әлеуметтік бақылаудың нәтижелері болып табылады. Соттар прецедентті «тудырмайды» оларды жасап шығармайды. Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар кезде де құрады. Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады. Россияның құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың қайнар көзі ретінде мофындалмаған. Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі әкімшілік прецеденті болуы мүмкін. Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) - сот және әкімшілік шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын) пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды. Сот прецеденті - бұл соттың шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу үшін жаңа заң нормаларын табады және пайдаланады, яғни прецедент болып аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі болуы қажет. Сонымен қатар , «жалпы құқық! Елдерінде прецедент - бірнеше соттардың шешімімен құрылады. 3. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады. Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады. Жалпы алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының қайнар көзі ретінде үлкен болашағы бар. 4. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар жатады (ол туралы келесі сұрақта). Зпңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі Рим құқығына әсер етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті түсініктеме беруге рұқсат, құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар мұсылман құқығының шығу көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге тырысады. Көп елдердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар көздеріне құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) жатады. жүктеу/скачать 185,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу: