Лекция тақырыбы: Дауыссыз дыбыстар (консонантизмдер),олардың зерттелуі
жүктеу/скачать 319,58 Kb.
|
Фонет 7.15
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
| Қорытынды
Қорытындылай келгенде, ХVІІІ ғасырдың басында кирил әліпбиінің негізінде Ұлы Петр арнайы жасаған және орыс тілін жазуда беру үшін өте тиімді икемделген орыс әліпбиі өзге жүйедегі қазақ тілінің (кеңірек айтқанда – түркі тілдерінің) дыбыстық жүйесін беруде үлкен қиындықтар туындатып отыр. Шешілуі қиын болып отырған кедергілер шексіз деуге болады – орфографияның күрделенгендігінде сөз жоқ, ал күрделі орфография орфоэпияға, айтылымға кері әсерін тигізеді. Ә.Жүнісбек қазіргі әліпбиімізді «қазақ әліпбиі» деп атаудың еш реті жоқ дейді. Өйткені ол «қазақ әліпбиі» емес, «қазақ-орыс әліпбиі», тіптен ақиқатын айтып «орыс-қазақ әліпбиі» десе де болады деген еді [18]. Сондай-ақ мамандар әділ атап көрсеткендей, жазуда қазақ және орыс тілдерінің алуан түрлі ерекшеліктегі дыбыстарын таңбалау «фонемалардың шашырауына, жайылуына әкеледі». Нәтижесінде – тілдің өзіндік ерекшелігі жоғалады. Қазіргі кездегі қазақ тілі қолданылып отырған ортадағы өзгеріске ұшыраған тілдік ахуалды ескерген жөн. Егер 40-50 жыл бұрын қазақтар өздерінің ана тілдерін жетік біле отырып орыс тілін меңгерсе, кейінгі онжылдықта қазақтардың басым бөлігі балаларын орыс мектерінде оқытқан жағдайларда, енді орыс тілі арқылы ана тіліне қайту үрдісі бел алып отыр. Әрине, осындай жағдайдағы әліпбилердің ұқсастығынан қазақ тілінің нағыз табиғи айтылым нормаларын жетік меңгере қою аса қиын шаруа. Сондықтан да әліпбиді жетілдіру мәселесі, ең алдымен тілдің қазіргі кездегі жағдайына қамқорлық таныта отырып, тілді дамыту перспективасын және оны сақтау шараларын қамтиды. Cондықтан А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты қызметкерлері аталмыш проблемаға өз көзқарастарын білдіре отырып, 5 жоба ұсынып отыр. Оның біреуі интернетке арналған. Латын графикасына негізделген жаңа әліпби жобалары жан-жақты ойластырылып, ғалымдар тарапынан құрастырылған ғылыми нақтыланған жобалар. Онда қазіргі әліпби жүйелерінде шешімін тапқан, сонымен қатар жазу тарихымыздағы тәжірибелерді қорытып, дұрыс нәтиже көрсеткен сараптамалар өз деңгейінде пайдаланылған. Қазіргі қазақ жазбасында енгізуге толықтай жарамды. Әріптерді белгілеудегі жеке-дара пікір қайшылықтары болғанымен, қазақ халқы үшін латын графикасына өту заман талабына сәйкес өте қажетті де маңызды болып саналады.Жазу таңбалары дыбыстық таңбалар (әріптер), грамматикалық таңбалар (пунктуациялық белгiлер), ұғымдық таңбаларға (бөлек, бiрге, дефис арқылы берiлуi, бас әрiп, кiшi әрiп) бөлінеді (академик Л.В.Щерба). Осы негiзде жазудың негiзгi категориялары анықталады, ол көп айтыла беретін - әліпби, көп айтылмайтын - графика және бәрі білетін – орфография және пунктуация. Әліпби дегеніміз, әсіресе дыбыстық әліпби - тілдегі барлық фонемалардың шартты таңбаларының белгілі тәртіппен орналасқан жиынтығы. Жазудың даму тарихындағы соңғы құбылыс. Әлемде дыбыстық әліпбилер санаулы. Сондықтан барлық тілдердің әліпбилері сол санаулы әліпби түрлеріне барып тіреледі. Таралу, пайдалану дәрежесіне қарай әліпбилер ашық әліпби (латын, араб, кирил) және жабық әліпби (армян, грузин, т.б.) болып бөлінеді. Ұлт тілдерінің кейбіреуінде (армян, грузин т.б.) ғана болмаса, көбінде жазу кеңістігіне белгілі ашық әліпби түрлері өзгертіліп, жетілдіріліп қолданылып келеді. Бұл неше мың тілде сөйлейтін халықтардың белгілі әліпби түрімен коммуникация жасауын жеңілдетеді. Мысалы, біз жүйесі бөлек герман тілдерін бөтенсімейміз, жатырқамаймыз, қытай тіліне қарағанда тез әрі оңай меңгереміз. Өйткені алдыңғысы ашық әліпби түрі – латынмен, соңғысы жабық әліпби – қытай иероглифін пайдаланады. Әліпби көбіне әлеуметтік, экономикалық, саяси тұрғыдан белгілі бір кезеңде ғана арнайы нысанға айналады, әліпби ауыстыру, өзгерту науқаны аяқталған соң дыбыстардың қасаң таңбалар жиынтығы болып қалады. Әліпби деген атау буынжазудан кейін тарих аренасына келген бір дыбысқа бір таңба сәйкесетін дыбысжазуға қатысты. Алғашқы әліпби финикийлердің консонантты әліпбиінен басталды (финикийлер – б.э.д. ІІІ мыңж.-б.э. дейін Жерорта теңізінің шығыс жағалауын мекендеген, ірі сауда қалалары болған халық). Финикий жазуындағы 22 әріптің (алеф, бет, гимел, далет, хе, вав, зайн, хет, тет, йод, каф, ламед, мем, нун, самећ, айин, пе, цаде, коф, реш, шин, тов) атауы, тәртібі кейін осы әліпбиден өрбіген барлық әліпбилерге негіз, өзгермейтін қаңқа болды. Финикий жазуынан арамей және архаикалық грек әліпбиі дамиды. Арамей бұтағынан араб, парсы, ауған; соғды, ұйғыр, моңғол; еврей жазуы тарайды. Архаикалық грек бұтағынан шығыс грек пен батыс грек жазуы шығады. Шығыс грек тобына гот, армян; византия - славяннан өрбіген орыс; грузин жазулары жатады. Батыс грек бұтағынан итальян; этрусстан – латын әліпбиі дамиды. Қазіргі ашық әліпбилердің көшбасшысы латын әліпбиі грек әліпбиінен шығады. Гректер әліпби ойлап таппаса да, әліпбиді жетілдіру жағынан алда болды. Грек алфавитінің тек b, g, d, z, k, l, m, n, p, v, t әріптері ғана алдыңғы әліпби дыбыстарымен бірдей. Қалған әріптер түп төркінінен өзгеше сипат алды. Гректер әліпби жетілдіруде мынадай өзгерістер жасаған: семит тілдеріндегі кейбір дауыссыздар таңбасымен дауыстыларды беріп, әліпбиге дауыстыларды енгізді; семит тілдерінің кейбір дыбыс әріптерін басқаша қолданды; рh, ps, kh, х сияқты әріп тіркесін қосты. алеф, хе, вав, иад, айин әріптері дауыстыларды берді. Сонымен, әлемдегі ең танымал графика мен әліпби – латын әліпбиі, одан кейінгі танымал әліпби – араб әліпбиі мен кирил әліпбилері ашық әліпбилер деп аталады. Әлем тілдері осы дайын әліпби түрлерін пайдаланып жатыр, көшіп жатыр, ауысып жатыр. Неге, не себепті әр тіл өзіне сай әліпби түрін, таңба, графика жасай бермеген? Неге барлық тілдер дайын әліпбиді қажетіне қарай пайдалана салған? Өйткені жазу – әлеуметтік құбылыс, жазу – шартты таңба, графика, жазу тілдік шекаралардан асып, әлемді ортақ коммуникацияға шақырады. Әліпбиде әріптердің белгілі тәртібі маңызды рөл атқарады. Және әріп саны да, әріп атауы да әліпбимен бірге айқындалады. Әліпби тәртібі экстралингвистикалық жағдайларда қызмет атқарады: цифр қызметін атқарады, сөздік, анықтағыш, энциклопедияларда сөздің орналасуын жүйелейді. Сондықтан о бастағы әліпби тәртібі қашан да сақталады. Әліпбидегі әріп саны қанша болуы керек? Әліпби таңдау алынған алфавитті өзгертпей қолдану//тілдің дыбыстық құрамына сәйкес өзгертіп қолдану дегенді тудырады. Сонда соңғысы әліпбидің өзін емес, графикасын ғана пайдалану дегенді білдіреді. Әліпби теориясында әліпбидегі әріп саны тілдегі фонеманың санына тең болуы керек, не аз болу керек делінеді. Бірақ әлем жазуларында мұндай сипат аз. Өйткені ашық әліпби түрлерін генетикалық жағынан туыс емес тілдер, дыбыстық құрамы әліпбидегі әріптерге сәйкес келмейтін тілдер де қабылдап жатыр. Зерттеушілер әліпбидегі әріп саны тілдегі фонема санымен қандай қатынаста болу керек? Әріп саны фонемамен тең әліпби жетілген бе, әлде әріп саны фонема санынан аз әліпби жетілген бе? деген сауал айналасында пікір таласып келеді. Бұл жазуды ауызша тілдің дәл көшірмесі, тіл өмір сүруінің бір формасы деп немесе жазуды өз алдына дербес жүйе деп қарау тұрғысынан екіге айырылады. Әліпбидегі әріп саны фонема санынан аз болып келетін ағылшын, француз, неміс әліпбилері жазуды дербес жүйе деп қарайды. Ал фонема мен әріп саны тепе-тең әліпбилер жазуды ауызша тілдің көшірмесі деп қарайды. жүктеу/скачать 319,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|