Лекциялар курсы ГулжиИан Нурышева философия (лекциялар курсы ) У1ш press алматы

Платоннын.мемлеке/я туралы ойлары да ani кунге 
дёйш 
мацызын жой- 
ган  жок.  Жер  бетжде  мжс'гз,  идеалды  мемлекет  куруды  арман  етпеген 
философтар философия тарихында кеп кеэдеседк Солардын алгашкыла- 
рыныч 6ipi  Платон болды. Оныц “Мемлекет”, “Зацдар” жэне тагы баска 
ецбектер1 осы такырыпка жазылды.  Платоннын niKipiHme,  Minci3 мемле­
кет  Шындык;  пен  Игтпске  непзделт  курылуы  керек,  ал  бул  касиеттер 
философтарга  тэн  болгандыктан,  MiHci3  мемлекеш  философ  баскаруы 
Tnic. Мемлекет-полист! адам жаныныч улкейтшгеи 
Typi 
деп карастырган 
ол  жаннын  бел)ктерж1н  мелшерше  байланысты  осы  мемлекетте  eMip 
cypeTiH адамдарды уш тапка белед\ у
Аристотель  -  6iafli4 SeyipiMBfe дейшп 384 жыл шамасында Стагир- 
де дуниеге  келген.  Платоннын  Академиясында философ  реиндё калып- 
тасу кезецшен 
eTTi. 
устазыныч философиялык шмш жалгастырды. Ари­
стотель зерттеген  мэселелер аумагы ете кеч.
Философияны Аристотель “6ipiHiui философия” жэне ёкн*йц филосо­
фия” немесе метафизика жэне физика деп белед!. Оньщ niKipiHme. мета­
физика  - барлык гылымдардыч арасындагы ен кундысы, ейгкенц ол жо­
гаргы себептердй дуниедеп козгалыс пен дамудын ce6e6i болып табыла- 
тын  мэцплЩ денеб
1
з  жэне  козгалмайтынды,  табигаттан  жэне  сез!мдж- 
тен жогарыны зерттейдь  Аристотель себептердщ немесе бастаулардын 
терт турш атап  керсетедг
1)  Материалдык себеп  немесе заттын материясы, ягни зат одан  пай­
да болатын  нэрсе.  Бул себеп “Неден?” деген суракка жауап береда.
2)  Форма  -  заттын  материясын  калыптастыратын,  оны  нак,ты  осы 
затка айналдьфушы себеп. “Бул не?” деген суракка жауап бередк
3)  К,озгалтушы  себеп, ягни козгалыстыч бастауы, “Козгалыс кайдан 
басталады?” деген суракка жауап бередк
4)  Мацсат себеп,  немесе езгерущц ce6e6i, “Не ушж?” деген суракка 
жауап бередЬ
Физиканыц зерттеу объектш - денес! бар жэне цозгалушы нэрсе. Ари­
стотель  козгалыс  деп  кез-келген  езгерюн,  мумюндпепч  жузеге  асуын 
тусшед! жэне оныч терт 
TypiH 
атап  керсетедк
1)  субстанционалдьщ цозгалыс  -  пайда болу жэне жойылу;
2)  сандьщ цозгалыс  - есу жэне азаю;
3)  ёапалщ цозгалыс  - айналу, альтерация  (заттьщ баскзга айналуы);
4)  кецктттЫ цозгалыс  - орын ауыстыру, трансляция.
Адам  кызмепшч  жалпы  максаты,  Аристотельдщ  ойынша,  рахатка 
белену. Рахатца белену болмыстыч жетшгещцп мен эдемЫк болса, адам 
ymiH бул жеттгендж - e3iHi4 адам peTiHaeri ю-эрекетш1ч, кызметтщ же-
39

ттгещ цп .  Акыл-ойдьщ 
ic-apeneTi 
дэл  осындай 
ic-ерекет, 
сондыктан  да 
акыл-ойдыц ез мшдеттерше сай 
ic-apeKeri 
асыл к,асиет болады, ягни адам 
ушш рахат -  асыл кдсиетке жетуде.
Аристотельд'щ мемлекет
 
туралы шЩ1 де асыл касиет угымына непздел­
ген.  Мемлекетп  араласудьщ ен жетшген 
Typi 
деп туЫщйрген  Аристотель 
оньщ басты максаты  - ез азаматтарын асыл касиетке тэрбиелеу дейш.
Александр Македонский 
бирж  
курган кезец  - б1здщ дэррщйге дешнп 
334  жылдардан  бастап  оньщ  универсалдык  кудайы  монархия  идеясы 
жузеге  аса бастады,  ол  езшщ кол  астына эр 
Typni 
калаларды гана емес, 
тутас  елдерд!,  халыктарды 
6ipiicripe 
бастады.  Грек полис-мемлекел даг- 
дарыска  ушырады,  езшщ  т эу ел а зд тн   жогалтып,  купдырады.  Сократ, 
Платон, Аристотель дамыткан еркш философиялык ойлардьщ орнын по­
листен  жаттанган,  ем1рдщ  мэнш  жогалткан,  болашакка  сешмазщкпен 
карайтын,  п е сси м и ст   пайымдауларга квб1рек бершген философтардын 
экзистенциалдык жэне  практикалык пшрлер1 басты.
Осы эллинизм дэугршщ кернекп  ек1л1  Эпикур болдыФизика, логика 
жэне этиканы зерттеген Эпикур философиясынын басты мэселес)  -  адам 
жэне бацыт.  Философияны ол уш бельке беледк каноника  - акикаттьщ 
критерий л epi туралы диалектикалык зерттеулер; физика  -табигаттыц пай­
да болуы жэне бузылуы туралы гылым; этика  -  eMip салты, неш тандап, 
неден бас тарту  Kepeicriri жэне тупкШкп максат туралы гылым..
Табигат туралы шмшде Эпикур Демокриттщ атомдар шм1| колдайды
Марк Туллий  Цицерон  - б1здщ дэу1р1м1зге дешнп  106 жылы Арпи- 
нумде дуниеге  келш,  б.д.д. 43  жылы  кайтыс болды.  Оньщ философиясы 
теориялык  пайымдаумен  шектелмейд1,  практикалык; сипатка  ие  болуга 
умтылады.
Цицеронныц ойынша,  философия  кене  гректердеп сеюдщ колы бос, 
eMipfli 
сырттай бакылап кана койып, тужырымдар жасайтын адамньщ 
ici 
емес, 
ем грдщ  
киындыктарын  жецуге  кемектеспейтш  философиянын, 
даналыктын кажет! де  шамалы.  Философиянын максаты  -  жан жарасын 
жазу, адамньщ назарын 
ем!рдщ 
куйбен тсршййпнен жогары кундылыкта- 
рга аудару, кумарлыктардан, коркыныштардан арылту, сондыктан римдш- 
тер философияны менешбеущ койып, оны терец зерттеуге умтылуы 
THic.
Луций Анней Сенека  -  б1здщ дэу ipiMi3re дешнп 5-жыл шамасында 
Испанияда,  Кордовада дуниеге  келш, 
l | g i g  д |||р
1
щ-здщ 
65-жылы  кай­
тыс болды.  Логика,  физика,  метеоролия  салаларын зерттеумен айналыс- 
канымен, антропологиялык жэне кудайы шмдердщ практикалык мазму- 
нына 
Ke6ipeK 
кещл  белдй  философияныц 
MiaqeTi 
пайымдауга  емес, 
ic- 
ерекетке  уйрету,  адамньщ  рухын  калыптастыру,  eMipiH  реттеу,  eMip  ке-
40

месшщ басшысы болу, таза, аскак  философия ici гана адамды ^рандакке 
жетюзеод деп TYciндipдi.
Адамнын ар-уятын Сенека одан  кашып  кутылу  мумюн  емес  зор ру­
хани  куш,  адамнын  моральдык  фундамент^ 
ituKi 
дауысы,  интуициясы 
ретшде карастырады.  Эпиктет -  50-жылдар  шамасында  Гиерапольде 
дуниеге  келш,  138  жылы  Никопольде дуниеден еткен.  Эпиктет филосо- 
фиянын  максаты  -  адамныц  бойында  асыл  касиеттерд1  тэрбиелеу  деп 
тусшедь  Ол  адамдарга  кажет  адамгершшкпк  ережелер1  ретшде  мына- 
дай  кагидаларды усынады:  Кудайга жэне  оныц адамдарга камкорлыгы- 
на,  дуниенщ жэне затгардьщ жуйелК акылдьщ кемепмен дамитындыгы- 
на, адам рухыньщ Кудайга уксастыгына сешм.  Кейб1р зерттеуш1пер оны 
философтан repi Кудайга кызмет ету mi, оньщ идеяларын таратушы, адам­
гершшк касиеттердг насихаттаушы деп  карастырады.
Корыта айтсак,, кене грек философиясы мазмуны бай, зерттегенмэсе­
лелер ауцымы ете кец,  санцырлы,  философияныц  натурфилософия,  фи- 
лософиялык,  антропология,  онтология,  гносеология,  этика,  эстетика, 
логика жэне тагы  басца салаларын кец!нен  цамтыган,  философияныц 
классикалыц улгк/ деп атауга болатын философия десек,  артык; емес.
5-ТАКЫРЫП
ОРТА РАСЫРЛЫК ХРИСТИАН 
ЖЭНЕ  МУСЫЛМАН  ФИЛОСОФИЯСЫ 
(Лекция слайдтармен  камтамасыз етшген)
1.  Орта гасырльщ христиан  философиясыныц даму кезецдер/ жэне 
негйзг! ерекшел1ктер1
2.  Августин Аврелий жэне Томас Аквинаттыц dinu философиясы.
3.  Орта гасырдагы мусылман  философиясыныц цалъттасу жаг- 
дайлары,  нещзгг багыттары.
4.  Эл Кинди жэне эл Разали философиясы.
5.  "Таза агайындардыц ” элеуметтЫ кезкарастары.
Теологияныц непзп кагидалары:  1) элеуметпк статусыньщ кандай еке- 
нше карамастан, кез-келген адам Жаратушыньщ жердеп 
K e p in ic i;  
2) адам- 
заттыц туб!  6ip;  3)  адам  жердеп  куйбец 
йрщцпктен 
бас  тартып,  Иисус 
Христостан  ynri  ала  отырып,  Жаратушыга  махаббат  жолымен  e3iH-e3i 
жетишруге умтылуы 
T H ic . 
Бул кагидалар ец 
эуеш 
Орта гасыр философи- 
ясынын мазмунынан, оныц 
H e r i3 r i  e K t o a e p i 
Августин Аврелий мен Томас 
Аквинаттыц шмдершен  айкын  кершедк 
Августин Аврелий (Блажен­
41

ный)  -  354  ж.  Тагаст  каласында дуниеге  келген.  Ецбектер1  ете  кеп,  не- 
НзНлер1:  “Кудайы  кала туралы”,  “Жан  сыры”  (Теубе,  Исповедь).  Оньщ 
eMipiH  eKi  кезецге  белуге  болады:  дшге  дейш п  жене  д1щн  кабылдап, 
Кудайга деген  Сешм оньщ журеп мен  жанында 6epiK орын  алган  кезец. 
Кудайга деген  CeHiM  оньщ eMipiH тугел  езгертп,  Сешм  оньщ eMipi  мен 
ойыныц,  философиялык  пайымдауыныц  субстанциясына  айналды.  Ав­
густин езшщ философияга деген бурынгы сушспеншипгш тым артык деп 
багалады, нагыз рахат философияда емес, Кудайга деген махаббатта, 
6ipaK 
бул рахат - болашакта болатын рахат, оган жетюзетш жалгыз жол  -  Хрис­
тос жолы. Осылайша философияныц кундылыгы темендетшп, оньщ ор- 
нын теологиялык ойлау басты. Сонымен катар, Августин Акылдьщ релш 
де  жокка  шыгармайды:  “Адам  Кудайды  1здег1с1  келу1  ушш  акылды  бо­
лу ы кажет. Кудай езш ryciHin 1здегендерд1 гана калайды”. Ен басты меселе
-  космос  емес,  жеке  адам  меселесь 
0 3 in a i 
сырттан  1здеме,  езще  орал, 
акикат адам  жаныныц тунгиыгында.  Адамньщ жанында Кудай бейнеле- 
нед1,  жанымыздыц  катпарларына  ущле  отырып, 
6 i3 
Кудайды  табамыз. 
0 3 in a i 
езщ танып-бш дегешм1з  -  03inai Кудайдыц бейнеа  perinae тану, 
б!здщ ойымыз  -  Кудайды еске алу, б1зд1цтанымымыз  -  Кудайдыц акыл- 
ойы,  парасаты, 
6 ip  
адамнан  екшып  адамга  кеш'ш  отыратын  махаббат  - 
Кудайдыц  махаббаты. 
Кудай  концепциясын  Tyciwripy  процесшде  ол 
Платонньщ “Идеясына”  жугшедь  Идея  заттардьщ  езгермейтш, туракты 
непзде.рй, фундаментален формалары, пайда болатын жэне елетш нерсе- 
лердщ 
6 a p i 
Идеядан бастап калыптасады. 
BipaK 
Августин Платонньщ те- 
ориясын  eKi  жерден езгертедк
1)  Идея Кудайдыц ойлары;
2)  Кудай таза Болмыс ретшде баска
заттардьщ болмысына катысты, оларды жасайды. Акикат ретшде ол берше 
e3iHiH  ееулесш  туЫред1,  махаббат  ретшде  езше  тартады  жене  адамньщ 
жанына тыныштык орнатады.
Августин  Идеяны  тану  жанныц  ен  жогаргы  бел)ктерше  гана,  ягни, 
акыл-парасатка  гана тен деп  пайымдайды.  Ce6e6i,  Акикатка жету  ушш 
жан тап-таза, ашык,  айкын болуы тшс.
Августин Кудай болмысыньщ уш дэлелш  келт
1
редк
1)  Гректердщ ©3i дуниеш жаратушыныц бар екеш  туралы идеяны айт- 
кан. Дуниенщ сантурлшп мен езгермелшп, оныц объектшершщ едемш п 
оны  улы да есем,  козге  кершбейтш  жене бшнбейтш  Кудай  жаратканын 
делелдейдь
2)  Екшип делел  - consensus gentium (адамзаттьщ aybi36ipuimiri).  Та­
бигаты  тугел1мен  бузылган  адамдардан  баска  адамзат  урпагы 
Кудай 
дуниеш Жаратушы деп  мойындайды.
42

3) 
Ен жогаргы бакыт бул 
ем
1
рде емес, 
о 
дуниеде. Оган Кудайды суйе 
алган  адам гана жетедь
Кудай Дуниеш Жаратушы.  Неден  жаратгы? “Ештенеден”, онымен 
6ipre  Кудай уакытты да жаратты. Адамды  Кудай сезшдж дуниенщ 
сонгы “рационалып  жануары” ретшде жараткан, онын жаны влмейд1, 
менгшк, ол елетш болса, Акикат та еледь
Зулымдык мэселеск Кудайдан шыгатын нэрсенщ 6api ilnnmf жаксылык 
болса, зулымдык кайдан шыгады? Августин зулымдыкты уш турге бейвдк
1)  метафизикалык-онтологиялык 
-  зулымдык  болып  кершетш 
нэрсенщ  Mi  жалпы  универсапдык  оптика  денгейшде  жогалып  кегель 
Зулымдык туралы  niiтык мэн! бар, ягни жагымды б!рденеге ие.
2) моральд
1
к  зулымдык  - куна. Куне залым kirepfe тэуелдь Кудайга 
бермгадакт! езгерту де моральдык зулымдык.
3) физикалык зулымдык  -  ауру, кайгы, куйзел
1
с жэне ел
1
м  -  мо­
ральдык зулымдыктыц салдарлары.
Зулымдык 
-   е з ш е  
деген  махаббатта,  п гЫ к   - 
K y ia iiF a  
махаббат. 
Эуел1  езше деген  махаббат,  Кудайды  жек  керу  сез1мдер1  Жер каласын, 
Кудайды  акыл-есшен  айрылганша сую  - Кек. Аслан  каласын туындата- 
ды.  Ек! каланьщ да аспанда nepiuiTenepi бар. JBipiHiiii патшальгктьщ адамы 
жер  бетшде  дуниеш  билеуин  реинде,  ал  кек  каласынын  тургыны  кезбе 
ретпнде KepiHeai. BipaK6ipiHmici кдргыскаушырайды, ал ёкГйпка  - мэнгшк 
куткаруга ие болады.
Нагыз адам, Августиннщойынша, суйе бшген жэне суюге лайык адам. 
Бул махаббат Кудайга, езш коршаган алые жэне жакын адамдарга, Кудай- 
дын  бейнеа  -  заттарга  багытталган  болуы  керек.  Адамньщ,  тулганьщ 
елшем1  -  суйе бшудецгеш. Философиялык ойлау осы принципке, Кудайга 
Сешмге непзделген болуы тшс. Августиннщ кейшр ойлары:
“Табиги деп аталып жургентеология туралы энпмеш кез-келген адам- 
мен  емес,  аттары  латын  тш н ен   аударганда  даналыкка  махаббатты 
б!лд1ретш  философтармен  журпзу  керек; даналык ДегеШшз бэрш  Жара­
тушы болса, онда нагыз философ  Кудайды  суйедГ. "...философтар дана­
лыкка талпыныека немесе даналыктын езше уйретедГ. “ ..Дуниеш жарат­
кан Кудайга жупнш емес, дуниенщ желюше жулнш  пайымдайтын фило- 
софтардан сак болу кажет”.
Томас (Фома) Аквинат (1225-1274)  - Сенш мен Ацылдыц гармония- 
сын непздейтш  шм  калыптастырды. Оньщ  непзп тужырымдары:
1) 
Сен1м  мен  Акылдьщ  квмепмен  жузеге  асырылатын  таным  про- 
цесщщ тэсиьадстерЫ ч ортак жактары кеп. CeHiM де, Акыл да 6ip затты
- Кудайды жене ол жараткан дуниеш танып-б1ледг,
43

2)  EKi Teciji де  6ipiH-6ipi  жокда  шыгармайды, толыктырып  отырады. 
Адам  Кудайга  тэуедш  болганымен,  оньщ  акыл-ойыныц  салыстырмалы 
автономиясы  бар.  Теология  философияны,  Сешм  Акылды  терютей  ал- 
майды, акикат K©3i  -  осы тужырымда.
3)  EKi тэсщщ де Кудай жараткан, сондыктан eMip суру кукыктары 6ipaefi.
EipaK eKi тэсщщц epexui&niKmepi де бар:
1)  Сешм Кудай-жаратушы туралы акикатты сез1м, ж1гер, тшекке суйе­
не отырып  кабылдайды.
2)  Акыл акикат туралы yHeMi кумэнданады, TinTi Кудай Болмысы ту­
ралы акикаттьщ да дэлелш  !здейдк
Сондыктан, Аквинаттьщ ойынша, Сешм Акылдан жогары. Ол Кудай­
дыц  жаратылыстан  тыс  нур-шапагаты.  1нжшд1 толтырып  турган  да осы 
Кудайдыц жарыгы.  Акыл  -  адамньщ кабшеп,  куралы, табиги  нуры,  ол 
философияныц акикаттарында 
K e p iH ic  
тапкан. Акыл ‘‘дшнщ кызметиисГ 
болу  уппн  жаратылган.  Ягни,  Аквинат  дш  мен  философия-гылымныц 
арасындагы  компромисс  идеясын  непздедк
Аквинат Кудайдыц бар екенщгшщ бес дэлелт келпредк
1)  Дуние дегешм1з козгалыс.  0p6ip зат козгалысыныц бастауы  бар, 
бул  кагида  сез1мдер1м!з  аркылы дэлелденедь  Осы  козгалыска  алгашкы 
куш беретш  -  Кудай.
2)  Екшип  дэлел  “туындатушы  себеп” угымынан  шыгады.  Дуние  се- 
беп пен салдардан турады. Эр заттыц себеб! бар. Алгашкы себеп  -  Кудай.
3)  YiuiHini себеп  кездейсоктык пен кажеттшж угымдарына  непздел- 
ген. Дуниеде кездейсок нэрселер кеп, 6ipaK кажеттшк, зацдылыктыц бар 
екеищп кумэнЫз. Мысалы, планеталар козгалысы, адамдардын 
eMipi. 
Осы 
кажетп л 
i 
к-зацд ы л ыктард ы тугызатын  Кудай.
4)  Заттардьщ жетшу дэрежелер! эр турль Bip зат толык жетшген, eKiHmici 
шамалы жетшген. Абсолютп, ец жогары жетшген  -  тек Кудай гана.
5)  Акылы жок заттар да белгш 6ip максатка, ретке багынып, табигат- 
та 
eM ip 
суредь Олардьщ бэр1не максат С
1
лтеп отыратын  -  Кудай.
Орта гасырлык  христиан  философиясынын тарихи-мэдени  рел{ ту­
ралы айтсак, ерюн ой тежелген, нпркеу догматтары устемдж курган кезец 
болганымен, бул  философия адамзат тарихы мен мэдениетшщ дамуьша 
ез1нд1к улес косты.
1)  Христиан дшшщ идеологиясы Европа мемлекеттершщ рухани ны- 
гаюына ерекше ыкпал erri, элеуметпк-саяси туракгылыгынаэсерш типздь
2)  Грек философиясыныц мураларын дамытуга улес косты.
3)  Рухани  ем1рдщ сэулет eHepi,  бейнелеу  OHepi,  музыка, эдебиет си- 
якты салаларыныц дамуына ип ыкпал erri.
44

4)  Кептеген философиялык категорияларды тереццеттк сешм.  акыл, 
абстрактылык жэне  нактылык.
5)  Кудайдыц алдында адамдардьщ 6epi бiрдей идеясы когамды адам- 
щидЩК тургысынан  ныгайтты,  махаббат пен  шыдамдылыкка уйрегп.
О ртагасы рлы к  мусылман  философиясы.  Философияньщ,  жалпы 
мэдениеттщ даму тарихы узак жылдар бойы б1ржакты, европоцентриста 
тургыдан  карастырылып  келгеш белгш. Осы кезкарастын сапкыны сал- 
дарынан Орта гасыр философиясы тек христиандык философия шецбер- 
шде  гана карастырылды.  Шындыгында,  сонау  антика заманы  мен  онын 
бер  жагын  байланыстырып  туртан,  жай  байланыстырып  кана  кой май, 
дуниежузшк мэдениеттщ,  еркениеттщ дамуына мыкты эсер еткен  Шы- 
гыстагы  мусылман  философиясы  едй  Оны  толыгырак,  объектива  зерт­
теу  мумкш дт  енд1  гана туып  отыр.  Бул салада аткарар  жумыс ете  кеп. 
6ip aK  
аз  гана  уакыггьщ  шш де  журпзшген  1здешстердщ  ез1  мусылман 
мэдениет1 мен философиясынын Батыс философиясынан мулдем езгеше 
екеншпн  керсетедк
Мусылмандык  Шыгыс  философиясы  араб жэне  mypici  mindi  болып 
белшедк  Араб т1лд1  философияньщ калыптасуына эсер еткен  ислам д!н!, 
Аравияда VII-гасырда дуниеге келген  Араб халифаты  XVI-гасырга дейш 
мэдениеттщ 
ipi 
оШагы 
болды, ал галымдар халифат Рим империясынан да 
мыкты болтан деген 
niKip 
айтады.  Бул  пайымдаулармен  кел]суге де бола­
ды, ce6e6i осыншама узак eMip суруге кез-келген  империяныц эл| келмес 
едй  Араб халифатыныц экономикалык дамуыныц куигп  болуы оньщ фи- 
лософиясыньщ да айкындаушы факторы болды.
Ислам д Ы  непзп д1н i, араб тий Куран т ш  болтан Араб хапифатында 
мусылман философиясы езшен VI гасыр бурын дуниеге келген христиан 
дш мен курес нэтижесшде калыптасты. Озшщ таралу барысында, 
acipe- 
се 
Kiuii 
Азияда  ислам  антика  философиясынын ошактарымен  бетпе-бет 
келш 
отырды. 
Ka3ipri 
замангы  б елгш   казак  философы 
F. 
Е ам нщ  
niKipiHuie, 
элемд1  кушпен  гана  емес,  философия  мен  гылымды  тарату 
аркылы да билеуге болатынын утынган халифтер грек жэне унд1 филосо- 
фиясын терецдеп зерттеуге ерекше кеци! бедщ. Адам, оньщ тагдыры мэсе- 
лесш  тус!нд
1
руде,  оган  рухани  басшылык  жасауга  моральдык  жауап- 
кершшк iciKae олар антика философиясыныц категориалдык аппараты- 
на жупндь Сондыктан да философияныц практикалык кажеттшпнен грек 
философгарыныц ецбектер1 эуел] сирия, кейщ араб тшне аударылды. 
Timi 
Византиямен соты ста олар туткындарды колжазбаларга айырбастап алып 
отырды. Осы араб тш не аударылтан ецбектер кешн Европага жетп. Ягни, 
Европа^ркениет! ушш антика философиясын сактап калган араб ойшыл-
45

дары  деуге  болады.  Орта гасырдагы  мусылман  философиясынын басты 
ею лдерк  эл  Кинди,  эл  Фараби,  ибн  Сина,  эл  Газали,  “Таза агайындар” 
(шыгыстык перипатетизм); ибн Бадж, ибн Араби, ибн Туфейль, ибн Рушд 
(батыстык. перипатетизм) жвне тагы баскалар.
Орта гасырлык, мусылман  философиясыныц ерекшелЫтери
*  ислам  дпймен  тыгыз  байланыстылыгы.  Рылым  мен  дшнщ  6ipiH-  I 
6ipi  уйлес\мд
1
 толыктыруыныц жаксы мысалы.
*  кепулттылык,  -  араб, парсы, турю жэне т.б. улт философтары.
*  н еп зп  философиялык Tiл  -  араб тип. Араб тшнде философия  “фал-  I 
сафа” деп  аталды.
*  Басты  мэселелер  -  адам  жэне  оньщ тагдыры,  адам  жэне  Кудай, 
адам  
жэне когам, онтология мэселелер!.
О р та гасы р л ы к  мусылман  философиясыныц непзп багыттары 
Калам  (сез, тш)  -  спекулятивпк теология. Спекуляция  - тэж1рибеден 
тыс  жаткан  заттар  туралы  бшмге  ойлау  жолымен  кол  жетюзу  дегенд1 
б'
1
лд!ред
1
.  Калам  - 
мусылман когамыныц даму эволюциясыньщ занды 
кубылысы  болды.  Эр  турл1  секталар  мен  топтар  Мухаммед  пайгамбар 
дуниеден эткеннен  кейш  ислам дши  ш мшщ уагыздарын кызу талкылау 
нэтижeciндe ппарталас объекплерш аныктап,  дурыс шешм вдеп отыр- 
ды. Б ел гш  Иран ойшылы Мортаза Мотаххари каламга “исламдык кезка- 
растар туралы,  ягни  ислам тургысынан  алганда  не  нэрсеге сешмд! болу 
жэне  не нэрсеге сену кажетп ri туралы гылым” деген аныктама береда.
Каламды жалгастырушылармутакаллимдер  -  курдогматтаргасуйенш 
кана коймай, акыл-ойга да жупшп, дши жэне гылыми |шмдердщ басын 
ашып  отырды, Кудай, 
epiK 
еркдщцп, кудайы эдвд^йшк, Куранныц пай­
да болуы жэне тагы баска мэселедерД!  кещнен талкылады.
Каламньщ 
беделд
1
 
мектептершщ 
6ipi 
-  мутазилизмде  - (окдиаулану- 
шылар,  бэлектенуиплер)  -  рационалист  багыт  айкынырак байкалады. 
Дши мэселелерд
1
 талкылаумен шектелмей, табигат, когам, антрософия, фи­
лософия  мэселелерш  де  зерттеуге  умтылган  мутазилиттер  фалсафаныц 
Heri3iH  калады.
Суфизм  -  “алладан баска кудай жок” кагидасын “алладан баска 
eMip 
суретш ештеце жок” кагидасымен алмастырды. Суфизм  -  ислам дщшщ 
рухы,  M9Hir сананын есушщ, жан тазарып, ар-уят оянуыныц, рухани же- 
тшудщ бешцсЦ арлы,  адал болу, алланы сую, адамды сую.
Ю суф  ибн  И схак  эл  Кинди  (800-870)  -  араб  философиясынын 
кернекп  е к ш ,  “фалсафа” терминдащ тарихта калуына б!рден-б|р себеп- 
кер.  Умыт  бола  бастаган  грек  мэдениерн  калпына  келнрш,  жарыкка 
шыгарган осы ойшыл деуге эбден болады. Ол зерттемеген гылым саласы
46

жок,  логика,  математика,  этика,  музыка салаларынан  240-ка жуык ецбек 
жазган.  Ец  бастылары  -  философия  саласындагы  зерттеулерк  Аристо- 
тельдщ  ipi  ецбектерш  араб  т ш н е  аударган  эл  Кинди  оныц  философия­
сын  аса  курметтеп,  философияны танып-бшпа  келген  адам  эуел1  Арис- 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: