Лезги эдебиятдин тарих

Хуьре хъсан кIелай, чирвилерал рикI алай Агъалар, Ахцегьа кесибрин аялар патал вад йисан мектеб-пансионат кардик кутурла, гьаниз кьабулнай. Пансионат агалкьунрал акьалтIарайдалай гуьгъуьниз Агъалараз, мектебдин директор хьайи Гьажиев АбдулмутIалиба кIел давамардай мумкинвал гузва.

А.Гьажиеван биограф, бажарагьлу журналист ва писатель Казим Казимова къейдзавайвал, жегьил гада «мектеб акьатIарайвалди АбдулмутIалиб муаллимдин теклифдалди Буйнакскидин педтехникумдин гьазурвилин отделениедик экечIзава. Ина лагьайтIа, Агьалараз эдебиятдай тарсар гузвай Алим-Паша Салаватова еке таъсир авуна. Вичиз араб чIалакай хабар авай, туьрк чIални хъсандиз чизвай Агъалара техникумдик экечIай са куьруь вахтунда къумукь чIални чирна ва и чIалалди ада маниярни тамамариз хьана... Буйнакск шегьерда А.-П.Салаватован гуьзчивилик кваз ада неинки дерин чирвилер къачуна, ам гьакI дериндай литературадин кIвалахдални машгъул хьана». ^*

Буйнаксда кIелдай йисара Агъалар Гьажиев чи халкьдин машгьур алим ва ватанперес Гьажибег Гьажибеговахъ галаз таниш хьанай. Ч1ехи алимдихъ галаз хьайи суьгьбетри А. Гьажиеван уьмуьрда дерин гел тунай ва ада пешекар литераторвал авун кьет1най.

20-йисарин эхирда А.Гьажиева кIелзавай техникум урус чIалал элячIун себеб яз, ада Дербентдин педтехникумдиз перевод вахчуна. Ина, Кьиблепатан Дагъустандин меркез тир къадим Дербент шегьерда, ада шиирар яратмишиз башламишзава, манидарвал ва музыкантвал ийизва. Адан эсерар туьрк чIалал лезгияр патал тешкилай «Шура Дагьустан» газетдиз акъатзава. Гьа йисара А.Гьажиеванни Къияс Межидован^** (гележегда Дагъустандин халкьдин писатель - Гь.Г.) дуствилин алакъаяр арадал къвезва. Абур Гьажибег Гьажибегован тапшуругъдалди I929-йисуз СтIал Сулейманаз Агъа СтIалда мугьман хьанай. ЧIехи шаирдивай абуру адан вичин чIалар ва гьакIни халкьдин сивин яратмишунар кхьенай.

I930-йисуз Дербентдин педтехникум куьтягьайдалай кьулухъ А.Гьажиев Табасаран райондиз кIвалахал ракъурнай. Ада Мегьрагъа ва маса хуьрерин мектебра муаллимвал ийизва. Ина Агъалар табасаранрин жегьил шаир ва педагог Багьаудин Митаровахъ галаз таниш жезва. Адани муаллимвиле кIвалахзавай. Илгьамдикай пай ганвай кьве жегьилдин алакъаяр мягькем дуствилиз элкъвезва.

Муаллимвилин к1валахди А.Гьажиеван руьгьдин игьтияжриз тамамвилелди жаваб гузвачир.Ада кIел давамаруникай датIана фикирзавай. Эхирни Агъаларан мурад – филологиядай кьилин образование къачун-кьилиз акъатна. Ам I932- йисуз Бакудин В.И.Ленинан тIварунихъ галай пединститутдин филологический факультетдиз гьахьна. А.Гьажиева пединститутда кIелай йисарикай Бакуда Генжеви Низамидин тIварунихъ галай Илимдинни ахтармишунрин институтда кIвалахай алим Мавлуд Ярагьмедова икI кхьизва: «Зун Азгосуниверситетдин кафедрадин зеведиш профессор Акпер Агьаевахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Суьгьбетдай малум хьайивал, адани А.Гьажиева I932-I937-йисара пединститутда санал, са группада филологиядин факультетда кIелнай... Агъалар профессор Чабанзадедин (машгьур тюрколог - Гь.Г.) рикI алай студентрикай сад тир. Ам гьакI институтдин вири муаллимризни кIандай...

I937-йисуз агалкьунралди институт куьтягьай Агъалар гьана аспирантурада тун къарардиз къачунвай. Им са кафедрадин ваъ, вири институтдин Илимдин Советдин къарар тир. Анжах а йис пис атана. Агъаларан рик] алай муаллимар «халкьдин душманар» хьана лагьана, сад-садан гуьгьуьналлаз къазаматдиз гадарна. Чабанзаде кьурдалай гуьгъуьниз адан рикI алай ученик бажагьат секин тадай».(Ярагъмедов М. Халкьдин уьт квем хва// Коммунист. I989-йис. 27-сентябрь.).

А.Гьажиева са куьруь вахтунда Бакудин мектебра кIвалахна, гуьгъуьнлай ам Дагъустандиз хтана. Жегьил литератор Махачкъаладиз хтай вахтарикай ам мукьувай чидай Дагьустандин халкьдин шаир МутIалиб Митарова икI рикIел хкизва: «Лезги яратмишдай интеллигенциядин сифте векилрикай сифте чубарук тир Агъаларан т1вар кьурла, зи вилеркай юкьван буйдин, ачух еке пел, гьамиша жанлу цIару вилер авай милайим жегьил кас карагзава.

Чи сифте танишвал ажайиб гьалда кьиле фена. За техникумда кIелзавай ва стха Багьаудинахъ галаз чун Махачкъаладин Маркован куьчедин I6-нумрадин I4-кIвале санал яшамиш жезвай. Им I938-йисан эхирда хьайи кар я. Са сеферда йифиз чи рак са ни ятIани гатана. Йифен геж вахтунда чна гуьзлемиш тавур мугьманди ракIарихъай кIеви сесиналди гьарайзавай: «Зун ксун тавунвайла, куьн вучиз ксанвайди я?» Багьаудина рак ахъа авурвалди кIвализ икьван гагьда заз таниш тушир жегьил кас гьахьна. Ам акунмазни стхади йифен мугьман къужахламишна. Лугьумир кьван, гьеле I93I- I932-йисара Табасаран райондин школайра кIвалахзавайла, абур мукьувай таниш тир. А йисара Багьаудина муаллимвиле кIвалахзавай... Гьелбетда, зун адахъ галаз таниш хьунал гзаф шад тир. Малум хьайивал, ада неинки лезги чIалал шиирар яратмишзавай, гьакI Агъалара вичин хуш сесиналди маниярни тамамардай... Виридалай важиблуди Агъалар гзаф мергьяматлу, чарадан дердиникай хабар кьадай, ачух ва михьи рикI авай инсан тир». (Митаров М. «Экуь къамат» Коммунист. I988-йис. II-май).

Дагъустанда А. Гьажиева республикадин меденият ва эдебият вилик тухунин карда сайивилелди иштиракзава. Ада Дагьустандин Писателрин Союзда аялрин ва жегьилрин литературадин секциядин регьбервалзава, республикадин Милли культурайрин институтда (гилан РАН-дин Дагъустандин илимдин центрдин чIаланни эдебиятдин институт) илимдин къуллугьчивиле кIвалахзава. Ада Къ.Меджидовахъ галаз санап институгди тешкилай илимдин экспедицийра иштиракзава, яргъал лезги хуьрера къекъвезва, чи халкьдин сивин яратмишунар: мисалар, мискIалар, манияр, бендер, махар, къаравилияр кIватIзава.

Вичи кIватIай ва институтдин гъилин кхьинрин фондунай къачур сивин яратмишунар бинеда эцигна, А.Гьажиева чи тарихда сифте яз чи халкьдин мецин эсерар авай «Лезгийрин фольклор» тIвар алай, къени куьгьне тахьанвай тамам ктаб туькIуьрна. Гьайиф хьи, ктаб чапдай акъатна акун адаз кьисмет хьанач. Ам армиядиз фейидалай гуьгъуьниз I94I-йисан эхирра ктаб акъатнай.

Ватандин ЧIехи дяведилай вилик квай йисара А.Гьажиева таржумачивални ийизвай. ИкI ада А.С.Пушкинан, М.Ю. Лермонтован, Генжеви Низамидин, К.Хетагурован эсерар лезги, СтIал Сулеймананбур азербайжан чIалариз еке устадвилелди таржума авунай.

Гитлеран чапхунчийри чи Ватандал вегьейла, А.Гьажиева Рутул райондин Шиназрин хуьре школадин директорвиле кIвалахзавай. Са юкъуз Агъалар бейхабардиз хайи хуьруьз ахкъатнай. Ам вахаз ва амай мукьва-кьилийриз, фронтдиз гуьгьуьллудаказ физ гьазур хьанвайвиляй, сагърай лугьуз хтанвайди тир. Вичин рикI алай вахаз дяведиз фидайла, ада икI лагьанай:

Хтанва зун шаддаказ,

Гьатзава зун рекье, вах.

Тазва за вун саддаказ,

Ватан ава кIеве, вах.

Жегьил литератор мехъер-межлисни ийиз агакь тавуна, I943-йисан I3-сентябрдиз Смоленский областдин Пречистенский районда Ватан патал кьиле фейи женгера халисан кьегьал хьиз кечмиш хьана.

Агъалар Гьажиеван тамам ирс чав агакьнавач. Гьелелиг малумбур ада фольклорист ва писатель А.Ф.Назаревичахъ галаз санал туькIуьрай «Лезгийрин фольклор» (I94I-йис) - чи халкьдин сивин яратмишунрин кIватIал, Генжеви Низамидин «Хкягъай чIалар» (I940-йис) таржумайрин ктаб ва «Гитлеран хам за хтIунда» гьикаядай са чIук я. «Дагьустан фугьараси» («Шура Дагьустан») газетдиз туьрк чIалал акъатай шиирар гьелелиг лезги чIалаз таржума авунвач, вахав аманат яз тур ктабарни гъилин кхьинар авай дафтарар гел галачиз квахьнава.

Алим М.Ярагьмедован алахъунар себеб яз А.Гьажиева I927-йисуз кIватIай фольклордин печатдиз акъат тавур гегьенш материал авай папка жагьанва. Ана «Ашукь Къариб», «Алиханни Пери», «Арзуни Къембер», «ТIагьирни Зухра», «Наврузни Санубер» дастанар, «Курогьлу» эпос, риваятар ва маса эсерар ава. Гьайиф хьи, М.Ярагьмедова жагьурай кIватIал я чапдиз акъуднавач, я ахтармишнавач.

Гила кьве гаф А.Гьажиева чапдиз акъудай ктабрикай лугьун. I94I-йисуз А.Гьажиева туькIуьрай «Лезгийрин фольклор» тIвар алай къиметлу кIватIал Махачкъалада акъатнай. Ам сифте гафуникай, революциядилай виликан девирдин фольклор, советрин девирдин фольклордин паярикай ва А.Ф. Назаревича урус чIалаз авур куьруь таржумайрикай ибарат я.

Сифте гаф А.Гьажиева икI башламишзава: «Жуван халкьдин тарих, ам яшамиш хьай гьалар, адан фикирар, хиялар, адетар тамамвилелди чирун патал, адан фольклор, сивин яратмишунар хъсандиз чирна кIанда». Вич ахтармиш тавунвай лезги фольклордикай А.Гьажиева кхьенвай сифте гаф дугъриданни чи халкьдин сивин яратмишунрикай кхьенвай илимдин сад лагьай макъала я. Къейдун лазим я хьи, жегьил алимди чи фольклорда гьалтзавай вири жанрайрикай куьруь ихтилат ийизва, абуруз фольклористикадин илимдин тIалабунрал бинеламиш хьана, дуьз къиметни гузва: «фольклордин и вири жуьрейрай чаз алатай девирда лезги халкьдин арада хьайи адетар, абурун дердер, гъамар, шадвилер, пашманвилер, хиялар, умудар, классовый женгинин фикирар жагъида. (Лезгийрин фольклор. Махачкъала: Даггосиздат. I94I.5-чин.)

Гьа са вахтунда А.Гьажиева чи фольклордин эсеррин гьар са жуьредин тарифни гузва. Адалай алава жегьил фольклористди сивин яратмишунрин кьетIенвилерикай малуматар гузва: «Мехъер манийрай алатай девирда жезвай крар ачухдиз къалурзава, абурукай бязибур зарафат, хъуьруьн квай ва синихривди, туьгьметривди ацIанвайбур я». Чешне яз «Енгидиз» тIвар алай мани гьизва.

Алимди чи халкь мажусияр тир вахтара арадал атай «Ала- пехъер» ва «Пешапай» эсеррикай лагьанвай гафарни шак алачирбур я. «Абур чпин везиндалди, рифмадалди прозадикай чара ятIани, тамамвилелди поэзиядивни атана агакьнавач». Ясдин лугьунрикай (ишелрикай - Гь.Г.) лагьанвай фикирарни, ганвай къимет къуватдай аватнавач: «Шелар гьисс кьатIунривди, рикIин дердеривди, художественный образривди, метафорайривди, тешпигьривди, эпитетривди ацIанвай девлетлу са жанр я».

А. Гьажиева вичин фикирар тестикьарун патал кьилди-кьилдин чешнеярни гьизва ва ам ихьтин нетижадив къвезва: «Абур кIелайла, а кьейи ксар гьихьтинбур тиртIа, абурун кеспи, ажузвал, гужлувал, жаванвал, кьуьзуьвал чир хьана, абурун образар атана чи вилик акъвазда».

Алим сифте яз чи халкьдин эпос «Шарвилидикай», риваятрикай, тарихдин манийрикай, кьисайрикай, манийрикай раханва. Ада еке къайгьударвилелди лугьузва: «Гьайиф хьи, чаз риваятар, кьисаяр, тарихдин манияр тIимил жагъана, амма им, гьелбетда, абур чи халкьдиз тIимил авайвиляй туш, абур авазва; чи везифа абур кIватIун давамун я».

Фольклористди бендериз ганвай къимет ва абурун тариф гьахълуди я: «Бендер лезгийрихъ фадпай авай са жанр я. Абур рифма, ритм авай, устадвилелди туькIуьрнавай чIалар я. Абура къуватлу образар, эпитетар, тешпигьар, метафораяр ава... бендер жуьреба-жуьре темайрай-дишегьлидин залан гьалдикай, къачагъвал пислемишуникай, Бакудикай ва Бакудин фялейрин четин гьалдикай, фекьийрин писвиликай, чубанрикай ва масабурукай лагьанва».

А.Гьажиева мисалриз ганвай къимет, абурун тарифни тамамди я: «Мисалар - чна вичелди садаз несят гун, меслят къалурун патал, жуван ва я чарадан крарин тариф ва я пислемишун патал рахунрик кутаз ишлемишдай куьруь, хци ва кьадайвал гуьрчегдиз, шикиллуз туькIуьрнавай са шумуд гафунин группа я».

Вичикай рахазвай ктабда алимди махар ва абурун жуьреяр (гьайванрикай, суьгьуьрдинбур, яшайишдинбур, къаравилияр) чара авунва, абурун кьетIенвилерикай раханва.

А.Гьажиева туькIуьрай «Лезги фольклор» ктабдай ва кIватIалдиз кхьенвай сифте гафунай аквазвайвал, алим чи фольклористикадин бине эцигайбурукай сад хьана. Адан баркаллу рехъ XX лагьай асирдин къвед лагьай паюна бажарагълу алимар тир А. Агъаева, Ф. Вагьабовади ва А. Гъаниевади давамарзава.

Винидихъ къейд авурвал, А. Гьажиев хъсан таржумачини тир. Ада Генжеви Низамидин 800 йис тамам хьуниз талукь яз чIехи шаирдин лирикадин чIаларин ктаб сифте гафни галаз чапдай акъуднай. Вичихъ таржумачивилин еке тежриба авачиртIани, ада лезги чIалаз элкъуьрай Низамидин эсеррай аквазвайвал, А.Гьажиев шииратдин сирерай кьил акъудиз алакьдай, поэзиядин гъавурда авай чIалан устад я лугьуз жеда. Лагьай гафариз къуват яз чIехи шаирдин таржумайрай са чешне гъин:
Ви ашкъиди капа, марал,

Низами ваз хьана есир,

РакIарихъ са къуллугъчи хьиз

Тур ам, инсафсузвал мийир!

Загьир хьайила экуьн ярар.

Яман вили ягъиз кичIез,

Тахьуй лугьуз ваз бедназар.

А.Гьажиевахъ гьикаятчивилин алакьунарни авай. Адан «Гитлеран хам за хтIунда» эсерди и фикир тестикьардай мумкинвал гузва. Вич гьа йисарин виридалай важиблу месэладиз - чи ватандал гьужумай немсерин фашистар тергуниз эверун - бахшнавай гьикаядин сюжет асантди я. Ана машгьур гьуьрчехъан Балакъардашакай раханва. Ам тфенг къачуна, кицI Алабашни галаз там галай патахъ гъуьрчез физва. ТIебиатдин шикилри, фидай рекье гьалтай зегьметдал рикI алай инсанри адак кьетIен шадвал кутазва. Са тIимил вахтни алатнач, гьуьрчехъандал гуьзет тавур жанавур гьалтзава. Хуьруьн майишатдиз ва гьар са хизандиз зиянар гузвай жанавур ада тфенгдай язва. Чапхун вагьшидин хамни хтIунна, ягъай кьве къуьрни гьебейриз вегьена, Алабашни гуьгъуьна аваз ам яйлахдиз хквезва. Ина суван тIулал кIватI хьанвай итимри, папари пехьи хьанвай немсерин вагьшийри чи Ватандал вегьена, абуру чи халкьариз ийизвай кьастарикай ихтилатар ийизвай; абуру фашистар лянетламишзавай. Балакъардашан хва Багьадурни летчик яз дяведа душмандал цIар къурзавайди вири хуьруьнбуруз чидай...

Партизан яз граждан дяведин иштиракчи хьайи Балакьардаш хуьруьз хтана, кIвач-кьил гьазурна, тфенг къачуна, патрумдашни хъуьчIуьз вегьена, хциз кагъазни кхьена райондин меркездиз военкомдин патав вич фронтдиз ракъурун патал изин къачуз фена. Гьикьван военком Балакъардаш фронтдин далу пата акъвазариз алахънатIани, адавай ялавлу ватанперес чIалал гъиз хьанач. Ам, вичи пехьи жанавурдиз кьур кар Гитлеразни кьада лагьана, жемятдиз гаф гана, фронтдиз рекье гьатна.

И гьикая кхьей йисара чи эдебиятда прозадин жанрада кIвалахзавай ксар кьериз-цIаруз гьалтзавай. Инал А.Фатахованни З.Эфендиеван тIварар кьаз жеда. Лезги гьикаятдихъ тайин тежрибани авачир. ЯтIани А.Гьажиеван гьикая, гьа йисара чи проза авай гьалдиз килигайла, агалкьун яз гьисабиз жеда. Эсердихъ тамам сюжет ава, прозадин жанрада ишлемишдай художественный алатрикай авторди устадвилелди менфят къачунва. Са бязибурал акъвазин. Кьилин герой Балакъардашан шикил икI ганва: «Кьакьан буй авай, гьяркьуь юрфар алай, иер гъил-кIвач авай са кас тир. Яш яхцIурни цIуд йисахъ агакьнавайтIани, адан звер ганвай яргъи, къалин спелри, алмас хьтин хци вилери, тIимил шуьткьверар авай ярувал акахьнавай чини адан зиреквал, кьегьалвал къалурзавай»...

Гьикая кIелайла, чи вилик рикIиз чими акунар алай, викIегь, гьунарлу касдин шикил акъваззава. ТIебиатдин шикилар гудайлани, жегьил гьикаятчиди вичин устадвал къалурнава. Ада шикиллу чIалалди дагьдин гуьзел тIебиат, адан гуьрчег рангар таъсирлудаказ гузва. Агъадихъ гьикаятдай са шумуд шикил гьин: «Цавун кIаниз янавай экуьн ярари рагь экъечIиз мукьва хьанвайди къалурзавай; гар авачиз, гьава кIамай кьван секин тир. Цав михьи гуьзгуь хьиз акъвазнавай. Мими суван эрчIи пата авай мегъвин тарарин там къвез- къвез мичIивиликай хкатна аквадай гьал хьана...

Хперив, маларив ацIанвай дагьдин этегар, яйлахар къацу векьеривди, хъипи цуькверивди диганвай; агъа дередай чархарин, рагарин винелай гъуз ширширдин ван къачуна, каф алахьиз ятар ахмиш жезвай; тамайни жуьреба-жуьре нуькIверин ширин манийрин ван къвезвай...

Югъ нисинлай алатнавай. Сад лагьана къати гар акъатна, цавуз чIулав цифер кIватI хьана. Абуру рагъ кIеви ийиз, адахъ галаз дяве тухузвай. Рагъ абурукай хкатиз, абур кукIвариз гьикI хьайитIани абурал гъалиб жезвай. Яру, цIару цуькверивди, къацу векьеривди диганвай суван тIулал алай къванерал итимар, папар ва гъвечIибур ацукьнавай...»

Эгер дикъетдивди и тIебиатдин шикилриз фикир гайитIа, эвелни-эвел абурай чаз А.Фатахован школадин таъсир аквада. Адалай гъейри гьа и сифте кьве шикилда А.Гьажиева тIебиатдин гуьзелвилел, адан рангарал гьейранвалзаватIа, эхиримжида ракъинин (бахтлу ва ислягь уьмуьрдин символ - Гь.Г.) ва адан ишигъ чуьнуьхиз алахъзавай чIулав циферикни къати гарарин (чапхунвилин ва алчах крарин символар) арада къвезвай женг къалурнава. Рагъ гъалиб жезва. Ада гьамиша хьиз чилиз вичин чимивал ва ишигь гун давамарзава. Гьикаяда ганвай тIебиатдин шикилрихъ, шаксуз, эсердин идея ачухардай символический метлеб ава.

Идалай алава авторди кьилин игит вичин гьерекатра къалурунилай гъейри устадвилелди диалогрин, геройди вичи-вичик ийизвай фикир-хиял ачухарунин (внутренний монолог), кагъазрин ва маса приемрикайни менфят къачузва.

XX лагьай асирдин сад лагьай паюна лезги эдебият ва меденият вилик тухуник чпин еке пай кутур жегьил литераторар хьайи Гь. Гьажибеговахъ, А. Фатаховахъ, М. Эфендиевахъ, СтIал Мусаибахъ, Б. Султановахъ галаз санал Агъалар Гьажиеван тIварни кьаз жеда. Вичин жегьил чан Ватандин рекье эцигай кьегьал хва Агъалар Гьажиев эбеди яз чи халкьдин рикIера амукьда.

Хци кьатIунар, хуш къилих авай ва дирибаш гадади туькьуьл уьмуьрдин вилик ажузвалнач. Халуйрин кIвале ада малар хуьз, майишатдин маса кIвалахар ийиз гьалал фу незва.

Балакъардашан имийрини етим гададин кьадар-кьисметдикай хиял-фикир ийизвай. Адан ими Брегьима Балакъардаш Дербентда яшамиш жезвай вичин яр-дуст Али-Задедин кьилив тухузва. Ина Балакъардаша вичел тапшурмишай гьи кIвалах хьайитIани (к1apacap кукIварун, яд гъун, малариз килигун ва икI мад) еке гьевесдалди ва тамамдиз ийидай. Са куьруь вахтунда Балакъардаша Али-Задедин хизанда гьуьрмет къазанмишна, ам Али-Задедин хва Саидаз (абур таяр тир) стха хьиз кIан тир. Али-Задеди абур кьведни вичин харжунал мектебдиз ракъурзава. Балакъардаша гьевеслудаказ кIелзава, лап хъсан къиметар къачузва ва Саидазни чешне къалурзава.

Юкьван мектебдилай гуьгъуьниз Балакъардаш Дербентдин педтехникумдиз гьахьзава (Сажидин. Сулейманан багьдин къелем. Лезги газет. 2б-декабрь, 2002-йис).

Ана к1елай йисара ам чкадин литераторар тир Къиласов Къиласахъ, Агъамирзе Агьмед Саидахъ галаз гуьруьшмиш жезва. Абуру шаирвилел рикI алай Балакъардашаз Хайяман, Низамидин, Саадидин, Физулидин чIалар кIелун меслятзава. Чирвилерихъ къаних жегьил гада РагьэкъечIдай патарин халкьарин классикри гьейранарнай. Ада вичини жуьреба- жуьре месэлайриз талукь чIалар туькIуьриз хьанай.

Педтехникум куьтягьайдалай кьулухъ Балакъардаш пешекар муаллим яз халуйрин ватандиз хквезва. Ина ада Агьа СтIалдал ва къунши хуьрера мектебрин сифтегьан классрин муаллимвиле кIвалахзава. Гьа са вахтунда жегьил муаллимди Куьре округда савадсузвал тергунин кардикни вичин пай кутазва.

ГъвечIи чIавалай яратмишунрал рикI алай Б.Султанов кIвалахикай азад чIавуз вичин дуст Мусаибахъ (ам СтIал Сулейманан гьвечIи хва) галаз чIехи шаирдин патав фидай, адаз вичин чIалар кIелдай. Шииратдин магьир устадди жегьил шаирдиз рехъ-хвал къалурдай, яратмишунрин сирерай кьил акъудиз куьмекдай. Б. Султановани С. Сулейманан меслятрал амал ийиз, вичин устадвал хкаждай.

Алатай асирдин 30-йисара Б. Султанован эсерар республикадин «ЦIийи дуьнья», Кьасумхуьруьн райондин «Колхоздин пайдах» газетра, Махачкъалада акъатзавай лезги эдебиятдин кIватIалра ва школайрин хрестоматийра чапзава. ЦIийиз лезги эдебиятдиз атай Мемей Эфендиев, СтIал Мусаиб, Алибег Фатахов, Агъалар Гьажиев хьиз Балакъардаш Султановни кIелзайбурун арада машгьур жезва.

Чпикай рахазвай йисара чи хуьрера руьгьдин игьтияжар тамамарзавай идараяр тIимил авай. А вахтара лезги театрни хуьрериз кьериз-цIаруз акъатдай... Гьавиляй Б. Султанова кьил кутуналди, школадин муаллимар тир, чпихъ ширин сесер авай Шихнебиев Абдулкерима, Исмаилов Къадира, Абдурагьманов Бейбалади ва масабуру сифте яз хуьруьн клубда къемедияр къалуриз хьанай. Абур чпин тамашаяр, концертар гваз кьунши хуьреризни фидай. Гьа ихьтин са гуьруьшмишвиле авайла, Балакъардашал гьа вич хьтин сегьнеда къугьунал рикI алай жегьил руш кьуланстIалви Нисейханум гьалтна. Адакай гележегда Балакъардашаз уьмуьрдин юлдаш хьанай.

Хзан арадал гьана са тIимил вахтни алатнач, Ватандин ЧIехи дяве башламишнай. I94I -йисан июндин вацра ислягьвилел яшамиш жезвай ва зарб камаралди вилик физвай чи уьлкведал бейхабардиз немсерин фашистри вегьезва. Б.Султанован вилик Ватан хуьз фронтдиз фидани, фидачни лугьудай суал акъвазнавачир. Ам дяве башламишай сифте йикъара вичин хушунлай фронтдиз рекье гьатнай. I943-йисуз Б.Султанова душмандихъ галаз Ватан патал хьайи женгера вичин жегьил чан ганай. Шаир вич кьегьал игит хьиз кьенатIани, адан эсерри чаз къени гьа девирдин шагьидри хьиз къуллугъзава.

Б. Султанован эсеррин кьадар са акьван гзаф туш. Чав шаирдин винидихъ тIварар кьур газетриз ва ктабриз акъатай «Батрак Агьмедан кьиникь» поэма, «К1ани руш», «Майдиз», «Гад кIватIуниз», «Яру кьушундиз», «Къизил аскер», «Гуьзел», «Зи вах», «Муьжуьд мартдиз» чIалар ва «Клуб», «Телефон», «Вуна крар туькIуьрда, пост» шииррин къайдада ярат мишай фельетонар агакьнава.

Б.Султанова вичин эсерра ватанпересвилин, азад зегьметдин, бахтлу уьмуьрдин ва муьгьуьббатдин месэлайриз еке фикир гузва. Ам гьакI цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда манийвал гузвай татугайвилерин аксинизни экъечIзава. Сатирадин хци гафуналди ада фельетонра (абур лезги эдебиятда цIийи жанр тир) бюрократар, бегьемсуз чиновникар, темпелар, чуьнуьхгумбатIар, гьарамзадаяр негьзава, абур жемятдин вилик беябурзава.

Шаирди дагьви тIебиатдин гуьзелвиликай ва мублагьвиликай кхьизва: «Къацу атIлас алукIна чил, Ажеб серес аквазва чуьл, Тамашналди тух жедач вил»... Гьелбетда, тIебиатдин гуьзелвал хуьзвайбур, адахъ гелкъвезвайбур зегьметдал рикI алай, рикIерик шадвал квай, азад Ватандал дамахзавай дагъвияр я:

Чандик зарбвал, сивик хъуьруьн,

Яшайиш хкаждай хуьруьн,

Чи чуьллерай къведай ширин

Куь гьунаррин ванер сагърай.

Б. Султанова ватанпересвиликайни чIалар яратмишзава. Адан «Къизил аскер», «Красноармеец» эсеррай аквазвайвал, шаир чи гьукуматдин къуватдихъ, советрин инсанрин бахтлу гележегдихъ инанмиш я. Гьавиляй гьич са чапхунчидивайни «къизил аскердин» вилик акъвазиз жедач:

Яру пайдах вили цавуз

Хкажна на, къизил аскер.

Душманарин кьилер агъуз

Ишеда на, къизил аскер.^*

Шаирдиз немсерин чапхунчийри, договорни чIурна, чи ватандал гьужумдайди аян тир. «Яру кьушундиз» шиирда ада чун фашистрин Германиядал гьалиб жедайдахъ са шаклувални ийизвач:

Яб эляй тавуна чи меслят гафунал,

Нагагь душман aтaйтla чи мулкунал,

Зур гуда абуруз тфенгдални тупунал,

Ийиз абур кукIвар, яру кьушунди.

Б.Султанов датIана цIийивилерихъ къекъвезвай чIалан устад тир. Ада ашкъидикай садан чIаларизни ухшар тушир, кьетIен рангаралди ва милаимвилелди тафаватлу, чи халкьдин адетрал амал авуна яратмишай таъсирлу эсерар туна. Инал «КIани руш» шиирдай гуьзел рушан шикил гузвай са чешне гъин:

Метрини зур яргъизавай

Бурма чIулав чIарари,

Седефри хьиз нур гузава

Ви а лацу сарари...

Шаир рушан кутугай акунрихъ галаз санал адан къилихдикайни ва дамах гвачирвиликай рахазва:

Гъикьван зун ваз килигайтIан,

Тамашунал тух жедач.

Рахан тийиз, элясналди

Са кIус вун артух жедач.

И эсердай шаир вичин уьмуьрдин юлдаш хьайи ярдикай рахазвайди малум жезва:

Балакъардаш тIазава.

Заз дарман гун, Нисей-ханум,

Ви фикирдиз къведачни?

Б.Султанов «Гуьзел» шиирдани муьгьуьббатдикай раханва. «РикIин чирагь» тир ярдикай ада икI лугьузва:

Вун хьтин гуьзел акунач заз зи уьмуьрда,

Ви гелера кам эцигиз гьикьван къекъведа?

РикIин чирагь тир яр, чун чаз жер вахт мус къведа?

Гила кьванни на дуьз жаваб це заз, гуьзел!^*

Шаир ярдин акунар, гуьзелвал къалурунал акъваззавач. Ада дагъви дишегьлияр диндин мавгьуматдикай хкатнавайди, азад уьмуьрдин иесияр хьанвайди, итимрихъ галаз ихтиярар сад хьанвайди къейдзава: «Къад йис хьанва чи папар азад хьана. Ихтиярар итимрихъ галаз сад хьана». Б.Султанова дагъви дишегьлийрин алакьунрал дамахзава:

Танкистар, машинистар, летчикар –

Хьана кIвалах, ийизва зурба кар.

Бязибурни инженерар, техникар,

Ийиз кIвалахар къалурзава къе папари.

Гьа са вахтунда шаирди дагъви дишегьли са чуьлдин кIвалахда ваъ, гьакI гъиле яракь аваз ватан хуьзни гьазур тирди къейдзава:

Пулеметар ягъиз жеда кьаз лишан,

Хьунухъ патал азад ватан гуьлуьшан.

Халкьдин кIвалах патал абру кам

Эцигзава и шад рекье папари.

Б.Султанова шаирвилин ва шаирдин везифадин месэлайризни фикир гузва. И важиблу месэла ада вичиз мукьувай чидай чIехи шаир СтIал Сулейманан чешнедалди ачухарзава. ИкI яратмишунрин рекьяй вичин муаллим хьайи «XX лагьай асирдин Гомераз» ада пуд шиир бахшнай: «СтIал Сулейман кьена са йис», «СтIал Сулейман», «Дагъустандин чIехи шаир». Эгер сифте эсерда чIалан магьир устад кечмиш хьун себеб яз халкь «ясдин партал алаз, агъур хажалат чIугваз» къалурнаватIа, муькуь кьве шиирда СтIал Сулеймана гьикI вичин эхир нефесдал ватандиз ва халкьдиз вафалувал авунатIа раханва.

Шаирди СтIал Сулейман зегьметчи халкьдиз, гьахъвилиз къуллугьун патал дуьньядиз атайди тестикьарзава.

Б.Султанова «акьулдиз гьуьл хьиз дерин», «вичиз барабар кас авачир» чIалан зурба устаддиз адан баркаллу рехъ давамарда лагьана кьин кьазва:

Вафасузриз гайи акI зур,

Гьар са хаин авур зурзур,

Миллионрал я чун гьазур,

Давамиз ви кар, Сулейман.

Б.Султанован яратмишунра кьетIен чка «Батрак Агьмедан кьиникь» поэмади кьазва. Ам лезги хуьрера колхозар тешкилунин месэладиз бахшнавай сифте эсеррикай сад я. Поэмадин бинеда гьакъикъатда хьайи вакъиаяр эцигнаватIани, ам документальный эсер туш.

Авторди художественный эсерда лазим тир къайдада къундармани ишлемишнава. Гьерекатар лагьайтIа, алатай асирдин 30-йисара кьиле физва. Шаирди поэмада гьакъикъатда хьайи ксарин тIварарни хвенва.

I9I7-йисан Инкъилабдин вакъиаяр жедалди, Къачабег тIвар алай мулкдарди кесиб хзандай тир, етим хьанвай гъвечIи гада Агьмед вичин кIвалел батраквиле кьунай. Са тике фу паталди ада йиф-югъ Къачабегаз кIвалахзава. Амма гьикьван зегьмет чIугуртIани, Къачабегни адан паб Герек- маз далудихъ кас галачир етим гададилай рази тушир. Адаз датIана цIийи-цIийи тапшуругьар гудай. Гьа икI йисар физ алатзава. Агьмедни чIехи жезва. Октябрдин инкъилаб себеб яз арадал атай цIийи гьукум къвердавай мягькем жезва.

Къачабегаз вичи гьарам рекье кIватIай девлет къакъатиз кичIезвай. Гьавиляй ада амалдарвилелди фенд къурмишна: хуьруьн Советдай Агьмедан разивал аваз, ам стхавилиз кьабулайвилин чар къачуна, адаз кIвал ва вичин малмулкуникай пай-чил акъудна эвленмишда лагьана гаф гана. Икьрар чIурна, Къачабега вичин дидени паб галаз Агьмед инсафсузвилелди рекьизва, хуьрени «стха» Бакудиз фена лагьай ванер чукIурзава. Раб чувалда квахьдач лугьудайвал, зулумкарри жегьил гададиз авур къастни винел акьалтна. Хуьруьн жемятдиз Агьмед кьейиди чир хьана. Къачабеган мал-девлет тулкIна, вични цIуд йис гана, суьргуьндиз ракъурна.

Поэмадин кьилин игит, шаксуз, Агьмед я. Шаирди адан къамат аял вахтарилай башламишна ачухарзава:

А аялдин диде-буба

Бич гъвечIи яз кьейид тир,

Къиляй-кьилди Къачадиз

КIвалах ийиз фейид тир.^*

Амма гьикьван кIвалахайтIани, Къачабеган хзанар Агьмедалай рази жедачир. Адахъ я чими мес жедачир, я адаз тухдалди фу гудачир:

И факъирдин гьич садран

Я кIаник мес жедачир.

Я къиликни хъуьцуьган,

Я яргъан кьван вегьечир.

Агьмеда Къачабегаз гзаф йисара кIвалахнай. Абуру «Язух тир Агьмедаз гьич регьятвал гудачир. А залум хзандиз адан язух къведачир». Цан цун, гвен гуьн, къурухриз яд гун, тамай цIамар гьун, чилиналди нагъвар дашмишун - ибур вири Агьмедан хиве авай кIвалахар тир. Б.Султанован майилар югь-йиф куфун авачиз кIвалахзавай батрак гададин патал ала:

А батрак тир Агьмеда

Авуна пара кIвалахар,

Я чандал партал алаз

Ийиз хьайид туш дамахар.

Шаирдивай Агьмедан къамат цIийи девирдин инсандин къамат хьиз тамамдиз ачухариз хьанвач. Ада вичин бахт, гележег патал тIуб-тIупални эцигзавач. Уьлкведа гьукум дегиш хьанватIани, адавай девирдин уькIуь-цурудай кьил акъудиз жезвач. Ам гьа куьгьне девирдин лукI хьиз ганва. Б.Султанова анжах Агьмедан язух чIугвазва.

Агьмедан къаматдилай тафаватлу яз поэмада тух тежедай нефс авай Къачабегни адан паб Герекмаз тамамдиз къалурнава. Абурун кьведан къаматарни чпин чиркин гьерекатра, алчах крара ачухарнава. Къачабег инсафсуз, инсандин язух текъведай, къетрагьим кас я:

Пакамахъай Агьмедаз

Гьар са кIвалах къалурдай.

Нагагь тамам тaвypтla,

ТIвалун винел къугъурдай.

Девлет патал ам тахсирсуз инсанни рекьиз гьазур я. ИкI Къачабега гунагьсуз Агьмед ксанвайла, кьулан йиферилай вегьейла, пабни диде галаз атана, ам чапхунвилелди рекьизва:

Еб туьтуьниз вегьена,

Мягькемвилелд кутIунна,

Епинин кьве кьил кьуна,

Гьарда вичихъ чIугуна.

Инал язух Агьмеда

Чабаламиш авуна,

Тадиз икI Къачабега

ЯкIв кьилелай чIугуна.

Герекмаз лагьайтIа, вичин итимдилай кьве кIвачин виняй физва. Адахъни инсаф, инсанвал, регьим эсиллагь авайди туш. Мал, девлет, мулкар, гамар - ибур ада югъ-йиф тикрарзавай гафар я, девлет адан аллагь я.

Б.Султанова Герекмазан къилих адан вичин рахунра ишлемишзавай гафарин куьмекдалди ачухарзава. Чебни анжах лап векъибур я. Агьмедахъ элкъвена, ада икI лугьузва:

- Кьей хва гачал, агъдабан,

Кьеб гъваш жуван хиялдиз,

Хьизвачни ваз шехьунин ван,

КилигтIун вун аялдиз.

Герекмаза Агьмедаз датIана туьнбуьгьзава, адаз экуь дуьнья мичIни чIулаварзава: «Тийиз бегьем са карни - Вучда вакай амукьна... Недайла на кьве фуни Санал неда - тух жедач».

Къачабеган хзанди Агьмедаз гьич инсаф ийидачир. Кьуьдди ам цIай авачир дегьлизда ксурдай, адан тандал чими партал, руфуна тухдиз фу жедачир:

Я язух тир Агьмедаз

Гьич регьятвал гудачир.

А залумкар хзандиз

Адан язух къведачир.

Б. Султанова поэмада вич уях хьанвай, девирдин дегишвилерикай хабар авай хуьруьн жемятни къалурнава. Хуьруьн махлукьди къанлу Къачабеган хаинвал винел акъуднай. Къачабег гьукуматдин къанунралди жазаламишнай. Гьахъ я вацIувай тухуз жедач, я гьуьлени батмиш жедач - тестикьарзава лезги мисалда. Поэмадани гьахъвал гьахъсузвилел, регьимлувал зулумдал гъалиб жезва.

Шаирди и эсерда жуьреба-жуьре художественный алатрикай устадвилелди менфят къачузва. Ада поэмада ганвай игитрин рахунар, амалар, гьерекатар, абуру чпи-чпик ийизвай веревирдер къалурзава. ТIебиатдин шикилар лагьайтIа, абурни художественный алатар хьиз, геройрин чпин крарихъ галаз алакъада аваз ганва. ИкI Къачабегани адан гьилибанри Агьмедаз къаст ийидалди вилик шаирди инсандин рикI чIулавардай т1ебиатдин шикил гузва:

Кьуланферлай вегьейла,

Ванер къведай кIекерин,

Ара-бир атIуз-атIуз

Элуькьзавай кицIерин.

И къанлу йифиз хуьр секин тирла, вири махлукь ксанвайла, чуьлдин гьашаратар ва тIебиат ширин ахваравайла, «Кефердин яваш гару Цифер дагьдал чIугвазвай, Ачух жез вили цаву Гъетерин нур къалазвай». Идалай гуьгьуьниз шаирди кIелдайди мусибатдин кьиникь кьабулуниз гьазурзава:

Яргъалай СтIал вацIун

Ванер къведай хкатна,

Яваш тир зайиф ванцел

Хуьруьвай хьиз къакъатна.
Ихьтин къанлу са йифиз

Вилиз са затI таквадай,

Къачабеган дакIардай

Са зайиф же аквадай.

Поэмада рикIиз таъсирдай ихьтин жанлу шикилар тIимил авач. Абуру Б.Султанов чIалан устад хьиз датIана вилик физвайвилин шагьидвалзава.

Ватанпересвилин ва инсанпересвилин фикирралди тафаватлу яратмишунралди Балакъардаш Султанова чи XX лагьай асирдин 30-40-йисарин лезги эдебиятдик вичин пайни кутуна, ада чи меденият вилик финиз таъсирна.