Лезги эдебиятдин тарих

А. Муталибов I906-йисуз виликан Самур округдин (гилан Докъузпара район) Макьарин хуьре лежбер Муталибан хзанда дидедиз хьана. Шаирдин аял вахтар хайи хуьруьхъ ва Азербайжандихъ галаз алакъалу я. Адан буба къураба яз Къуба патан хуьрера жуьреба-жуьре кIвалахар ийиз (лежбервал, фялевал) хейлин йисара къекъвенай. ГъвечIи гада Абдулани бубадихъ галаз лап аялзамаз дуьньядин уькIуь-цуру дадмишна, уьмуьрдин «мектебра» кIелна. Шаирди вичи рикIел хкизвайвал, адаз Къуба патан ашукьри, абурун «ширин» ва «туькьуьл» манийри зурба таъсирнай. Белки, гьавиляй Абдул хци гафунал, перишан манийрал, гуьгъуьнай ктабрал рикI алаз чIехи хьана жеди.

А. Муталибован акьул багълугъ жезвай йисар Дагьустанда инкъилабдин ва граждан дяведин вакъиаяр кьиле физвай вахтарал гьалтнай. Чи уьлкведа Советрин гьукум тестикь хьайидалай гуьгъуьниз лежбердин хциз уьмуьрдин рекьер ачух жезва. Ада школа куьтягьайдалай гуьгьуьниз хуьруьн Советдин исполкомдин секретарвиле кIвалахзава. Амма ктабрал рикI алай жегьил кIел-кхьин давамардай рекьерихъ къекъвезва. ИкI, А. Муталибов КцIар шегьердин педагогический техникумдиз гьахьна. КIел куьтягь хьайидалай кьулухъ ада хейлин йисара муаллимвал ийизва. Сифтегьан школадин тежрибалу муаллим Азербайжан гьукуматдин уни- верситетдиз гьахьзава. Ам агалкьунралди куьтягьна, Ахцегь ва Докъузпара районрин хуьрера педагогвилин кIвалах давамарзава.

I95I-йисалай пенсиядиз къведалди (I966-йис) А. Муталибова Дербентдин педучилищеда дидед чIалан ва литературадин тарсар гузва. Уьмуьрдин эхиримжи къад йисуз ам анжах яратмишунрин кIвалахдал машгъул жезва. Абдул Муталибов I986-йисуз кечмиш хьана. Шаир Дербентдин сурара кучукнава.

Бажарагълу шаир ва фагьумлу критик Азиз Алема Абдул Муталибовакай икI лагьанай: «А. Муталибов лезгийрин истеклу шаиррикай сад я. Гьайиф хьи, адаз икьван гагьда лайихлу къимет ганвач. Ам гьакъикъатда вичин девирдин мазан ва халкьдин шаир тир. Илгьамдин шивцел - Рашидал (Пегас) алаз ада цIийи заманадин важиблу гьар са мярекатда иштиракна, уьмуьрдин уькIуь-цуру дадмишна ва Лезгистандин хуьрериз, суварин паяр хьиз, вичин рикIин нурар чукIурна».(Алем А. Шиир юкьвалай тамир. Лезги газет. I996-йис. 9-август.)

Дугъриданни гьахълу гафар я. Яргъал йисаралди лезги ши- иратда зегьмет чIугур, гьамиша хайи халкьдихъ галаз са жергеда хьайи, цIудалай артух шииррин кIватIалар, са шумуд поэма чапдай акъудай А. Муталибован уьмуьрдикайни яратмишунрикай журналрин ва газетрин гьвечIи макъалай- рилай гъейри маса ахтармишунар кхьенвач. Шаирдин яратмишунрин рехъ ахтармишун - им чи литературоведениедин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай сад тирдал са шакни алач.

А. Муталибова хайи халкьдиз багьа ядигар яз девлетлу шииратдин ирс тунва. Ана лирикадин, сатирадин чIалар, поэмаяр ва гьикаятдин эсерар гьалтзава. Чпени шаирди лезги эдебиятда Кьуьчхуьр Сайда, Етим Эмина, Ахцегь Гьажиди, СтIал Сулеймана ва Хуьруьг Тагьира тестикьарай инсанпе- ресвилин рехъ давамарзава.

Шиирар туькIуьрунал А. Муталибов гьеле педтехникумда кIелдайла машгъул тир. Амма сифте чIалар ада I928- йисуз акъатиз башламишай «ЦIийи дуьнья» газетдиз гузва. Гуьгъуьнин йисарани А. Муталибован эсерар лезги шаиррин уртах кIватIалриз, «Социализмдин пайдах» газетдиз , «Ду- ствал» альманахдиз, школаяр патал хрестоматийриз акъатзава.

А. Муталибован сад лагьай ктаб «Экуьнин ярар» тIвар алаз I950-йисуз Махачкъалада чапнай. Ана шаирдин поэмаяр, тIебиатдикай, муьгьуьббатдикай, хайи хуьруьн зегьметчи агьалийрикай яратмишай эсерар гьатнава. Ктабдай аквазвайвал, А. Муталибов чранвай шаир яз майдандиз экъечIзава. Чешне яз, Ватандикай, уьлкведин ва хайи хуьруьн уьмуьрда кьвезвай дегишвилерикай ва маса месэлайрикай яратмишай «Накьвар», «Акъвазмир», «Жигъин тийиз», «Дагълара», «Гатуз», «Шаир», «Чубандиз», «Мирзе Семендер халу», «Автобусни къари», «Гьажибала» ва маса чIалар къалуриз жеда.

А. Муталибова чIалан устадрихъ элкъвена теснифай шииррикай сада икI лугьузва:

Гьакъикъат дуьз кхьиз алахъ,

Дуьз рекьяй гьич жемир патахъ,

Нубатдалди темаяр яхъ,

Акъуд са-сад кьилиз, шаир!

Ватандикай вичин гаф лугьун тавур шаир чи шииратда бажагьат гьалтин. А. Муталибовни и темадай къерех хьаначир. Адаз цIудралди и месэладиз талукь шиирар ава. Абурукай сифтеди «Накьвар» тIвар алай эсер я. Бубайрин юрдар, чуьллер, накьвар - абурулай, иллаки чилер къит дагъ- вийриз, багьа вуч ава?! Ватан гьа жуван хуьрелай, райондилай, республикадилай башламиш жезва. Хайи чилиз, накьвариз гьуьрметун - им Ватандиз гьуьрметун лагьай чIал я:

Накьвар! Накьвар...Зи чан хьиз за

Куь хатур лап вине кьазва.

Нагагъ гишин хьайитIа, за

Куьн ризкьи хьиз гъиле кьазва...

Шаирдиз накьвар, яни Ватан, чандилайни багьа я, сергьят авачир кьван кIан я:

За квез зи чан гайитIани,

Куьн лап азиз накьвар я заз.

Зи сур гьина хьайитIани,

Гьанаг-зи хуьр, Макьар я заз.
Ватан вилин нини хьиз хвена кIандайди А. Муталибова Ватандин ЧIехи дяведин йисара яратмишай, къагьриманвилин манадин ялавлу эсера иллаки хъсандиз къалурнава. Чапхунчи душманди чи Ватандал бейхабардиз вегьей сифте йикъара - 27-июндиз - А. Муталибова «Дидедиз» тIвар алай шиир чапдиз акъуднай. Шаирди вичин хушунлай Ватан хуьз женгиниз физвай хци дидедиз гьикI кьин кьазватIа къалурзава:

Зи далудиз уьтквемвилин

Лишан яхъ ви эрчIи гъилин.

За ваз кьазва лап кIеви кьин:

Жеда ви хва игит, диде.
И эсердин гуьгъуьналлаз шаирди къагьриманвилин ва ва- танпересвилин темадай таъсирлу чIаларин цикл теснифнай: «Эверзава чаз», «Дидедин тапшуругъ», «Красноармеецдин кьин», «Кузва хьи...», «Заз дидеди икI лагьанай», «Мярекатдай акъатда вун», «Берлиндиз немсерин офицерди кхьей...», «Са немец офицерди Гитлераз...», «За лугьузва» ва масабурун тIварар кьаз жеда. Гьа йикъара Хуьруьг Тагьира, СтIал Мусаиба, М. Эфендиева, С. Шихалиева, Б. Султанова ва масабуру ватанпересвилин темадай халкь руьгьламишзавай таъсирлу чIалар яратмишнай. X. Тагьиранни А. Муталибован чIалар, лагьайтIа, дяведин йисарин шииратдин «къизилдин фондунин» яратмишунрик кутаз жеда.

Мад са кIвалах къейд тавуна жедач. А. Муталибова дяведин йисара яратмишай эсерар я мана-метлебдин, я художественный жигьетдай (ада ишлемишнавай чпиз ухшар авачир художественный приемар) чпиз тешпигь авачир чIалар я.^*

А. Муталибова дяведин йисара яратмишай чIаларикай «Элжекар» (Гь. Къурбана ам «гьвечIи поэма» яз гьисабзава) виридалай таъсирлуди, тамамди ва гьа вахтарин инсанрин рикIера мягькем чка кьурди хьанай. Вичихъ къу- ватлу сюжет авай и эсер дугъриданни хрестоматийный эсердиз элкъвенай. Виче фронтдинни фронтдин далу патан мягькем алакъайрикай раханвай, вич гъвечIи, манадиз дерин и эсерда советрин инсанрин (аскер, фяле, лежбер, интеллигенция) ният, гаф-чIал, къуват сад хьайила, чи хура гьич са душмандивайни акъвазиз жедач, гъалибвал чи пата жеда – им вичикай рахазвай «гъвеч1и поэмадин кьилин фикир я.

Гуьгъуьнин йисара акъатай «Бахтавар я чун», «Рик1ин гафар», «Гатфар», «Гелер», «Ватандин къуллугъда» ва маса ктабра А. Муталибова вичин шаирвилин рехъ баркаллудаказ давамарзава. Инал А. Алема шаирдин «Гатфар» к1ват1алдиз кхьей рецензиядай агъадихъ галай гафар рик1ел хквезва: «Лезги поэзиядал рик1 алайбурун арада Абдул Муталибован т1вар течидай кас бажагьат ава. Ам уьмуьрдиз эбеди вафалу я. Гьаниз килигна адан яратмишунар советрин девирда лезги поэзия фейи рехъ къалурзавай са гъвеч1и гуьзгуь я лагьайт1а, чун ягъалмиш жедач, яни адаз гьам чи поэзиядин агалкьунар ва гьам татугайвилер, гъалат1ар хас я. Кьилди къачурт1а, адан шиирра чал гьа са вахтунда гьам халис реализмдин, гьам натурализмдин, гьам риторикадин, гьам шит хьанвай дидактический (несигьатдин) поэзиядин чешнеяр гьалтда». (Алем А. Гатфарикай мани. Коммунист. 1971-йис. 27 февраль.).

Абдул Муталибов дат1ана вичин устадвал хкажиз, девирдихъ галаз кам-камунаваз физвай шаир хьайиди я. 60-йисарин сифте кьилера советрин машгьур шаир Э. Межелайтисан «Инсан» т1вар алай ктаб акъатайдалай гуьгъуьниз гзаф шаирри, гьа жергедай яз Дагъустандин ч1алан устадрини, исандин акьулдикай, къуватдикай, девирдин вилик жавабдарвиликай таъсирлу ч1алар яратмишзава. Лезгийрикайни и месэладиз фикир тагай шаир жагъурун четин я. А. Муталибовни и темадикай къерех хьанач. Ада садан фикирарни тикрар тавуна, вичин къайдада и темадай «Инсан», «Инсан я зун», «Гелер» ва маса ч1алар теснифна.

Инсан я зун…Инсанвал заз

Куьтягь тежер девлет я зи.

Инсанвилин къилих квайдаз

Гьуьрмет авун хесет я зи.
Шаирдин фикирдалди, инсандилай алакь тийидай гьич са карни авач. Ам (инсан – Гь.Г.) «дуьнья икьван иер туьк1уьрай кьегьални я», ана «хкахь тийидай эквер куьк1уьрайдини я, гьар са кардин куьлег гъилевайдини я». Иниз килигна гьар са касди инсаниятдин ва девиррин вилик вичин жавабдарвал гьиссун лазим я ва и къадим дуьньяда баркаллувал къведай хъсанвилерин хараяр» туна к1анда.Им шиирдикай хкатзавай кьилин фикир я.

Вич гьамиша халкьдин юкьва яшамиш хьайи, жемятдихъ галаз уьк1уь-цуру пай авур шаирди къейдзава:

Мекьизвайдав за зи кавал вугана,

Заз шад хьана гьадаз чими хьайила.

Чимизвайдаз за гъиз къайи яд гана,

Заз дад гана къанихда яд хъвайила…

Шаирдин и кьет1енвиликай Ж. Мурадалиева А. Муталибован «Къванцел гелер» ктабдиз кхьей рецензияда хъсандиз лагьанва: «Шаир вичин агьваллувилин ва руьгьдин девлет, умудар, къаст, гележег… са гафуналди, вичиз талукь вири зат1ар, хесетар, къаст, гележег… са гафуналди, вичиз талукь вири зат1ар, хесетар галаз халкьдинди я… Халкьдин хийир-шийирдивай, мел-мехъерривай, гъам-хажалатдивай вич садрани чара ийизвач…

«Инсанвилин къилих квайдаз гьуьрмет авун хесет квай» шаирди халкьдин патай ихтибар, гьуьрмет, машгьурвал къазанмишун регьят к1валах туш. Амма Абдул муаллимдиз халкьдин патай ихтибар, гьуьрмет ава, адан т1вар к1елдайбуруз гегьеншдиз машгьур я. И машгьурвал ада «месик шуьрбет хъваз» къачурди туш, и машгьурвал къачун патал ада «варцар, йисар далудихъ к1ват1на, баркаллу гелер туна вич атай рекьера». Ам машгьур авурди гьа и гелер я» - давамарзава авторди (Мурадалиев Ж. Къванцел гелер. Коммунист. 1967-й. 21-май).

А. Муталибов ц1ийи темайрихъ, идеяйрихъ, художественный алатрихъ къекъвез хьайи шаиррикай я. Са чешне гъин:

Халичаяр хрун патал

Гафарикай гъаларда за,

Гъаларални чан гъун патал

Лезги рушаз хабарда за.

Билбил, валай арза ийиз,

Чар атанва заз цуькведин…

Вуч хьана кьван куь арада,

Вуна хатур хаз цуькведин.

Лирический геройди билбилдихъ элкъвена икI лугьузва:

Тадиз адан патпав алад,

Дерт-гьал хабар къаз цуькведин...

Фена, вун фад хъша иниз,

Са шад хабар гваз цуькведин.

Тавакъуйда, мад гьич валай

Шел-хвал тахьуй заз цуькведин.

А. Муталибоваз вичин аямдин шииратдини таъсир тавуна туначир. ИкI, ада жегьил шаирри чпин яратмишунра устадвилелди ишлемишзавай гегьенш метафорадикай, реалистический символикадикай менфят къачузва. Гьа ихьтин жуьреда кхьенвай эсерар, А. Алема лагьайвал, ирид пай цик квай, анжах са пай хкатна аквазвай айсбергдиз ухшар жеда.

Вич фадлай риторикадин ва дидактикадин къайдайрикай къерех хьайи А. Муталибова реализмдин тIалабунрал (гьакъикъат гьакъикъи рангаралди къалурун) амал ийизва, кIелзавайбур хиялрик, фикиррик кутазва. «Тажуб жезва зун» шиирда футболдин тупуникай ада вуч лугьузватIа килигин:

«КIвач акьурла, вак акатда лувар... Вун кат тавунал тажуб жезва зун, Ваз чиз-чиз мадни кIвачерин хурук Ахват хъувунал тажуб жезва зун».

А. Алема и шиирдикай гьахълуз лагьанай: «Чи вилеркай вичихъ лукIвилин психология авай ялтахдин образ карагзава...

Им адетдин ялтах туш. Им вичи лув гун патал вичин къвалани кваз кIвач акьурла, давам гузвай, эхзавай ва мадни хтана кIвачерик ярх хъжезвай алчах я. Ам негь авун патал шаирдин къелем бес кьадарда хци хьана». (Алем А. Шаирдин хазинаяр. Коммунист. I972-йис. 22 февраль).

Ихьтин чрай шиирар А. Муталибовахь тIимил авач, абуру шаир гьамиша цIийи фикирар, темаяр, образар жагьуриз алахъзавайди къалурзава.

А. Муталибовахь шииратдин чIехи жанрайра ва гьикаятдин жуьрейра яратмишай эсерарни ава. Ам «Муьгъ», «ЦIийи хуьр», «Папанни гъуьлуьн договор», «Етим руш», «Самур дередин билбилар» ва маса поэмайрин, «Зарафатчи» прозадин ктабдин авторни я. И эсерар гьардакай кьилди-кьилди рахунриз лайихлу я, вучиз лагьайтIа илгьамдикай пай ганвай бажарагълу кас гьи жанрада кIвалахиз хьайитIани, ам чIехи устад яз амукьзава. А. Муталибовни и жергедик акатзава. Адан эсерар къешенг, цIалцIам, михьи лезги чIалал яратмишнава, везиндин ва рифмайрин жигьетдайни тамам, чпиз хуш авазлувал хасбур я. Гьавиляй шаирдин хейлин чIалар манийриз элкъ- вена халкьдин арада яшамиш жезва, къени суваррик, мелмехъеррик еке гьевесдалди лугьузва. И жергедик адан «Зилфи», «Перистан», «Бике», «К1варчагърин дере», «Я Гуьлселем», «Яр ширин я», «Ни чирна ваз» ва маса манияр акатзава.

Абдул Муталибов СССР-дин писателрин Союздин членвилин ва маса чIехи тIварар къачунал алахъай кас туш. Адаз а тIварар къачунин гуьгъуьна гьатдай вахтни хьайиди туш, я гьевесни. Ам хайи халкьдиз, багьалу Ватандиз къуллугь ийиз тади къачур зари тир. Са шиирда А. Муталибова икI лагьа-най:

Зи вилик ажал - дагьар кватIани,

Дуьз фида зун, лап дагълар кватIани!
Гьакъикъатдани шаирди садра кьур гьахълу рехъ - Ватандиз ва халкьдиз вафалувал - вичин эхир нефесдал намуслудаказ хвена. Хайи халкьдини шаирдин пак тIвар, девлетлу ирс са чIавузни рикIелай ракъурдач. Им чIалан устаддин, халкьдин шаирдин бахтлувал тушни бес?!
КЪИЯС МЕЖИДОВ

(I9II - I974)
Гьеле школада кIелдайла, зун Къияс Межидовахъ галаз таниш хьанай. Ам яргьал мукьва-кьилийрикай тирвиляй, за адаз Къияс-халу лугьудай. Зун писателдихь галаз икI таниш хьанай: Къияс-халудин хва Маратни зун таяр-туьшер яз мукьвал-мукьвал сад-садан кIвалериз къвез-хъфиз жедай. Са се- ферда Маратан кьилив мугьманвиле фейила, заз юкьван буйдин, рикIиз чими, чина берекат, вилера кьетIен ишигъ авай, милаим, яхцIур йис кьван яшдавай итим акуна. Ам са шумуд югъ адалай вилик Хив райондай Ахцегьиз прокурордин помощниквиле кIвалахал ракъурнавай Межидов Къияс Ме- жидович тир. Чи танишвал I952-йисан гатуз хьанай.

Къияс-халуди зун диндирмишна, за вуч ктабар кIелнатIа ва исятда вуч гъиле аватIа хабар кьунай. Са кьадар регъуьвал кваз за адан суалриз жавабарни ганай...

Къияс-халудиз аялар гзаф кIандай. Яваш-яваш чи араяр лап ачух жез башламиша. Маса сеферда зун абурун кIвализ мугьманвилиз фейила, Къияс-халудин кефи куьк яз, чина шадвал авай. Ада цлакай куьрснавай чуьнгуьр къачуна, заз малум тушир, гзаф рикIиз хуш гьава (макьам) ягъиз эгечIна. Зун, гьелбетда, аламат хьана амукьна: юриствиле кIвалахзавай Къияс-халудихъ ашукьвилин алакьунар ава лагьана за гьич фикирнавачир. Гьа чIавуз Къияс-халуди прозадилай гъейри шиирар ва музыка теснифзавайдини заз чир хьанай.

Ватандин ЧIехи дяведилай вилик квай йисара Къияс Межидован манияр радиодайни кваз ганай. Яратмишунрин кардал рикI алай жегьилди вичин алакьунар культурадин жуьре-бажуьре хилера къалурнай. Ам гьакI махар ахъайдай ва туькIуьрдай устадни хьанай.

Гъиле чуьнгуьр, гьамиша шад вилера кьетIен ишигъ аваз а кур Къияс Межидован кьамат зи рикIел уьмуьрлух аламукьда...

Писатель ва драматург, чIалан халис устад Къияс Межидова лезги эдебиятда дерин гел туна. Жуьреба-жуьре ва важиблу месэлайриз бахшнавай адан гьикаяйрихь ва повестрихъ, тамашайрихь ва романрихъ мана-метлебдин ва художественный жигьетдай еке метлеб ава. Алибег Фатаховахъ ва Зияудин Эфендиевахъ галаз санал чи прозадин кьил кутур

Къияс Межидова вичин яратмишунралди лезги халкьдин руьгьдин хазина, шаксуз, мадни девлетлу авуна.

Дагьустандин халкьдин писатель Къияс Межидов I9II- йисуз виликан Самур округдин Ахцегьрин хуьре дидедиз хьана. Адан буба Межида Бакуда нафтIадин мяденра фялевал ийиз, хзан хуьзвай. Буба фад кечмиш хьун себеб яз Къиясан аял вахтар дарвилера ва азиятра кьиле фенай. ЯтIани дидеди кIелунал рикI алай, гада хуьруьн мектебдиз ракъурнай. Амма ина Къияс яргъалди хьаначир. Уьмуьрдин дар шартIар себеб яз ам чIехи стхадин патав Бакудиз рекье гьатнай. Къияса фялейрин шегьерда кIелун давамарзава, адаз урус ва туьрк чIалар чир жезва.

Гьа Бакуда Къияс Межидова муаллимвилин курсар куьтягьарнай ва Кьиблепатан Дагьустандин хуьрера хейлин вахтара муаллимвал авунай. 30-йисара ада Дагъустандин радиокомитетда лезги передачайрин редакторвал авунай. Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара Къияс Межидова Хив, Кьурагь ва Ахцегь районра прокурорвиле, прокурордин помощниквиле кIвалахнай. I955-йисуз азарлувал себеб яз Къияс Межидов пенсиядиз экьечIнай ва амай вири вичин къуват уьмуьрдин эхирдалди литературадин рекье эцигнай.

Къияс Межидова литературадиз, акьуллу келимайриз аял вахтарилай фикир гуз башламишнай. Ада махариз, манийриз, ашукьрин чIалариз еке гьевесдалди яб гудай. Халкьдин сивин яратмишунри жегьилдин зигьинда дерин гел тунай. Гуьгъуьнин йисара ада вичини махар туькIуьриз ва фольклордин эсерар кIватI хьийиз эгечIнай.

Писателдихъ галаз авур суьгьбетрай малум хьайивал, савадлу хьайидалай гуьгъуьниз ада кIелай сифте чIехи ктаб «Агъзурни са йиф» тIвар алай арабрин махарин кIватIал тир. Ада вичиз таъсир авур ва бегенмиш хьайи махар еке гьеведалди хуьруьн агьалийриз хъуьтIуьн яргъи йифера ахъайдай. А вахтара Къияс Межидов махар ахъайдай устад хьизни хайи хуьре машгьур хьайиди кьуьзубуру къени рикIел хкизва.

Гьеле Бакуда муаллимвилин курсара кIелдайла, литературадал рикI алай Къияс Межидова азербайжанрин машгьур шаирар Сулейман Рустама ва Гьуьсейн Жавида тешкилай литературадин кружокдин кIвалахда иштиракзава. А чIавуз урус ва азербайжан литературайрай чирвилер къачу- нихъ галаз санал жегьил литератордиз художественный эсеpap яратмишдай къайдаяр, рекьер-хулер чир хьанай. Гьа йисара Кьияс Межидов сифте яз А.С.Пушкинан, М.Ю. Лермонтован, Л.Н.Толстоян, М.-П. Вагъифан, М.-А.Сабиран, Д.М.Мамедкъулизадедин ва масабурун яратмишунрихъ галазни мукьувай таниш хьанай.

Къияс Межидован яратмишунрин кIвалах 30-йисарин сифте кьилера башламишнай. Вичи сифте туькIуьрай чIалар ада Алибег Фатаховаз къалуриз хьанай. Гуьгъуьнин йисара ада яратмишунрин рекьяй СтIал Сулейманавай, Гьажибег Гьажибеговавай, Эффенди Капиевавай меслятар къачузва. Гьа йисара жегьил шаирди цIийи уьмуьрдикай туькIуьрай эверунин эсерар (Къияс Межидова яратмишунрин кIвалах шииррилай башламишнай) «ЦIийи дуьнья» газетдиз акъатнай. КIелдайбуру вичин эсерар хушдиз кьабулна шадвал акатай Къияс Межидова поэмадин жанрани гъиле кьазва. Ада жегьил дагъви гададикай ва адан кьадар-кьисметдикай кхьей «Масан» тIвар алай поэма I940-йисуз чапдиз акьатнай. Масан гьеле гъвечIи аял тирла, Бакудин нафтIадин мяденра фялевал ийизвай адан буба къазадик кечмиш хьанай. Етим хьайи гададин руфуна гьич са юкъуз тухдалди фу, тандал чандиз чимивал гудай бегьем партал хьаначир. Уьмуьрдин дар шартIар себеб яз Масан партизанрин отряддиз акъатна ва граждан дяведин гьерекатра, гьвечIи Гавроша хьиз, ада Деникиназ акси женгера иштиракзава.

Дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз Масанан вилик шегьре рекьер ачух жезва. Советрин властди адаз кIелдай, хъсан сенят къачудай мумкинвал гузва. Масан, пешекар хьана, хайи хуьруьз хквезва ва дагьлара цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда сайивилелди иштиракзава.

Масанакай рахадайла, адан гьерекатар къалурдайла, жегьил шаирди са кьадар тади къачузватIани, геройдин образ арадал гъиз хьанва. Поэмада гьалтзавай нукьсанар чи цIийиз арадал къвезвай вири советрин лезги эдебиятдиз хасбур тир.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Къияс Межидова, Дагъустандин маса халкьарин писателри хьиз, вичин къелем душмандиз акси хци яракьдиз элкъуьрнай. Ада советрин инсанрин кьегьалвилер къалурзавай, къагьриманвилин темадиз бахшнавай «Партизанрин хзан», «ЧIехи бубаяр», «Беркьуь цацар» тамашаяр, «Рушан аманат», «Карвансара» гьикаяяр, «Седредин Гашумов» очерк яратмишнай. Лезги театрди дяведин йисара сегьнедал эцигай са пердедин а тамашайра ва тIварар кьур прозадин эсерра писателди чи гьукумат граждан дяведа гьихьтин къизгьин женгера гъалиб хьайиди ятI а рикIел хкизва ва жемятдиз Ватандин азадвал хуьниз эверзава.

Къияс Межидова яратмишунрин рекьяй гьакьикъи алакьунар, гьелбетда, прозада къалурна. Прозадин жанр ада, малум тирвал, Эффенди Капиеван ва Гьажибег Гьажибегован меслятралди гъиле кьунай. И кардал писатель, гьелбетда, ягъалмиш хьаначир. Наталья Капиевади рикIел хкизвайвал, Эффенди Капиев Къияс Межидова гузвай тIебиатдин шикилрал мягьтел тир: «Къиясал пехилвал авуртIа жеда! Чи писателрикай тек-бирбуруз чуьлдин къушарин, тамун векьер-кьаларин, вагьши гьайванрин тIварар чида... тIебиатдин халис шикилар авачир ктаб кесиб ва рангсуз жеда».

Дяведилай гуьгьуьнин йисарани Къияс Межидов вичин чирвилер, устадвал хкажунал датIана алахъзава. Хайи халкьдин уьмуьр, адан руьгьдин деринар тамамдиз къалурун патал дуьньядин халкьарин литературадин тежриба, художественный эсерар яратмишдай къайдаяр чир хьун тIимил тирди кьатIай писателди лезгийрин ацукьун-къарагъун, адетар, яшайишда хьанвай дегишвилер, чан алай ва алачир тIебиат, дериндай чирун кьетIна. Ам са куьруь вахтунда кьиблепатан Дагьустандин гзаф дерейра, хуьрера къекъвена, ада лезгийрин махар, манияр, ашукьрин чIалар, риваятар кIватI хъувунай. Гележегда абурукай Къияс Межидова вичин яратмишунрани устадвилелди менфятни къачунай.

50-йисар Къияс Межидован яратмишунра бегьерлубур хьанай. К1елдайбуру гьевеслудаказ кьабулай писателдин «Дагълара», «Лувар квай дустар», «Зи гъвечIи дустариз» гьикаяйрин кIватIалар, «Стхаяр», «Дагълар юзазва», «КIвачерик дувар квай Алуш» повестар, «Ашукь Саид» ва «Урусатдин цуьк» тамашаяр чапдай акъатнай. Абура Къияс Межидова жуьреба-жуьре ва важиблу месэлаяр кьарагъарнава: дагъларин гуьзел тIебиатни азад зегьмет, халкьарин дуствални дуствилиз вафалувал, къагьриманвални ватанпересвал, инсанпересвални халис муьгьуьббат ва масабур.

Къейдун лазим я хьи, Къияс Межидован эсерра ганвай образар, къалурнавай вакъиаяр уьмуьрдай къачунвайбур я. Иниз килигна адан гьикаяйринни повестрин герояр тир Гуьлперини Сулейман, Атани Буба, Селимни Мердан кIелзавайбурун рикI алай образриз элкъвенва.

Кьве гаф Кьияс Межидован «Дагълар юзазва» повестдикай лугьун. Эсердин кьилин герой Мердан чубанрин тухумдай я. Школа куьтягьайдалай гуьгьуьниз ада бубадин рехъ - чубанвал авун кIевелай кьетIнай. Мерданан дуст Амрагь гьикьван алахънатIани, чубанвиликай адан рикI хуриз, мад кьилиз акъатай затI хьанач. Мердан вичи кьур рекьелай эляч1завач.

Мерданан фикир хпехъанвилин кеспидал желбун патал тежрибалу чубан Селим гзаф алахънай. Селим-халудин акьуллу ихтилатар, ада ахъайдай риваятар Мерданаз гзаф хуш тир. Амма кьилинди писателди Селим зетьметдал рикI алай халис дагъви хьиз къалурун я.

Повестда Къияс Межидова тIебиатдин гуьзел шикилар, геройрин чпин хиялар, фикирар (къенепатан монологар) устадвилелди ганва, халкьдин риваятрикай менфят къачунва. И эсердай Къияс Межидов халис суьгьбетчи, вичихъ анжах вичиз хас хатI авай чIалан устад хьизни аквазва.

Къияс Межидова Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал яратмишай «Ашукь Саид» тамаша Дагъустандин драматургияда зурба агалкьун хьанай. Ана халкьдин кьегьал хва, машгьур ашукь ва шаир Кьуьчхуьр Саидан къамат ганва. Зегьметчи халкьдик вичин ялавлу эсер- ралди азадвилин руьгь кутазвай Саидал Мурсал хан ажугъламиш жезва. Ада бунтчи шаир кисарунин мураддалди ашукьдин вилер инсафсузвилелди акъудиз тазва, амма шаир табий жезвач. Ада зулумкар хан мадни хци ва гужлу чIаларалди лянетламишзава, адан инсафсузвилерин эхир мукьва хьанвайди къейдзава. Гьакъикъи рангаралди, гьакъикъи шартIара, психологиядин жигьетдай дериндай ва инанмиш жедай къайдада къалурун себеб яз Саид чи халкьдин рикI алай образрикай сад хьана. Тамаша чи республикадин театрри ва меркезда хьайи Дагъустандин литературадинни искусстводин декададин вахтунда (I960-йис) Москвадани къалурнай. Тамашада ханарини беглери агъавалзавай девир, чи халкъдин адетар, ацукьун-къарагъун устадвилелди кьалурнава.

Лезгийринни урус халкъдин дуствилин алакъайриз талукь, чубанринни алимрин зегьметдин агалкьунар къалурнавай «Урусатдин цуьк» тамашани Къияс Межидован яратмишунра агалкьун хьанай. Ана зегьметдал рикI алай, чпелай кар алакьдай Асланан, Зинадин ва Варисан образар арадал гъанва. И тамашани лезги театрдин коллективди сегьнедал эцигнай, жемиятди ам хушдиз кьабулнай.

60-йисарни Къияс Межидован уьмуьрда бегьерлубур тир. Яратмишунрин чагьинда авай писателдин «ТIурфан», «Птул руш», «Ювачерик хазина ква», «Кьашкьа духтур», «РикIелай фидач, инсанар», «РикIин хиялралди яшамиш хьана зун», «Дагъларин деринрин булахар»-, «Хайи чилин таватар», «Аялар патал гьикаяяр» тIварар алай гьикаяйрин кIватIалар, повестар ва романар Москвадани Махачкьалада чапдай акъат- най.

Писателди ялавлу инкъилабчи Къазимегьамед Агъасиевакай, дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай, гуьзел тIебиатдикай ва ам хуьникай, хуьруьн майишатдикай ва дяведин йисара фронтдин далу патан кIвалахдикай, чи литературадин классик СтIал Сулейманакай ва маса важиблу месэлайрикай кхьизва.

Къияс Межидован яратмишунра кьилин эсер тир «Кьашкьа духтур» (I963-йис) роман акъатайдалай гуьгъуьниз писатель бажарагълу прозаик хьиз чи республикада ва адалай къецени машгьур жезва. Урус чIалалди роман Москвада I970-йисуз акъатнай.

И эсер документрал ва рикIел хкунрал бинеламиш хьана яратмишнаватIани, ам тарихдин хроника ваъ, художественный эсер я. Жанрадин жигьетдай «Кьашкьа духтур», гьелбетда, социально-исторический роман я. Вичикай рахазвай эсерда къанни вад йисуз Самур округда духтурвал авур, лезгийриз багьа ва истеклу урус духтур Антон Никифорович Ефимовакай еке гьуьрметдивди раханва. Писателди гьам Самур округдин агьалийрин ацукьун-къарагъуниз, социальный алакъайриз, дагъвийрин милли къанажагъ хкаж хьунизни еке фикир ганва.

Къияс Межидова хейлин йисара Азербайжандин ва Дагъ-устандин Госархиврай А.Н. Ефимован духтурвилин кIвалахдихъ галаз алакъалу материалар кIватIнай, Ахцегьа ва Самур округдин маса хуьрера духтур хъсандиз чидай ксаривай рикIел хкунар кхьенай, жуьреба-жуьре маса шагьа- датнамаяр кIватIнай.

Романдин жанради писателдиз эсердин кьилин геройрин образар, тарихдин вакъиаяр гьар патарихъай ачухардай мумкинвал гузва. Эсердин гьерекатар Ахцегьа, Самур округдин дагъдин яргъал хуьрера, Бакудин патарив гвай рабочийрин поселокра кьиле физва. Писатель, романдай аквазвайвал, регьят рекьерихъ кьекъвезвач, ада гьакъикъат гьакъикъи ран- гаралди ва герояр гьакъикъи шартIара, чпин дегишвилера, гьуьжетра, чеб-чпихъ галаз акьунра къалурнава.

Гьелбетда, Антон Ефимов вичин девирдин кIвенкIвечи инсан, халисан интеллигент я. Ахьтин геройдин кьамат ачухарунни акьван регьят кар туш. ЯтIани Къияс Межидовавай гьакъикъи фактарал бинеламиш хьана, къундармадиз шегьре рехъ гана, жанлу, кIелдайбурун рикIел аламукьдай образ яратмишиз хьана.

Антон Ефимован буржи анжах Ахцегьрин къеледа авай урусрин гарнизондин сагъламвал хуьн тир. Амма духтурди вичин хушуналди вири Самур округдин сагъламвал хуьн вичин хиве къачунай. Ахцегьиз атай сифте йикъара ада лезги чIал, дагьвийрин адетар хъсандиз чирзава. Ам чкадин же- мятдив михьи рикIивди эгечIнай, абурун сагъламвал хуьнин кар мукьуфдивди гъиле кьунай. Духтурдин вилик гзаф кьадар четинвилер акъвазнай. Ам дакIан, адаз акси кIвалахар тухузвай ксарни авачиз тушир. И жергедай яз Къази Гьарус, Махлус къари къалуриз жеда. ЯтIани Антон Ефимова халкь бедбахтзавай ва мичIивиле хуьзвай фекьи-фахрайрихъ, же- рягьрихъ, фалчи къарийрихъ галаз викIегьдиз женг тухузва, йиф-югь талгьана азарлуйрин куьмекдиз яргъал хуьреризни кваз физва, кесибриз пулсуз дава-дарман ийизва, куьрелди, вичин инсанпересвал къалурзава.

Дагьвийрин тереф хвейи, абурун рекье вичин чан эцигай Антон Ефимов лезгийризни кIан тир ва духтурдиз абуру гьамиша гьуьрмет, лезгийриз акур, чандал чка ийидай.

Романда Антон Ефимов са духтур яз ваъ, гьакI кесибрин терефдар хьизни къалурнава. ИкI, духтурди вичел севре тIуш гана хирер авур чубан Салманаз дарман-дава авунихъ галаз санал хперин суьруьдин иесидив чубандиз гайи зияндин къиметни гуз тазва.Антон Ефимов гьакъикъатдани зегьметчийрин дуст тирди чаз адан вичин гуьгьуьна жасус гьатнавай ялавлу инкъилабчи Къазимегьамед Агъасиев душмандин гъиляй къутармишай эпизоддайни хъсандиз аквазва.

Кьилди-кьилдин вакъиайра, маса геройрихъ галаз жезвай акьунра Антон Ефимов рикI михьи, руьгьдиз къуватлу, халис инсанперес, вичихъ эркекдин жигер авай викIегь кас хьизни къалурнава. РикIел хкин Катя дидедиз хайи югъ къейдуниз талукь межлис ва анал Самур округдин начаник Брусилованни Ефимован арада хьайи къайи ихтилатар. Эгер и суьгьбетдай Брусилов вичик инсанвал квачир, вичи вич вине кьадай, дагъвияр бегьем инсанрайни гьисаб тийизвай, абур «нетIрешрай» кьазвай пачагьдин гьаким хьиз аквазватIа, Ефимов адаз акси яз, анихь галай инсандин рикIикай хабар кьадай, регьимлу, мерд инсан тирди малум жезва.

Антон Ефимов и межлисдиз геж хьунин ва Брусиловахъ галаз къайи рахунар хьунин себебни духтурди Мискискарин хуьре кIевиз азарлу инсан кьиникьикай къутармишун тир.

Антон Ефимован марифатлувал, къилихдин михьивал гьакI духтурдинни лезги руш Алванан арада авай чеб романтикадин рангаралди ачухарнавай муьгьуьббатдайни аквазва. И кьве жегьилдин рикIерин мурадрикай рахазвай романдин чинра Къияс Межидова вич прозадин халис устад хьизни къалурнава.

Антон Ефимов са патахъай пачагьдин чиновникрихъ ва чкадин гьакимрихъ, муькуь патахъай Алванахъ ва Катядихъ галаз авай алакъайра къалуруналди, Къияс Межидова вичин геройдин къилих, адан руьгьдин деринар, психология тамамдиз ачухарзава. Чи вилик вичи къачузвай камаралди, ийизвай краралди урусринни лезгийрин ихтибарлувал, Урусатдинни Дагъустандин алакъаяр мягькемариз кIанзавай, дагъвийринни урусрин дуствилин бинеяр эцигзавай халисан инсанпересдин къамат акъваззава.

Антон Ефимов романда ганвай тек са положительный герой туш. Ана ахьтин образар мадни ава. Месела, лезги халкьдин кьегьал хва, пешекар революционер Къазимегьамед Агъасиев, вичелай кар алакьдай, акьулдиз дерин чайчи Гьажимурад, намуслу лезги дишегьли Алван, фяле Жават, фельдшер Берали, ашпаз Абдулжалил ва масабур къалуриз жеда. Писателди, гьелбетда, виридан образар сад хьиз дериндай ганвач. ЯтIани, кьвед лагьай дережадин геройрин гьерекатар къалуруни Антон Ефимован образ деринариз куьмекзава. Адалай гъейри вичин вафалу дустарин куьмек галачиз гьа девирдин шартIара духтурдивай дагьвийриз, гьелбетда, тамамдиз куьмекиз къуллугъизни жедачир.

Антон Ефимован дустарикай Гьажимурадан образдиз писателди кьетIен фикир ганва. Вичихъ яратмишдай алакьунар авай, лазим гаф чинал лугьудай, чIалан устад ам эхир нефесдалди духтурдиз вафалу яз амукьнай. Гьажимурад гьа девирдал, гьа девирдин вилик-кьилик квайбурал гагь хъел кваз, гагь зарафатдалди вичи туькIуьрзавай кьаравилийра хъуьрезва.

Романда са жерге отрицательный образарни ава. Абурук Самур округдин начальник Брусилов, капитан Чеченадзе, руьгьани Кьази Гьарус, юрист Панагь, тапан жерягь Махлус къари ва масабур акатзава. Абурунни Антон Ефимован рафтарвилер къалуруналди, романдин кьилин геройдин образ писателди мадни жанлу ийизва.

Къияс Межидова лезгийринни урус халкьдин дуствилин бинеяр арадал гъайибур Антон Ефимов хьтин, Урусатдин кIвенкIвечи интеллигенциядин инсанперес векилар тирди къейдзава. Им эсердин кьилин фикир, асул идея я.

Къияс Межидов дагъларин чан алай ва чан алачир тIебиат хъсан чидай натуралистни тир. Адан «Кьашкьа духтур» эсерда чеб романдин метлебдихъ галаз кьунвай тIебиатдин гуьзел шикилар, лезги халкьдин суварар, фольклордин риваятар, бубайрин адетар тимил гьалтзавач. Абуру кIелзавайбур чи халкьдин тарихдихъ, ацукьун-къарагъунихь, бубайрин адет- рихъ галаз танишарзава. Романда ганвай тIебиатдин шикилри геройрин образар ва иллаки Антон Ефимован къамат дериндай ачухариз куьмекзава. Писателди юмордикай, лирический ва лиро-философский отступленийрикайни устадвилелди менфят кьачузва.

Къияс Межидова вичин яратмишунра ва кьилди къачуртIа «Кьашкьа духтур» романда лезгийринни урус литературадин тежрибадикай менфят къачуникай Н.В.Капиевади вичин «Рангарин зерифвилел шадвал ая» макъалада икI кхьизва: «Къияс Межидова урус литературдин инсанпересвилин ва урус искусстводин реализмдин тежрибадин таъсир са рахунни алачиз кьабулна.

Гьакьван ачухдиз адан прозада дагьвийрин культурайрин рангарни малум я. Тикрариз тежедай хьтин милли образар, къилихар, чIалан гуьзелвал, геройрин ва вичин рахунрин милли кьетIенвилер, мягькем ибараяр ишлемишун, бубайрин риваятриз ва махариз мукьвавал - ибур вири, гьелбетда, аял вахтарилай башламишна хайи халкьдин медениятдин ирсинай къачунвайбур я».

Малум тирвал, бажарагълу писатель Эффенди Капиева СтIал Сулейманакай гьеле I938-I94I-йисара кхьей «Шаир» тIвар алай ктаб дяведилай гуьгъуьниз чапдай акьуднай. Критикади хушдиз кьабулай ктабда ганвай халкьдин шаир Сулейманан образ чи уьлкведин халкьарин рикI алай образдиз элкъвенай. Гаф атай чкадал лугьун. Эхиримжи йисара бязи «критиканри» (критикри ваъ) «шаир» ктабда ганвай кьилин игит Сулейманан образдин прототип са СтIал Сулейманалай гъейри никай хьайитIани ийизва. Им,гьелбетда, тажуб жедай кар я. Вучиз лагьайтIа СтIал Сулейманан ацукьун-къарагъун, гьар са кам, гьар са келима, ам рахадай тегьер, адал алай пек-партал, адан амалар, къилих дикъетдивди ва тамамдиз ачухарнавай Э. Капиеван дневникрай аквазвайвал (чIехи шаирдинни жегьил литератор Капиеван арада I934-I937-йисара дуствилин алакъаяр авай), ктабдин кьилин герой Сулейман, зи фикирдалди, къудкъанни цIуд процент СтIал Сулейманаз ухшамиш я. Эффенди Капиеван дневникар тупIалай авур ва «Шаир» ктаб кIелай касдиз и фикир ашкара жеда...

Къ. Межидова С.Сулейманакай «Памятью сердца я жил» (М.,1976) ктаб кхьидайла вичин рехъ хкяна, Э. Капиеван тежриба тикрарнач. Ада аялриз теклифнавай и ктабда Э.Капиеван эсерда ачухар тавунвай Сулейманан уьмуьрдин чинрикай, иллаки аял вахтарикай, къариблухра адан кьилел атай дуьшуьшрикай эсерлу суьгьбетар ийизва. Къияс Межидован ктабди чIехи шаир С. Сулейманакай, шаирдикай ва инсандикай хьиз, чи чирвилер мадни артухарзава.

Къияс Межидов лезги литературада чпикай лап тIимил, кьериз-цIаруз кхьенвай месэлайризни фикир гайи писатель я. Ихьтин важиблу месэлайрикай сад Ватандин ЧIехи дяведин йисара фронтдин далу пад ва ана кьиле фейи гьерекатар я. И темадиз писателди «Дагъларин деринрин булахар» (I97I) роман бахшна. И эсер яратмишдайла Къияс Межидоваз, шаксуз, прокурорвилин тежриба лазим атана. Эгер писатель юрист туширтIа, адавай бажагьат хци сюжетдин, вичел рикIивай фикир желбдай роман арадал гъиз жедай.

Эсерда вакъиаяр, гьерекатар Ватандин ЧIехи дяведин йисара кьиблепатан Дагъустандин Арванияр ва Байракар тIварар алай хуьрера кьиле физва. Абур немсерин фашистриз Бакудинни Грозныйдин нафтIадин мяденрин темягь аваз, дяведин гурагур Къафкъаз къаз кIанзавай йисар тир.

Еке жавабдарвал хиве авай гьа вахтунда Арванияр райондин прокурор Али Шахова (романдин кьилин герой) хуьруьн активдикай даях кьуна, галатун тийижиз къачагърихъ, диверсантрихъ галаз женг тухузва. Ам яргьалди къачагърин кьил «чинебан хан» Сурхаян геле къекъвена, адан вири тахсирар, хаинвилер винел акъудна, абур субутна ва, эхирни, ам дустагъдиз ракъурна. Али Шахова Сурхаяхъ галаз санал адан вири бандадин хаинвилерални эхир эцигна.

Къияс Межидова Али Шахов прокурордин везифа тамамарунин карда маса геройрихъ галаз авай алакьайра ачухарнава. Ам вичиз къанунар хъсан чидай, Ватандиз вафалу, викIегь, кар алакьдай инсан я. Писателди Али Шахов рикIе михьи муьгьуьббат авай жегьил, двдедиз еке гьуьрмет ийизвай хва, ярар-дустарин арада ва межлисда чка авай кьегьал итим хьизни къалурнава.

Писателди Али Шахов мерд ва инсанперес кас тирди кьилдин фактаралди ачухарзава. Али гьеле школада кIелзавай гада тирла, адаз Адиланни Гъабилан гъиляй фир-тефир чка сал хьанвай. Себебни абурун тухумрин арада са мус ятIани мидявал, къанлувал хьун тир. Бугъда къариди вичин хтулриз: Адилазни Гъабилаз датIана футфа гузва, къан къахчу лугъуз хура тунва. И кар себеб яз Али ирид йисуз хуьряй экъечIун мажбур хьанай. Гуьгъуьнай прокурор яз хуьруьз хтайла, Али Шахова са тахсирни квачир Гъабилни Адил Сурхаян гъилибанри дустагъдиз ракъурнаваз жагъана. Прокурорди сифте нубатда гьахъвал винел акъудзава: кьве стхани дустагъдай азадна. И эпизоддай дугъриданни Али Шахов мерд кас тирди аквазва. Ихьтин геройдин намуслувал, инсанвал кьалурзавай фактар эсерда тIимил авач.

Романдин гзаф кьилера Къияс Межидова Али Шахов къастунал кIеви, халкьдин къадир авай, кIеве гьатай чкадал вичи вич кьегьалди хьиз тухудай игит хьизни къалурнава. РикIел хкин къачагърихъ галаз ягъунра гьатна, прокурордал хер хьайи эпизод ва гьакI мад.

Эсерда Къияс Межидов Али Шахова вичин кIвалахра даях кьунвай Караев Кескинан, Къужаев Бутадин, агъсакьал Абасан образрикайни раханва. Кьилинди - писателди «Дагъларин деринрин булахар» романда са гьвечIи лезги райондин чешнедалди Ватандин ЧIехи дяведин йисара фронтдин далу пата дагъвийри чапхунчи душмандал гъалиб хьуник кутур пай къалурун я. Вичикай рахазвай роман I975-йисуз урус чIалалди «Прокурор Али Шахован кьисмет» тIвар алаз Москвадани акъатнай.

Роман урус чIалаз таржума авур Къияс Межидован дуст, урус писатель Владимир Архангельскиди эсердикай икI лагьанай: «Прокурор Али Шахован ва адан юлдашрин вилик акъвазнавай кIвалах регьятди тушир: фронтдиз фенвай бубайрин, стхайрин, гъуьлерин эвездай зегьмет чIугвазвай кьуь- зуьбуруз, дишегьлийриз, аялриз далу яна, чпин чандилайни гъил къачуна, чуьнуьх хьанвай душманар винел акъудун, абур тергун, Яру аскердин далу пад мягькемарун. Романдин кьилин фикирни - зегьметчи халкь Ватандиз вафалу тирди къалурун ва чун чапхунчи душмандал гъалиб хьунихъ инанмишвал тестикьарун я».

Къияс Межидован эхиримжи, вич кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз чапдиз акъатай эсеррикай сад адан «Хайи чилин таватар» (I975) тIвар алай роман я. Гьайиф хьи, чи кратикади роман акъатайдалай инихъ адакай гьич са гафни лагьанвач. Амма писателди вичин эсерда эцигнавай къенин юкъузни важиблу месэлайри роман вичел фикир желбуниз лайихлуди тирди тестикьариз жеда.

Романдин вакьиаяр Талабагъ тIвар алай лезги хуьруьхъ галаз алакъалу я. Гьерекатар 60-йисара кьиле физва. Къияс Межидова емиш багъларин совхоздин уьмуьрдин чешнедалди советрин инсанрин (алимрин, рабочийрин, къулллугъчийрин) гьакъисагъ зегьмет къалурзава. Совхоздин коллективди директор Асадов Къардаш, адан уьмуьрдин юлдаш кьилин агроном Пейкер, куьнуьчи агъсакъал Бутай, агроном рушар Беневшани Шагьсенем кьилеваз майишат вилик тухузва.

Совхозди гьар йисуз гьукуматдин планар артухни алаз тамамарзавай, Пейкер кьилевай багъманчийрин бригадади ичерин цIийи сортар арадал гъизва. Амма рикIе чIулав ниятар авай, вичин уьмуьр мифтехур яз гухузвай Бедевхана, угърияр тир Къутаяни Дашиди совхоздиз еке зиянар гузва. Абу- ру созхоздин виртIер ва ичер чуьнуьхзава, ичерин цIийи сортарин къелемар кьурурун патал абурун дувулриз кьадардилай артух аммиачный селитра цазва.

Бедевхана ва адан гьилибанри Пейкераз тIварар алачир, рикI тIардай кьве кагьаз ракъурзава. Абура Пейкеран, Къардашан бубайрикай Ватандин хаинрикай хьиз раханвай. И утанмазрин къаст Къардашан хзан бедбахтун, абур совхоздай ва хуьряй катдай йикъал гъун ва чпи совхоздин девлетдин иесивал авун тир.

Совхоздин кьилин бухгалтер Садикьбег кьилевай угърийрин дестедивай чпин чIулав ниятар кьилиз акъудиз хьанач. Абуру масабуруз атIай фуруз чеб аватна. Агъсакъал Бутая, туьквенчи Герейбега угърийрин мурдар крар винел акъудна ва хаинри авур чапхунчивилерин жаваб абуру халкьдин суддин вилик гана. Абурукай гьар сад, вичин тахсирдиз килигна, чи къанунралди жазаламиша. Им романдин сюжетдин са хел я.

Муькуь хел Беневшадинни Герейбеган ва Шагьселеманни Урзуман муьгьуьббатдихъ галаз алакъалу я. Урзума хуьре фельдшервиле кIвалахзава ва заочно мединститутдани кIелзава. Адахъ вичи арадал гьайи, гьукуматди патент ганвай дарманар ава. Ам вични кIвачел кьезил, гъиляй кар къведай хуш къилихдин жегьил я.

Урзум фадлай агроном руш Шагьселемал ашукь я, амма вичин муьгьуьббатдикай адавай яргъалди рушаз чириз жезвач. Шагьсенемаз Урзуман рикIин хиялар чир хьайила, руша жегьил гададин вилик са шумуд шартI эцигзава. Эгер абур (вич рушан кIвализ атун, куьгьне адетрал амал тавун ва масабур) кьилиз акъудайтIа, кьабулайтIа, вичикай уьмуьрдин юлдаш жеда лагьана гаф гузва.

И кьве жегьилдин арада хьиз, туьквенчи Герейбеганни Беневшадин арадани халис муьгьуьббат авай. Абуруни чпин кьисметар сад ийида лагьана икьрар кутIуннай. Талабагъдин хуьре са юкъуз кьве мехъер хьана, цIийи кьве хзан арадал атана.

Эгер Къияс Межидова и эсерда ганвай сюжетдин сад лагьай хиле совхоздин девлет хуьниз, ам мадни артухаруниз эверзаватIа, кьвед лагьай хиле дагъви дишегьлийрин ацукьун-къарагъун, кьадар-кьисмет къалуруналди, дишегьлийризни вири рекьерай итимрихъ галаз барабар ихтиярар гуниз эверзава. Писателдиз абурни чпин бахтунин иесияр хьана кIанзава.

Писателди кхьизва: «Квез баркалла, баркалла, дидеяр, вахар, рушар! Квез баркалла, камаллу учителар-уьмуьрдин юлдашар! Чи кIани свасар!»

Художественный литературада инсандин образ арадал гьун, адан къилих, психология, руьгьдин деринар къалурун акьван регьят месэла туш. Амма и рекьяй Къияс Межидова Масанан къаматдилай башламишна ашукь Саидан, Антон Ефимован, Али Шахован, Пейкеран ва Къардашан образрал къведалди вич бажарагьлувал авай, яратмишунрин рекье датIана вилик физвай чIалан устад, халисан художник яз къалурна. Геройрин руьгьдин деринар ачухариз хьун, абур чпин гьерекатра, дегишвилера, кIелзавайбурун вилик чIехи жез къалурун, гьелбетда, писателдин яратмишунрин лайихлуви- лерикай сад я.

Къияс Межидов инсанрал ва тIебиатдал ашукь писателрикай сад я. Адахъ романтический рангаралди тафаватлу художественный эсерар яратмишдай вичиз хас кьетIен хатI, инсандикай, чан алай ва алачир тIебиатдикай суьгьбетдай вичин кьетIен къайдаяр ава. Писателдивай гуьзел дагъларин тIебиатдин сирерай фагьумлувилелди кьил акъудиз, векьеринни цуькверин атирар гьиссиз жезва, вагьши гьайванрин ва чуьлдин къушарин хесетар, къекъуьнар, еришар устадвилелди вичин эсерра къалуриз алакьзава. Ада вич ашукь лезги чилел, адан няметрал, дагъларин гуьзел тIебиатдал, чи булахрални вац1арал кIелзавайбурни ашукьарзава.

Яратмишунрин тематикадин гегьеншвал, художественный эсерра къарагъарзавай месэлайрин важиблувал, фольклординни литературадин тежрибадикай устадвилелди менфят къачун, гьакъикъатдикай лирический, романтический ва реалистический къайдада суьгьбетун - ибур Къияс Межидован писателвилин ва устадвилин бязи лишанар я. Адан ярат-мишунрин асул мана, кьилин идеяни инсанрин, халкьарин арада дуствал тестикьарун, инсандин алакьунрихъ, акьулдихъ инанмишвал къалурун я.

Машгьур шаир Расул Гьамзатова писателдикай гьахълуз лагьана: «Къияс Межидов вичин хайи Ватандал, хайи чилел, тIебиатдин гуьзелвилел ашукь хьанвай кас тир. Амма виридалайни гзаф ам инсанрал ашукь тир. Им писателдин яратмишунрин лап багьа тереф я». Къияс Межидов вич инсанрал ашукь тирвал кIелдайбурузни адан яратмишунар багьа ва истеклу я. Им, гьелбетда, халкьдин писателдин еке бахт я.

Къияс Межидов инсанрик акахьдай, вичихъ ярар-дустар гзаф авай, суьгьбетрал рикI алай инсан тир. Ам хейлин йисара Хуьруьг Тагьирахъ, Эффенди Капиевахъ, Наталья Капиевадихъ, Владимир Архангельскийдихъ, Василий Шкаевахъ, Хизгил Авшалумовахъ, Аткъай Аджаматовахъ ва маса чIалан устадрихъ галаз дуствилин алакъайра хьана. Бязи писателрихъ галаз ада кагъазралди алакъаяр хуьзвай. ИкI, Къияс Межидован архивдай революциядилай вилик Ахцегьа муаллимвиле кIвалахай, латыш литературадин классик Эрнст Бирзниек-Упитан (I87I -I960) кагъазар, адан афтографар алай ктабар жагъида. Къияс Межидова вичин архивда еке гьуьрметдивди Василий Шкаеван, Наталья Капиевадин, Владимир Архангельскидин ва масабурун кагъазарни хвенва...

Чи дуствилин алакъаяр писателрин уьмуьрдин эхирдалди давам хьанай. Эхиримжи сефер Къияс Межидов заз I974- йисан августдин вацра Ахцегьа адан кIвалин патав гвай гьикаятчидин рикI алай багъда акунай. Гьаятдиз гьахьайла, Никъият-халади (писателдин уьмуьрдин юлдаш) заз Къияс-халу нуькIвериз тIуьн гунал машгъул я лагьанай. Багъдин кьилихъ галай кьакьан цлан патав ада нуькIвериз тварар гузвай, анал яд авай къабни эцигнавай. Вичини, лап гъвечIи аялди хьиз, абурун гуьзелвилел гьейранвал ийизвай. И кьакьан цал фагьумайла, заз ана инлай-анлай хейлин чкадиз кьван гъвечIи-гъвечIи тIеквер аваз акуна. Абур Кьияс- халуди нуькIвер патал авунвайбур тир. Чебни акI туькIуьрнавай хьи, гьич са кацивайни нуькIверик хуькуьр тежервал. Писателдин уьмуьрдай гъайи и са гъвечIи эпизодди ам чан алай тIебиатдив, къушарив гьикI къайгьударвилелди эгечIзаватIа къалурдай мумкинвал гузва.

Чи суьгьбетар яргъалди давам хьанай. Ада еке гьевесдалди дагъларин тIебиатдикай, кьушарикай, дава-дарман хкуддай векьерикай, цуькверикай ихтилатар авунай. Ч1алан устад вичин яратмишунрин планрикайни гьевеслудаказ раханай. КьетIен гьуьрметдивди ада СтIал Сулейманахъ галаз гуьруьшмиш хьайивал (чIехи шаирдиз ада Сулейман даи лугьуз рахадай), Хуьруьг Тагьирахъ, Эффенди Капиевахъ, Алибег Фатаховахъ, Багьадин Митаровахъ галаз хьайи дуствилин алакъайрикай яргъалди суьгьбетнай.

Заландиз азарлу писатель яхун хьанвай, адан чинизни хъпи ранг янавай. Чанда бегьем такьат авачиртIани, ада зун гьамиша хьиз чина хъвер аваз, ракIарив кьван рекье хтунай... Гьа I974-йисан октябрдин вацра Къияс Межидов рагьметдиз фена. Ам хайи хуьре кучукнава.