Лезги эдебиятдин тарих

ЧIехи шаирдин къадалай гзаф ктабар литературадин критикади ва кIелдайбуру хушдиз кьабулнай. Ш.-Э. Мурадован эсерар урус, Дагъустандин халкьарин чIалариз таржума авунва, къадирлу антологийра, школадин хрестоматийра ва маса кIватIалра ганва. Адан яратмишунар юкьван школайра, педучилищра, университетра чирзава.

Шагь-Эмир Мурадов Докъузпара райондин (виликдай Самур округдик акатзавай) Къурушрин хуьре лежбер Билалан хзанда дидедиз хьана. Шаирдин хуьруьнвияр гзафни-гзаф хпехъанвилел машгъул тир. Абуру кьуьд хперин суьруьяр гваз Шеки пата акъуддай. Ш.-Э.Мурадован бубани Азербайжандихъ галаз алакъалу тир. Билал хзанарни галаз гьар йисуз Шекидихъ рекье гьатдай.

Куьчеривал ийиз кьил хуьн регьят кIвалах тушир. Кьуьд акъудиз физ-хкведай рекьера къурушвийрин кьилел гуьзет тавур залан дуьшуьшарни къведай. Къачагърихъ галаз акьунар, гагь-гагь ягъунар ва телеф хьунарни жедай.

Къурушрин хуьруьн сивин яратмишунра («Зул гьарай» ва маса манийра) Шеки патахъай хквезвай хпехъанрин кьилел къвезвай хата-баладикай раханва. «Зул гьарай» мани аял вахтарилай Ш.-Э.Мурадован рикIе гьатнай. Гележегда шаирди гьа халкьдин манидин тIвар алаз лирико-эпический поэмани яратмишнай.

Ш.-Э.Мурадова гъвечIи чIавалай уьмуьрдин уькIуь-цуру дадмишнай. Адаз бубадихъ галаз Шекидихъай малкъара гваз хкведай рекьера такурди амач: тарашни талан, ягъунарни кьиникьар, шеларни хвалар... Шаирдин аял вахтарин хейлин йисар, Хуьруьг Тагьиранбур хьиз, гъурбатда фенай. Дугъри- данни абурун уьмуьрдин рекьерни са кьадар мукьва я. Анжах Ш.-Э.Мурадоваз Х.Тагьиралай тафаватлу яз институтда кIелдай мумкинвал хьана. Дагъви уьлкведа гьукум дегиш хьайидалай кьулухъ жегьил гадади Ахцегьрин юкьван школада ва гуьгъуьнлай Дагъустандин пединститутдин физико-математический факультетда чирвилер къачуна.

Гьеле мектебда кIелдайла, шиирар яратмишунал рикI алай Ш.-Э. Мурадова институтда хьайи йисара вичин сенятдихъ галаз санал эдебият чирунизни еке фикир гузва. Ада урусрин, Европадин ва РагъэкъечIдай патан халкьарин поэзиядин устадрин эсерар еке гьевесдалди кIелзава. Студент тирла, Ш.-Э. Мурадов чIехи шаир СтIал Сулейманахъ галаз таниш хьанай. Вири дуьньяда машгьур чIалан устаддихъ галаз хьайи суьгьбетри жегьил литератордиз, ада вичи хиве кьазвайвал, еке таъсирнай, Ш.Э. Мурадован чIалар гьеле 30-йисара «ЦIийи дуьнья» газетдиз ва маса кIватIалриз акъатза- ва.

Институт куьтягьай жегьилди дяведилай вилик квай ва дяведин йисара хайи хуьр тир Миграгъа ва Ахцегьа муаллимвиле кIвалахзава. Гьа са вахтунда яратмишунрин карни ада гадарзавач.

Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгьуьнин йисара Ш.-Э.Мурадов анжах эдебиятдихъ галаз алакъалу кIвалахал машгъул жезва. Ада «Социализмдин пайдах» тIвар алай лезги газетда литсотрудниквиле ва I952-йисалай «Дуствал» эдебиятдин альманахда редакторвиле кIвалахзава. Ш.-Э.Мурадова 50-йисара чи эдебиятдиз атай жегьилриз: Алирза Саидоваз, Байрам Салимоваз, Касбуба Азизхановаз, Якьуб Яралиеваз, Межид Гьажиеваз, Жамидин Гьажимурадоваз ва масабуруз къиметлу меслятралди вичелай алакьдай куьмекарна. Жегьил литераторрин чапдиз акъатай сифте эсерар Ш.-Э .Мурадован берекатлу гъилелай фенай.

I949-йисуз Ш.-Э. Мурадов СССР-дин писателрин Союздиз кьабулнай. Хейлин йисара ада Дагъустандин радиокомитетда лезги передачайрин редакторвиле, «Коммунист» газетда таржумачивиле кIвалахна, I973-йисуз ам пенсиядиз экъечIна ва вичин уьмуьрдин эхирдалди шииратда зегьмет чIугуна.

Шагь-Эмир Мурадов гьукуматдин «Знак Почета» ордендиз, Дагъустандин халкьдин шаирвилин ва Дагъустан Республикадин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай литературадин премиядин лауреатвилин тIвараризни лайихлу хьана.

Шаир яргъал чIугун тавур азардик I996-йисан I0-январдиз кечмиш хьада. Ам Махачкъалада кучукнава.

Шагь-Эмир Мурадован «Шаир лагьай тIвар ала зал» эсерда ихьтин цIарар ава:

Шаир лагьай тlвap ала зал,

Каинатдин сагъиб я зун.

Заманайрин тарих кхьиз

Галат тийир катиб я зун.
Шаир эдебиятдиз камар къачур 30-йисарилай уьмуьрдин эхирдалди гьакъикъатдани «галатун тийижиз» «заманайрин тарих кхьиз» алахъна. Ш.-Э. Мурадован басма авур сифте эсер Ахцегь райондин «ЦIийи дуьнья» (I935-йис) газетдиз акъатай «ГапIалар» шиир я. Шаирди чи чилел гап1алаp тешкилун тебрикзава:

«Самурский», «Кьизил чубан» - гапIалар,

Акъвазнава гуьзетиз куьн, кьегьалар.
Сифте эсердин гуьгъуьналлаз шаирдин са жерге чIалар мадни чапдиз акъатзава. Инал «Са рушан мецелай», «Чи дагълар» ва масабур къалуриз жеда. Ш.-Э.Мурадова дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай, дагъларин тIебиатдин гуьзелвиликай еке гьевесдалди кхьизва.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара жегьил шаирдин къелем мадни хци жезва. Ада ватанпересвилин фикирралди тафаватлу «Яру Аскердиз салам», «Партизандин паб», «Красноармеецдин гаф», «Дурнайриз тапшуругъ», «Сталинград», «Пака дяведиз» ва маса чIалар яратмишзава. Абурукай вичихъ сюжет, яни кьил ва эхир авай «Партизандин паб» эсерди кIелайбуруз иллаки зурба таъсир ийизва. Шаир дагъви дишегьлидин кьегьалвиликай, руьгьдин уьткемвиликай раханва.

Дяведин йисара яратмишай, вич халкьдин сивин яратмишунриз мукьва «Дурнайриз тапшуругъ» эсерни кьетIен гьиссералди тафаватлу я. Шаирди жегьил руш Зухрадин мецелай яргъал уьлквейриз лув гузвай дурнайрихъ элкъвена лугьузва:

Пуд йис я зи играми яр

Фена душман ийиз кукIвар.

Саламар лагь, Аслан я тIвар.

Чар кхьирай чаз, дурнаяр.
Тапшурмиша азиз ярдиз,

Женг чIугурай игитди хьиз.

Гъалиб хьана хтуй кIвализ,

Орденарни гваз, дурнаяр.

Чи халкь, чи Армия еке къуват я,

Дуьньядин пролетарар, гьелбет, чи пад я.

Гъалибвал чи пата жеда, успат я!

И фикирдал мягъкембуруз салам чи.
I949-йисуз шаирдин гзаф йисарин зегьметдин нетижа «Хушбахт Дагъустан» тIвар алай сифте ктаб чапдиз акъатна. КIватIалдай аквазвайвал, Ш.-Э. Мурадова дуьньяда ислягьвални халкьарин арада дуствилин месэлайриз кьетIен фикир гузва. ИкI, «Ялав» шиирдин лирический геройди ялавдикай хиялар, фикирар, веревирдер ийизва. Адаз ялавди инсанриз дерт ваъ, шадвал гьана кIанзава:

КIанда заз ялав - пионерри шаддиз

Манияр лугьуз, чуьллера кудай.

КIанда заз ялав - пичера хъуьтIуьз

Аялриз кIвале чимивал гудай.

Сифте кIватIалдин гуьгъуналлаз Ш.-Э. Мурадован «Лацу лифер» (I953), «Дагьвийрин манияр» (I96I) ва маса ктабар акъатзава. Шаирди вичин рикI алай темаяр тир ислягьвилихъни дуствилихъ галаз санал чи уьмуьр гуьзеларзавай зегьметчийрикай, муьгьуьббатдикай, дагъларин тIебиатдикай жуьреба-жуьре жанрайрин эсерар яратмишзава. Къейдун лазим я хьи, немсерин чапхунчийри дяведин йисара бедбахтнавай майишат гуьнгуьниз хкун патал югъди-йифди кIвалахзавай советрин инсанрин зегьметдикай шаирди ашкъиллудаказ кхьизва. Инал «Дагълара нурар», «Демирни Сел- ми» поэмайрин, «Нефтяникрин мани», «Колхоздин чатук», «Лацу къизил», «Чубан гада», «Трактористка Секне», «Зегьметдин мани»,« Гьуьлуьн зегьметчийриз» ва маса шиирринни манийрин тIварар кьаз жеда.

Ш.-Э. Мурадова лежберринни малдаррин, фялейринни колхозчийрин баркаллу кIвалах къалурзава. Гьелбетда, зегьметдикай чи чIалан устадри 30-йисарани тIимил эсерар яратмишначир. РикIел хкин А.Фатахован «Зарбачи Гьасан», «Эм- Тэ-Эс», С.Сулейманан «Колхозчи паб Инжихан» ва масабур. Ш.-Э.Мурадова, вичелай вилик лезги шаирри яратмишай эсеррикай даях кьуна, и важиблу тема тарихдин ц1ийи шарт1ара мадни деринариз алахъзава.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара яратмишай «Дагълара нурар» (I949) поэмада шаирди Текипиркентда (Къурушринни Миграгърин арада) ГЭС эцигуникай суьгьбетзава. Дагьдин гъвечIи хуьруьн чешнедалди Ш.-Э. Мурадов XX лагьай асирдин юкьвара лезгийрин уьмуьрда кьиле физвай дегишвилерикай раханва. Эцигунрал лезгийрихъ галаз гьил-гъилеваз урус инженер Романа, шофер Гришади кIвалахзава. Поэмадин кьилин игит-зегьметчи коллектив я. Шаирди тIебиатдин шикилар, лезгийрин адетар устадвилелди ганва.

Эгер «Дагълара нурар» эсерда Ш.-Э.Мурадова зегьметчи махлукь къалурнаватIа, «Демир ва Селми» (I96I) лирико-эпический поэмада кьилдин игитрин къаматар ганва: Демиран, Селмидин, Къафаран, Сеферан, Назлудин, Кериман.

Поэмадин сюжетдихъни кьве хел ава. Сад лагьайди Демирахъни Селмидихъ ва кьвед лагьайди - Селмидин стха Къафарахъ галаз алакъалу я. Поэмадин бинеда эцигнавай конфликтни Демиранни Къафаран акьунар къалурун я.

Демир рикI михьи, гъил михьи, дирибаш, вичелай кар алакьдай намуслу дагъви я. Ватандин ЧIехи дяведин йисара ада фронтда немсерин фашистрихъ галаз хьайи кьати женгера кьегьалди хьиз иштиракзава:

«Кьуд йисуз дяведа хьанай ам кьегъал. Душмандиз ганачир ада гьич мажал. Кьве орден «Слава», медаларни вад Гьунардиз лайих яз къачунай наград».

Дяве куьтягь хьана хуьруьз хтай Демира, колхоздин багъманчийрин бригадирвиле кIвалахзава. Зегъметдал рикI алай гьалалзда Демира лагълагьчийрихъ, темпелрихъ, угърийрихъ, алверчийрихъ галаз дяве тухузва. Гьарам рекьел алай Къафар, кIани рушан стха тирвилизни килиг тавуна, Демира къанунар хуьзвай идарайрин гъиле твазва. Судди Къафараз жаза яз пуд йис кар гузва.

Демиран, Селмидин ва масабурун къаматар шаирди игитрин чпин гьерекатра, дегишвилера, гьакъикъи шартIара ачухарнава. Са чешне гъин:

Селмиди и чIавуз, чилеваз кьве гъил,

НикIяй кIватI хьийизвай къуьлуьн гьар са кьил.

Кьин къуна, гаф ганвай абуру рикIивай:

Гьич кьакъуддач, - лагьана, - чеб чпивай.

Мектеб акьалтIарна шегьердиз фейи Омар институтдик акатна, «цIуд куьтягьай руш (Гуьлуьзар - Гь.Г.) кIелуникай хкатна». Сифтедай Гуьлуьзара Омаралай мукьвал-мукьвал чарар кьачузва, амма са шумуд вацралай кIани ярдикай гьич са ван-сесни амукьнач. Омара маса рушакай яр кьунай. И кар кьатIана «чилер-цавар дар хьайи» Гуьлуьзараз ийир-тийир чизмач. Эхирни ам Махачкъаладиз рекье гъатда. Гуьлуьзараз вичин вилералди Омарни адан цIийи яр акуна. Ашкъидин ялавди рикI тIарна кьил телесмиш хьанвай Гуьлуьзар гьуьлуьхъди физва. Рушан фикир вичин чандиз къаст авун тир. Бахтунай хьиз Гуьлуьзарал гьуьлуьн къерехдив сейрзавай, агрономвал кIелзавай студент Селим гьалтзава. Ада Гуьлуьзар са гуж баладалди секинарзава. Гележегда Гуьлуьзарни Селим чеб чпиз кьисмет жезва. Им поэмадин куьруь сюжет я.

Вичикай рахазвай поэмада Гуьлуьзаран къаматди кьетIен чка кьунва. Шаирди Гуьлуьзаран акунриз, психологиядиз, кьилихдиз еке фикир гузва, ам гьар патарихъай кьалуриз алахьнава. Ингье рушан шикил:

Гуьлуьзаран хъуькъвер яру-лацу тир,

Храй чIулав кифер яргъи, яцIу тир.

Щару вилер даим хъуьрез аквадай,

Зирек тир ам бацIи хьтин къугъвадай.
Гуьлуьзаран къилих, рикIин михьивал, намуслувал къалурун патал Ш.-Э. Мурадова руша вичи вичик ийизвай хиялар, фикирар (внутренний монолог) гзаф чкайрал ганва. КIелиз фейи Омаракай хабар-тер тахьайла, Гуьлуьзаран кьиле гьар жуьредин фикирар гьатзава:

Им вуч сир я? Яраб начагъ хьанватIа?

Са ван хьана закай гуьгьуьл xaнвaтla?..

...ГьикIин? Вучин? Бес им жедай кар яни?

Мегер Омар икI вафасуз яр яни?
Намуслу рушан дерт югъ-къандавай къати жезва. Аман атIай Гуьлуьзара са юкьуз вичин рикIе авай тIал дуст рушаз ачухарзава:

Ашукь хьунухь, чидач ваз, вуч цIай ятIа,

Ам галачиз зи уьмуьр гъикI зай ятIа.

Омар таквар зи вилер низ килиграй?!

Бахтсуз нуькIре маса муг гьикI эциграй?!
И монологди поэмадин кьилин игитдин кьамат ачухаруниз еке куьмекзава. Анай рушан рикIин михьивал, гьиссерин деринвал, муьгьуьббатдиз вафалувал аквазва.

Гьуьлуьзар авай гьал, адак квай къалабулух ва секинсузвал эсер кIелзавайбурукни кутун патал Ш.-Э. Мурадова «художественный деталь» ишлемишзава:

«Омар!» - лугьуз адан пIузар юзазвай,

Хъиле умуд рикIин къене гатазвай.

Я раханач, я хъуьренач ам рекье,

Сабурсузвал хьана ялав куз рикIе...

ЦIару вилер тамашзавай кьуд патаз,

Амма затIни аквазвачир гьич адаз.

Дуьньядикай, уьмуьрдикай рикI ханвай Гуьлуьзаран гьал Ш.-Э. Мурадова тIебиатдин шикилдин куьмекдалди ачухарзава:

Цав михьи тир, яйлахдавай булах хьиз,

Варз хьипи тир, чанахдавай къаймах хьиз.

Йиф мекьи тир, дерт къати тир, рикI дарух.

Кьулухъ-шегьер, вилик-вили гьуьл ачух...

Ш. Э. Мурадова поэмадин игитрин алакъаяр къалуруналди, муьгьуьббатдин михьивал ва ашкъидиз вафалувал тестикьарзава:

Эхь, бахт гьар са касдин вичин гъилева,

Дуьз рик1ени, акьуллу тир кьилева.

Кам къачуиа к1анда улам чир хьана!

Кьуьлер ийин, герек, макьам чир хьана!

Шаирди лезги шииратда адет хьанвай жанрайрин эсеррихь галаз санал сонетар, сонетрин тажар, бейтер, кьудар, рубаияр, ругудар ва муьжуьдар яратмишна. Гафарин кьадакьар хьиз туькIуьрнавай гъвечIи кIалубрин эсерри чпел фикир желбзава. Чебни шаирди гзафни гзаф инсан ва дуьнья, инсанвал ва инсанпересвал хьтин месэлайрикай кхьенва. Ш.- Э. Мурадован яратмишунрин и терефдикай чIехи алим Агьед Агъаева икI кхьизва: «Мурадов Ш.-Э. ватанпересвилин хиялрилай ислягьвилин хиялрал, абурулайни инсанпересвилин фикиррал атана. Инсанпересвал, малум тирвал, чи милли шииратда асул кьилин лишанрикай сад я. Гьеле Етим Эмина лагьайвал, «амукьдайд я инсанвал». Вири рикIелай алатда: чIугур кеферни, кьакьан тавханаярни, авур кпIар- тIеатарни, хьайи гегьенш мулкарни, кхьей ктабарни, тIуьр няметарни , - эхир кьиляй, сурун суал ийидайла, хабар кьаз- вайди я: инсанвал ийизвайни? ТахьайтIа: инсафсуз тирни?»

Дугъриданни шаир исандин марифатдихъ, инсандин акьулдихъ инанмиш я:

Гьикьван минет авуртIани фелекдиз,

Къведайди мад инсан я ви куьмекдиз.
Шаирдин бейтер дуьньядикай ийизвай дерин философиядин хиялралди тафаватлу я. Абуруз гафарин кьенятлувал, фикиррин, хиялрии деринвал хас я. Кьве чешме гъин:

Анжах жуван хийирдихъ гелкъвезватIа вун эгер,

Яшайишдин майданда гуьтIуь жеда ви сенгер.

*

Сивел капаш эцигмир, рахух, ачух сес аваз.

Синихатдин сифте чIаларикай сад тир «Уьмуьрдин багьда» эсерда инсанвилин шикил квадарнавай пиянискадикай ва ам авай ажайиб гьадикай раханва:

Ангье сад колхолздин

Салава, тамаш.

Кьиф кьадай каци хьиз

Кам къачуз яваш...

Ангье сад пиян яз

Ярх хьанва хулаз,

Ксанва, палчухар

Акъатна кIулаз.

Ялтахни бюрократ,

Фитнечи, темпел –

Аквазва гьеле чаз,

Кар ийиз энгел.
Ш. -Э. Мурадован «Кьежейбег» шиир хейлин йисар идалай вилик «РикIяй рикIиз (I983) ктабда акъатнатIани, адан мана лап мукьувай алай вахтарихъ галаз алакъалу я. К1валах тийиз незвайбурун сан «перестройкадилай» гуьгъуьниз кьадардилай артух хьанва. Шаирди кьакьан буйдин, «кIвач-кьил мягькем, къекъуьн дири» кефчибегдин умумиламишнавай къамат ганва. Темпелрин темпелдал гьи кIвалах тапшурмишайтIани, адан жаваб сад я: «кьеж квач». Ам чкадилайни юзазвач. И кар себеб яз гафар зурба амал чIуру ялтахдал «Кьежейбег» лугьудай тIвар акьалтна:

Эхир элдиз хьана хабар,

Кьилел туьгьмет къвана санбар.

Акьалтна гьа «Кьежейбег» тIвар,

Авайди туш ахлакъ - лугьуз.
Ш.-Э. Мурадовахъ кIелдайбуруз таъсирдай, ван хьайибурун рикIел акъваздай синихатдин ва зарафатдин чIалар гзаф ава. Абур неинки са адет хьанвай жанрайра, гьакI гъвечIи кIалубрани яратмишнава. Дасмалчивал негьзавай кьуд цIарцIикай ибарат са эсер чешне гъин:

Гардан паталлай беневшадин цуьк

Акур ялтахди фикирна кьва н икI:

- Зун мажбурзава жуван къуллугъди –

Низ икрамзава бес и язухди?
60-йисарин сифте кьилери виликан девиррин лезги эдебиятдин ирс кIватI хьийиз чи хуьрера къекъведайла, зун Советское хуьре са вижевай баркаллу касдихъ галаз гуьруьшмиш хьанай. Ам пенсияда авай муаллим шаир Насруллагь Нури тир. «Ашкъи-гьавалу тахьай касдикай я ашукь, я шаир жедач», - лагьанай ада. Фикир-фагьум авурла, муьгьуьббат дугъ- риданни шииратдин гиг я. РикIел хкин Куьре Меликан, Лезги Агьмедан, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран ва масабурун чIалар. Ашкъидикай кхьин тавур шаир дуьньядин шииратда жагъурун мумкин туш.

Ш.-Э. Мурадов вичелай вилик жавагьирар хьтин чIалар яратмишай лезги шаиррин рехъ давамарунал сергьятламиш хьанач. Ада гьак[ рагъэкъечIдай патан халкьарин классикар тир Низамидин, Физулидин, Навоидин яратмишунрин тежрибадикайни менфят къачузва. Агьед Агьаева къейдзавайвал, Ш.-Э. Мурадова «вичин игит, Фархад ва я Керим хьиз, муьгьуьббатдин цIай кутуна, дагъларизни чуьллериз ракъурнач.

Лезги шаирдин игит муьгьуьббатдал атайлани Дагъустандин дагьви яз амукьзава. Ада вичин дидар чIулав вилер авай рушаз ачухарзава.. Вичини хиве кьазва: «Тваз жедач зи чанда цIай, ялав», амма икI ятIани жегьилдин гьисс зурбади я. Мадни дуьз лагьайтIа, эдеблуди я. Рушан чIулав вилер адан марифатдин гуьзгуь я. Вилерай ада адахлидин рикIин михьивал, хесетрин хъсанвал, карда хцивал кIелда. Ада рушавай лап са гъвечIи затI тIалабзава» («Килигна зи чиниз, ая са хъвер»).

Ш. Э. Мурадова ярдикай, ашкъидикай рахадайла, анжах са вичиз хас тешпигьар, шикиллу гафар ва маса ранглу алатар ишлемишзава. Шаирдин ярни садазни ухшамишди туш. Ам вичиз хас кьетIен къилих, акунар авайди я. И гафар ашкара хьун патал са шумуд чешне гъин:

Назик, гуьзел хъуькъверал ви

Ажеб гуьрчег лекъвер ала.

Къизилгуьлдин цуьк пIузарал

РикI ифирдай хуш хъвер ала.

(«Мукьувай физвай рушаз»)

Муьгъуьббатди кьунва зи рикI,

Гуьзел, вун зи чиниз килиг...

Т1ебиатдал ашукъ я зун,

Адан гуьрчег шикил я вун.

(«Ша»)

Зун ракъиниз килигайла,

Ви милаим хъвер акуна.

Вацран чинал вил вегъейла,

Заз ви ачух пел акуна.

Зуьгьре гъетрез тамашна зун,

Гъанайни ви гел акуна.
Марифатдин лап вини дережа, хиялрин михьивал, гьиссерин экуьвал, дишегьлидиз кьет1ен гьуьрмет - ибур Ш.-Э. Мурадован муьгьуьббатдин чIалариз хас кьетIенвилер я. Идалайни алава, адан ашкъидин чIалари инсан шадарзава, абур кIелайдак са гьихьтин ятIани гафаралди ачухариз тежедай хьтин гьисс кутазва:

Лугьуда хьи, вири цуьквер хъсан я,

Цуьквврални ашукъ тирди инсан я.

Амма гъар са инсандихъ са рикI ава.

Гьардахъ вичиз лап багъа тир цуьк ава.

Шагь-Эмир Мурадован яратмишунрикай рахадайла, шаирди тIебиатдиз бахшнавай чIаларизни фикир гун герек я. Абур дугъриданни чIалан устаддин шииратдин важиблу са хел я.

ТIебиатдин тамам тушир шикилар лезгийрин виликан девиррин шииратдани кьериз-цIаруз гьалтзава. Гегьеншдиз ва гьар патарихъай дагъларин т1ебиат анжах XX лагьай асирдин лезги эдебиятда ганва. И рекьяй Алибег Фатахова ва Хуьруьг Тагьира шииратдик, Къияс Межидова ва Агьед Агъаева гьикаятдик кутур пай кьетIенди я.

Ш.-Э. Мурадова чи бажалагълу пейзажистрин тежриба вичин къайдада давамарзава. Къурушрин хуьр, ам элкъвена кьунвай тIебиат вичиз ухшар авачир, кьетIен ва гуьзел чкая. I936-йисуз Къурушрин хуьруьз мугьман хьайи урус алим Михаил Павловича кхьенай: «Ина гьава гатун цикIизни ламу я. Дерин дередин кIаниз килигдайда инрин серинвиляйни ламувиляй кьил элкъведа. Хуьруьз къведайла, чун са шумуд сефер циферин кIаник акатна ва мад абурукай хкат хъувуна. Дагъдай винел къвердавай акваз-акваз рикIи фад- фад кIвалахзава, япан цIвелер чуькьвезва, япара ванер гьатзава. Ламувиляй ва серинвиляй хуьре гатузни агьалийри кавалар, кIуртар алукIзава».

Гьакъикъатни Къурушрин хуьруьн кьуд пад аламатдин ва инсан гуьрчегвилив гьейранардай тIебиатдин шикилри безетмишнава. Шагьдагъдин, Базар-дуьзуьдин ва Шалбуз дагъдин пуд кIукIушди элкъвена кьунвай хуьр пуд зурба пагьливанди йиф-югъ къаравулда аваз хуьзвайди хьиз аквада. КукIушар лагьайтIа, сад-садаз ухшамиш туш. Къурушрин лап мукьув гвай, гуьзел чарчарралди безетмиш хьанвай Ярудагъдин ранг йикъа пуд сеферда дегиш жеда. Хуьруьн патав гвай яйларихрин инсандин буйдилай кьакьан векьерни атирдин ни, тIвар алачир композитордин симфониядиз ухшар чIижерин музыка, михьи гьава, къайи булахар са сефер акур касдин рикIелай уьмуьрлух алатдач.

Вилер ахъа авурдалай кьулухъ ихьтин ажайиб ва гуьзел тIебиатдин юкьва чIехи хьайи Ш.-Э. Мурадова, гьелбетда, вичин яратмишунра дагъларин шикилар гун лазим тир. КIелдайбур ягъалмиш хьанач. Шаирдихъ дагъларин тIебиатдихъ галаз алакъалу чIалар тIимир авач. Инал «Базар-дуьзуь», «Шалбуздагъдин кукIушдилай», «Дагъда пакамахъ», «Гирвеяр», «Чи дагълар», «Шалбуздагъдин шагьвар», «Дагълар кьунва живеди», «Яйлахда булах», «ХъуьтIуьз» ва маса эсеррин тIварар кьаз жеда. Шаирди яратмишай пейзаждин вири эсерар санал кIватIайтIа, абур гафарин куьмекдалди дагъларин тIебиатдикай туькIуьрнавай поэмадиз, симфониядиз элкъведа. Шаирдин «Чи дагълар» эсердай са чешне гъин:

«Пагьливанри хьиз, туна къуьн къуьне, Такабур кьилер кьуна тик вине, Къветер сваларив рахаз гьар сине Къалин циферин ятах я чи дагълар».

Ш.-Э. Мурадовахъ арандин тIебиатдиз бахшнавай чIаларни ава, амма дагъларикай рахадайла, шаирдик кьетIен гьисс, сергьят авачир кьван ашкъи акатзава. «Ашукь я зун» эсерда ада вичи хиве кьазва:

Гьейран я зун тIебиатдин крарал,

Яргъи рушан ирид жуьре рангарал,

Жив къилеллай тIурфанрални, гарарал.

Т1ебиатдин сирерал зун ашукь я.

Шаирдиз Базардуьзуьдикай рахадайла са жуьредин рангламишдай гафар, Шалбуздагьдикай кхьидайла шииратдин маса алатар жагъизва:

Виш йисарин муркIар аваз хуруда,

МичIи, къалин цифер къекъвез чуруда,

Базар-дуьзуь такабур тир гьар чIавуз,

Жедайди туш лугьуз вичин кьил агъуз.
Шагь-Эмир Мурадова гзаф вахтара т1ебиатдин шикилар анжах са пейзаж патал ваъ, инсандин гьалдихъ, адан рикIе авай фикиррихъ галазни алакъада аваз гузва. ИкI, «Дагъда тIурфан» шиирда перишан гьал арадал гьизва, кIелзавайди хиялрик ва фикирдик кутазва:

Экуь цавуз садлагъана чIулав цифер акъатна,

Чилин винел перишан тир серии перде акьалтна,

Секинзавай шад къушарик къалабулук акатна,

ТIебиатдин хъуьрезвай чин бейхабар серин хьана...
Яваш-яваш тIурфан алатна тIебиат секин хъхьана. И секинвал шиир кIелзавайдакни акатзава:

Марф алахьна, тIебиат мад xynl гуьлуьшан хъхьана,

Гуьзел гьава хуш ракъинин чими нурдив ахцIана.

Гуьрчег къушар, шад билбилар цIийиз чандал хтана,

Абурун къешенг манид сесер мад артух ширин хъана.
Шагь-Эмир Мурадов Лезгистанда манийрин чIехи устад хьизни машгьур я. Ватандиз, ашкъидиз, зегьметчийриз, дуствилиз бахшнавай адан «Ватан», «Зи Дагъустан», «Волга - Дон», «КIанидаз», «Дагъвидин мани», «Москвадиз салам» (абурун кьадар вишелай артух я) манийри мукьвал-мукьвал радиодай, телевидениедай ван ийизва, абур клубра, медениятдин кIвалера ва мехъеррик лугьузва.

Чи уьлкведин халкьарин арада дуствал ва стхавал мягькемарунин кардикни Ш.-Э. Мурадова вичин лайихлу пай кутуна. Ада урусринни украинвийрин, гуржийринни азербайжанрин, эрменийринни таджикрин, Дагъустандин халкьарин шииратдай лезги чIалаз гзаф таржумаяр авунай. Абур чи антологийра, альманахра, мектебрин хрестоматийра, газетра, журналра ва жуьреба-жуьре маса кIватIалра гьатнава.

Бажарагълу шаирди аяларни рикIелай ракъурзавачир. Адан «Нин савкьат хъсан я» (I960), «Аламатдин шикил» (I964), «Дустар я чун вири» (I979), «Бахтавар» (I989) ва маса ктабар мектебра кIелзавай аялриз теклифнава.

Ш.-Э. Мурадова драматургиядин жанрадани кIвалахнай. Шаирди гьевескаррин театрри эцигай са пердедикай ибарат тамашаярни яратмишнай. I968-йисуз чапдай акъатай, вич рагьметлу Абдул Ражабовахъ галаз санал кхьей «Фундугъбег» тIвар алай къемеда СтIал Сулейманан тIварунихъ га- лай Лезгийрин государственный театрдин сегьнедал хейлин йисара эцигнай. Кефчибег Фундугъбегакай туькIуьрнавай и тамаша, Идрис Шамхалован «Периханум», Къияс Межидованни Хуьруьг Тагьиран «Ашукь Саид», пьесаяр хьиз, лезги драматургиядин зурба агалкьун хьанай. Ам къени театрдин сегьнедал къалурзама.

Уьмуьрлух диде-Ватандал, гуьзел дагъларал, хайи халкьдал рикI алаз яшамиш хьайи Ш.-Э. Мурадова «Шаирдин мани» эсерда лагьанай:

«Зун шаир я, хциди я зи яракь,

Дуьзгуьндаказ къалурда за гьахъ-нагьахъ,

Тариф ийиз намуслу кар, дуьз кIвалах,

Вафалу хьун халкьдиз сифте кIанда заз.

Лезги эдебиятда яхцIурни цIуд йисалай артух сайивилелди кIвалахай Шагь-Эмир Мурадова поэзиядин «хци яракьалди», «халкьдиз вафалу яз» вичин девлетлу ва къиметлу шииратда гьахъвал, мердвал, рикIин михьивал, халкьарин дуствал ва инсанпересвал тестикьарна.