Лезги эдебиятдин тарих

Эдебиятдал рикI алай, чирвилерихъ къаних жегьил шаир (адан чIалар райондин ва республикадин газетриз, «Дуствал» альманахдиз мукьвал-мукьвал акъатзава) Москвадин М. Горькийдин тIварунихъ галай Литературный институтдиз гьахьзава. Ина вичихъ уьмуьрдин тежриба хьанвай Жамидиназ дериндай вири дуьньядин халкьарин эдебиятдихъ, са- тирадин ва юмордин хазинадихъ галаз дериндай таниш жедай мумкинвал хьана.

Вири уьлкведа машгьур писателрин, шаиррин ва чIехи алимрин гьилик кIелай йисара, ада вичин чирвилер гегьеншарзава, яратмишунрин къелем мадни хци ийизва. Литературный институт акьалтIарайдалай гъуьгъуьниз шаирди яратмишунрихъ галаз алакъалу жуьреба-жуьре идарайра (Дагъустандин писателрин Союз, Дагьустандин ктабрин чапхана ва икI мад) кIвалахзава.

Уьмуьрдин эхиримжи йисара Жамидина «Самур» журналдин редакторвилин ва Дагьустандин писателрин Союздин секретарвилин везифаяр тамамарзава. Ада гьакI Союздин къвалав гвай лезги писателрин секциядин регьбервални ийизвай.

Жамидин СССР-дин (гила Россиядин Федерациядин) писателрин Союздин член (I969), Дагьустандин культурадин лайихлу работник (I994), Дагъустан республикадин литературадин рекьяй премиядин лауреат (I997) хьанай. Адан къадалай артух ктабар Москвада ва Махачкъалада лезги ва урус чIаларалди акъатнай. Са бязибурун тIварар кьан: «Къалгъанар», (I958), «Гьач-вач» (I964), «Са кIус хъвер» (I967), «Арада затI аваз хьурай» (I969), «Шаламда къван» (I970), «Гимишдин сас» (I974), «Регъуь хьайи спелар»(I976), «Сатирикдин хуьрекар» (I979), «Башуьсте» (I984), «Ваз ам чидач» (I994) ва масабур. Жамидин Махачкъалада 2003-йисуз рагьметдиз фена. Ам Миграгърин хуьре кучукнава.

ЯхцIур йисалай артух бегьерлудаказ лезги эдебиятда кIвалахай Жамидин сатирадинни юмордин жанрайра лап вини кIукIушрив агакьун дуьшуьшдин кар туш. Ам дидедиз хьайи ва аял вахтар кечирмишай къадим Миграгърин хуьр лезгийрин медениятдин меркезрикай сад я. Анай машгьур шаирар, алимар, зурба устIарар (халкьдин архитекторар) акъатнай. ИкI, чи эдебиятдик зурба пай кутур Къилинж Къемеран (XVII лагьай асир), Уста Мердалидин (XIX-XX лагьай асирар), Ш. Къафланован, М. Шихвердиеван, Къ. Акимован, М. Салахъан, М. Жалилован, А. Къардашан, 3. Къафланован ва масабурун тIварар кьаз жеда.

А. Саидова къейдайвал, «Жамидин, акунрай, сатирик яз, дидедиз хьана». Дугъриданни, тIебиатди адаз гьахьтин пай ганвай. И кIвалах ам мукьувай чидай, адакай макъалаяр кхьей Р. Гьамзатова, А. Агъаева, Къ. Акимова, А. Къардаша ва масабуруни къейдзава.

Р. Гьамзатова - «Заз Жамидинан эсерар хуш я. Ам садазни ухшар туш, адахъ вичин кьетIен хатI ава»...(«Дагестанская правда». I969-й. 23-март) -лугьун дуьшуьшдин кар яз гьисабиз жедач...

Гьеле мектебда кIелдайла, Жамидина шиирар яратмишиз башламишнай.

Жегьил гададин чIалар цлан газетдиз акъатзава, адан сатирадин ва зарафатдин эсерар хуьрени кваз малум жезва. Ашкара кар я хьи, ада гьисаб тарсара алгебрадин формулайрин ериндал гафар рифмайралди сад-садахъ галкIуриз, хъуьруьн квай зарафатдин чIалар туькIуьриз алахъдай. И надинжвал себеб яз гьисабрин муаллимдихъ галаз (гележегда адакай Жамидинан ктабрин редакторни жеда) адан алакъаяр чIур хьайи вахтарни тIимил хьаначир.

Жамидинан сифте шиир «Социализмдин рехъ» райондин газетдиз I949-йисуз чапнай. Адан гуьгъуьналлаз мад ва мад сатирадинни юмордин чIалар акъатзава. Мектебда кIелзавай гададин тIвар вири хуьруьнбуруз чир жезва... Гьа икI, жегьил сатирик Жамидин эдебиятдин жавабдар рекьел экъечIзава.

Гуьгъуьн йисара адаз республикадин меркезда акъатзавай «Социализмдин пайдах» газетдин, «Дуствал» альманахдин ва чапханайрин ракIарар ахъа хьана. I958-йисуз Жамидинан сад лагьай «Къалгъанар» - ктаб чапдай акъатна. Им чи эдебиятдин тарихда сатирадинни юмордин сад лагьай кьилдин кIватIал тир. Ктабдикай чи критикада ва эдебиятдиз талукь межлисрал рахунар, гьуьжетар тIимил хьаначир. Гьар гьикI ятIани, эдебиятда Жамидинан сифте чIехи кам - агалкьун, зурба вакъиа яз гьисабнай. (Акимов Къ. X. Сатира и юмор Жамидина. - Махачкала: ДКИ.2002. 75-ч.).

Жамидинакай къиметлу ктаб кхьей алим ва писатель Къ. Акимова къейдзавайвал, сатирада кIвалахун ам вич патал хаталу тирдан гъавурда фад акьунай. Гзафбур адакай бейкеф жезвай... Жегьил шаирди гагь вичин эсеррин игитрин тIварар дегишарзава, гагь фольклордин алатар ва Эзопан чIал ишлемишзава. ГьакI тиртIани, Жамидина вичи хкягъай сатирикдин рехъ гадарзавач. Ам а рекьяй уьмуьрдин эхирдалди фенай.

60-йисара Жамидинан устадвал вини дережадиз хкаж жезва ва ам мягькем камаралди вилик физва. Бахтунай хьиз жегьил шаирдал вич хьтин жаван, зурба бажарагъ авай урус шаир-сатирик ва таржумачи Андрей Внуков гьалтзава. Ада «Крокодил» журналда кIвалахзавай. Гила Жамидинан чIалар меркездин «Москва», «Нева», «Дружба народов», «Юность» ва иллаки «Крокодил» журналриз; «Литературная газета», «Литературная Россия» ва чи республикадин «Дагестанская правда», «Комсомолец Дагестана», «Коммунист» газетриз мукьвал-мукьвал акъатзава. КIелдайбуру ва критикади Жамидинан хци сатирадин ва хъуьтуьл юмордин эсерар еке гье- весдалди кьабулнай.

Са куьруь вахтунда Жамидинан тIвар ва адан хци чIалар вири уьлкведа сейли жезва. Сад-садан гуьгъуьналлаз шаирдин кIватIалар урус чIалал (А. Внукован таржумайра) Москвадин чапханайра ва дидед чIалал Махачкъалада акъатзава.

I986-йисуз Москвада РСФСР-дин писателрин Союздин Сатирадинни Юмордин Совет кьиле фенай. Анал машгьур сатирик Леонид Ленч председатель яз Жамидинан яратмишунар гьялнай. И межлисдал рахайбуру «са сивяй хьиз» вирида Жамидинан эсерриз чIехи къимет ганай. Абуру, сада- сад тикрар тавуна, гьарда лезги сатирикдин эсеррин са терефдикай суьгьбетна. Бязибурун рахунрай куьруь-куьруь фикирар гьин. Анал сифте гаф къачур Ю. Семенова Жамидинан яратмишунрин милливал, фольклордихъ галаз авай алакъа, хкажзавай месэлайрин важиблувал къейднай. В. Бахнова Жамидин садазни ухшар тушир, вичин кьетIен хатI авай шаир тирвиликай лагьана. Г. Ладонщикова лагьайтIа, Жамидин гьакIан шаир ваъ, чи уьлкведин вири пипIера машгьур чIехи шаир я, - лагьанай. Анал рахай чи ватанэгьли К. Абукова лезги шаирдин яратмишунрин халкьлувал ва художественный рекьяй вини дережа къейднай. Эхирдай Л. Ленча Жамидин дуьз рекьел алайди тестикьарна ва анал рахай вирибурун къиметрихъ галаз вичин разивал малумарна.

Дугъриданни, вичикай рахазвай Советдал гаф къачур, уьлкведа тIвар-ван авай сатирадин устадар ягъалмиш хьанач. Жамидин гьакъикъатдани бажарагьлу, вичин вилерай дуьньядиз килигзавай, вичин художественный алатар, рангар авай шаир-сатирик, шаир-юморист, шаир-философ я. Ада вичин теснифайра уьмуьрдин важиблу месэлайрикай рахун тийизвай са хелни авач: инсанрин яшайишдин уькIуь-цуру, дуьньяда ислягьвал, уьлкведин агалкьунар, перестройка, кьве патал пайнавай хайи халкь ва икI мад.

Шаирди вичин яратмишунра жумартдиз зарафат, къаб алаз хъуьруьн, диалог, ирония, сарказм, гротеск, гипербола, мисалар, риторикадин суалар, обращенияр, ранглу гафар ва маса алатар ишлемишзава. Жамидинахъ дуьньяда авай кьван вири татугайвилер чи арадай акъуддай ният ава:

«ЧIуру ксар, пис къилихарI Куь гелер Гележегда амукъдач, заз аян я. Инсанар, фад михьи хъана куь рикIер, Эхиримжи сатирик хьун заз кIан я».

Жамидина цIийи къайдаяр, к1алубар, художественный алатар арадал гъизва. Фольклордай къачузвай сюжетриз, мягькем ибарайриз, мисалриз, образриз вичин рангар гузва. Са чешне гъин:

Фере кIекре сифте гьарай авурла,

Хьана адаз ванци дуьнья къачур хьиз.

КIуф хкажна чIехи кIекер акурла,

Анжах вичи са цIийи кар авурд хьиз.

Къуй вун чIехи, гьуьрметлу хьуй инсанриз,

Къуй гъамиша бахтлу хьурай сефер ви.

Ви шаламра гьатай гъвечIи къванцини,

Чир хьухь, зу дуст, чIур ийида кефер ви.
Жамидинахъ лирикадин, эпикадин къайдада яратмишай, чеб тамамдиз чранвай эсерарни ава, амма сатирани юмор адан рикI алай жуьреяр я. ТIвар-ван авай сатирик ва юморист Леонид Ленча лезги шаирдикай икI лагьанай: «Жамидин алай аямдикай гъавурда акьадай чIалал, хъуьруьн кваз рахаз алакьдай, масабуруз ухшар тушир халисан шаир я». Гьакъикъатдани Жамидина вичин эсеррин сюжетар, темаяр гьакъикъи уьмуьрдай къачузва, абур гьавиляй яшайишдиз мукьва я.

«Къаравулдиз багъдал алай Бригадирди лугьузва: «Ванер къвезва инлай-анлай: Вуна ичер тухузва»... Къаравулди жаваб гузва Зерре дегиш тахьана: «А ванериз гумир на яб, Зазни къвезва датIана!..»

Шаирдин сатира уьмуьрдихъ галаз сих алакъада ава. Ада чуьнуьхгумбатIвал, хаинвал, пехилвал, фитнекарвал инкарзава ва мердвал, инсанвал, намуслувал тестикьарзава:

Шикаятар кхьидай тIул квайди

Акурла, икI лагьана къуншиди;

«Адан гъиляй чун ажуз жедачир.

Анжах кIелиз чирнайтIа а «къучидиз».
Жамидинан яратмишунриз мад са кьетIенвал хас я. Амни са гъвечIи вакъиа умумиламишна, адакай дерин нетижа хкудун я. Месела, «Регъуь хьайи спелар» эсердай чешнеяр гъин:

Кьве гъилини югъди-йифди

Сивиз зун-вун тухвана.

Садани мад лагьанач хьи:

«Гьикьван хьурай, тух хьана!»

Къаравулар тир вилериз

Дашмишдайла акуна.

Сивин къунши нерини кваз

Абурукай ни чIугуна.

Япариз ван хьана сиви

Ачухдайла ракIарар,

Амма яргъаз акъудначир

И кардикай хабарар...
Шаирди инсандин азгъунвал, нефсинин къанихвал негьзава. Ихьтин тамам ва чранвай, чIехи нефс авайбурун рикIел инсанвал, ягь, намус хкизвай эсерар Жамидинахъ тIимил авач.

Чи уьлкведа перестройка къвезвай йисарани Жамидин уьмуьрдикай къерех хьана, кисна акъвазнавачир. Шаир уьмуьрдин яцIа авай. Ада чи гьукуматдин мал-девлет чуьнуьхзавайбурукай, багьа Ватан тараш-талан ийизвайбурукай вичин хци гаф лугьузва:

Хуьруьн гьакимдихъ тахьайтIа ахлакь,

А жамиятдин валлагъ хьанва язух.

Уьлкведин пачагь хьайитIа ахмакь,

Халкьдиз жеда хажалат буллух.

Виридалай къе уьлкведа,

Инсан, са вун ужуз хьанва.
Хайи халкьдихъ ва уьмуьрдихъ галаз кам-камунаваз физвай шаирди перестройкадилай гуьгъуьнин йисарани уьлкведа кьиле физвай вакъиайрикай вичин фикирар лугьузва. Уьмуьрда гьахъвал жагьин тийизвайвиляй, ада «Аллагьдиз шикаят» шиирда кьетIен художественный прием ишлемишу- налди, кхьизва:

Дерт ахъайна и дуьньядин пачагьриз,

Садалайни хтанач заз жавабар.

Арза я Ваз - къве дуьньядин Аллагьдиз,

Белки, вуна алудин чи азабар?!
Уьлкведа авай чIехи ва гъвечIи чиновникрин чпиз гьахъсузвилер акваз-акваз са серенжемни тийизвайвиляй шаирди абурулай Худадиз шикаятзавайди я. Бес им сатирикдин викIегьвал тушни мегер?!

Жамидин чIехи жанрайра яратмишнавай эсеррин авторни я. ИкI, шаирдин кьве чин алайбур негьзавай «Зи кьулухъай», гьахъвилинни гьахъсузвилин бягьсиниз бахшнавай «Вунни ва кьвед мад», итимдинни дишегьлидин рафтарвилер къалурзавай «Рехивал» поэмайрин тIварар кьаз жеда. И эсеррани шаирди вичин ихтибарлу яракь сатира ва юмор устадвилел- ди ишлемишзава.

Илгьамдикай кьетIен пай ганвай шаирди вичин яратмишунра гьар са гафунив, образдив рапI-рапIиз тазва, кIелзавайбуруз зурба таъсирзава.

Им, белки, Жамидинан яратмишунрин сирни язва жеди.

Жамидинан яратмишунар урус, украин, болгар, чуваш, авар, къумукь, лак, дарги, къаракалпак ва маса чIалариз таржума авунва, шииратдин чIехи антологийриз, школайрин, вузрин учебникриз ва хрестоматийриз акъатнава.

Инсафсузвал, намердвал, алчахвал негь ийизвай шаир инсанвилихъ, мердвилихъ инанмиш я. И фикир Жамидинан гзаф чIаларикай хкатзава. Шаирди вичини халкьдиз уьмуьрдин эхирдалди вафалудаказ къуллугъда лагьана гаф гузва:

СтIал-стIал кIвахьиз, шем, вун кузватIа,

Куьтягь жеда экв чукIурна утагъда.

Къуй ви уьмуьр фирай хийир гузват1а,

Кьейила зал амайбуру дамахда.

Бажарагълу шаир, драматург, таржумачи Ибрагьим Гьуьсейнов I936-йисуз Сулейман-Стальский райондин Алкьвадрин хуьре муаллим Абдулкериман хзанда дидедиз хьана. Адан аял вахтар хайи хуьре акъатнай. Юкьван школа куьтягьайдалай гуьгъуьниз шиирар туькIуьрунал рикI алай жегьил СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Дагъустандин гьукуматдин пединститутдин филологический факультетдин русско-дагестанское отделениедиз гьахьзава.

Институт куьтягьайдалай кьулухъ, И. Гьуьсейнова кьве йисуз Советрин армиядин жергейра къуллугьзава, са куьруь вахтунда хуьре муаллимвиле кIвалахзава. Илгьамдикай пай ганвай, яратмишунрал рикI алай жегьил шаир Магьачкъаладиз хквезва. Ада «Дуствал» альманахдин редакторвиле, гзаф йисара Дагъустандин радиокомитетда лезги передачайрин редакторвиле зегьмет чIугвазва. Гьа са вахтунда шаирди шиирар, поэмаяр, тамашаяр теснифзава. Пенсиядиз фейидалай кьулухъ ам анжах са яратмишунрин кIвалахдал машгъул жезва.

Шаир I960-йисалай СССР-дин писателрин Союздин (гила Российская Федрация) член я. Шииратда кIвалахай яхцIурни цIуд йисуз И. Гьуьсейнова яхцIурдалай артух ктабар (абурукай муьжуьд - урус чIалал) чапдай акъудна, лезги шиират вилик тухуник вичин пайни кутуна. Агъадихъ бязи ктабрин тIварар кьан: «Рекьер-хулер» (I959), «Шарвели», «Кьве гъил», «Девлет», «Рекьер куьруь жезва», «Ватан», «Тезенаг», «Муьгъ», «Мирг», «Са дуьнья», «Бахтар пайзава», «Чарх», «Дуьньядин ялвар», «Дагъ», «ТIвар» (2006) ва масабур.

И. Гьуьсейнова «Етим Эмин» ва «К1анивилин пьеса» трагедияр; «Саяд», «Кьибле», «Яру пайдах» драмаяр; «Сандух ва кфил», «Ярашугъ» пьесаяр яратмишна. Абур лезгийрин ва Дагъустандин маса халкьарин театррин сегьнейрал эцигнай.

Шаир Магьачкъалада яшамиш жезва. Ада алай вахтундани эдебиятда сайивилелди кIвалахзава...

И. Гьуьсейнова шиирар кхьиз гьеле мектебда кIелдайла башламишнай. I950-йисуз чапдай акъатай сифте эсердин т1варни «Волга» тир. Сад лагьай ктабни - «Рекьер-хулер» I959-йисуз чапнай. Гьа сад лагьай кIватIалдай аквазвайвал, ам анжах са вичиз хас рангар, художественный алатар гваз щииратдиз атай чIалан устад я.

Критикади ва кIелдайбуру И. Гьуьсейнован сифте ктаб шаддиз кьабулнай, жегьил шаирдин гележегдик чIехи умуд кутунай. Поэзиядал рикI алай ксар ва пешекар критикар ягъалмиш хьаначир. Ктабдилай ктабдал И. Гьуьсейнован илгьам гужлу, къелем хци жезва. Ада кIелдайбур цIийи-цIийи эсерралди, зериф рангаралди, цIийи жанрайралди шадарзава. Гьа вахтарин важиблу месэлайрикай (Ватан, игитвал, дуствал, тIебиат, дуьньяда ислягьвал, тарих, муьгьуьббат, уьмуьрдикай веревирдер ва мсб.) шаирди анжах вичиз хас къайдада серес чIалар, поэмаяр, тамашаяр яратмишзава.

Жуьреба-жуьре йисара теснифай, чеб рикIел акъваздай бязи эсеррин тIварар кьан: «Къавахар», «Зи Шагь дагълар», «ЦIвелин тар», «Дагъ», «ВацIун каф хьиз жив къвазва са къатда», «Папакай кьиса», «Беневша», «Инсаф», «Шаир ва аллагь», «Садвал хьанач, садвиликай рахунар хьана» ва мсб.

Шаирдин «Къавахар» эсердал акъвазин. Малум тирвал, къавахри бегьер гузвай туш. ЯтIани И. Гьуьсейноваз абурукай рахадай чна гуьзлемиш тийизвай са тереф жагъизва.

Инсанди куь тум кутуна гьаятда.

Сеферчидиз къуй яргъамаз акурай

Инал чпел вил алайди исятда -

Ичер тIуьрай, чехир хъурай, атурай!

И. Гьусейнова рекьериз ва Ватандин къаматдиз еке фикир гузва. Адани, амай шаирри хьиз, «гъвечIи Ватан», «чIехи Ватан» чара ийизва. Жуван гъвечIи Ватан - хайи хуьр вуч ятIа яргъал рекьериз фейила чир жеда. «Гъурбат ва Ватан» шиирда ихьтин цIарар ава:

Сибирь яргъал Ватан я зи.

Сибирь мукьвал гъурбат я зи.

Гьа и месэладихъ галаз «ГьикI жеда заз Иркутск ара-бир» (Иркутск шаирди армияда къуллугъ авур Сибирдин шегьер я) шиирни алакъалу я.

«ГьикI жеда заз Иркутск шегъер ара-бир Им чи гъен хьиз зун экъечIай къапудай. Исятда захъ дидедин сес багьа тир Галукьдай хьиз фу нез хъша лугьудай».

И. Гьусейнов вичин хайи халкьдихъ, лезги чилихъ галаз алакъада авай шаир я. Адахъ и темадиз бахшнавай гзаф чIалар ава. Абурукай сад тир «Зи Шагь дагълар» шиирдал акъвазин. Философиядин веревирдералди тафаватлу и чIал символикадин куьмекдалди теснифнава.

Зи Шагь дагълар, за лацу кьил

Алгъурна квез икрамзава.

Зи хурава куь хуш шикил,

Зи сиве квез салам ава...

Куьн хьиз кьазва цифеди къе.

Ша, Шагь дагълар, жемир сефил.

Paп-paпI гурай живери къе.

ТIвар-ван авай, машгьур шаирар хьайи Хайяма, Хафиза, Эмина, Туманяна ва масабуру хьиз, И. Гьуьсейновани инсандин кьадар-кьисметдикай, дуьньядиз атун - хъфиникай веревирдер ийизва. Ада абурукай садан фикирарни тикрарзавач, анжах вичиз хас къайдада и тема ачухарзава.

ВацIун каф хьиз, зал жив къвазва са къатда,

Алатзава, галукьиз зи кIвачерив.

Ихтин чIавуз рикIе суал-шак гьатда:

Шумуд йисуз къугъвада зун живерив?

Шумуд йисуз зи кIвачик чил кумукьда?

Чиле гьатда яраб шумуд йисалай?

Шумуд сефер гатфарар мад алукьда?

И шак рикIе гьатнава зи мусалай?

Зун живедлай физва - и жив сифте яз

Аватзава цIи баркаван цаварлай.

Зун ни физва зи уьмуьрдин цIарцIеваз,

Зун физва бугъ алахьиз зи гафарлай.
И. Гьусейнова вичин яратмишунра шаирвал, шаирдин везифа темадизни еке фикир гузва. «Шаиррин уьлкве» эсерда ада поэзиядин гьакъикъи гафунихъ зурба къуват авайди, халисан чIалан устаддиз гьамиша гьуьрмет авайди тестикьарзава:

«Дегьек гузва - шииррин ван Элжемятдин рикIе ава. Я ахвар я, я гъакъикъат Цавуз-чилиз са экв гузвай. Зунни бахтлу са раят я Азиз хандиз дегьек гузвай».

Ииал «азиз хан» гафар хайи халкьдин синоним яз ишлемишнава. Шаирдин фикирдалди, чIалан устадри дуьнья ишигълаван авун лазим я.

XX лагьай асирдин 50-йисарин эхирда ва 60-йисарин сифте кьилера чи эдебиятдиз атай А. Саидова, Б. Салимова, А. Алема, Жамидина, Ханбичеди хьиз, И. Гьуьсейновани лезги шииратдиз цIийивилер гъизва. ИкI, шаирдин «Са дуьнья» ктабда ганвай бязи шиирар («Садвал», «Негьрудин веси» ва мсб.) верлибрдин, яни рифмаяр авачиз яратмишнава.

ЦIийивилерикай рахаз хьайитIа, И. Гьуьсейнова кIелдайбуруз сонетарни сонетрин тажар, гъазеларни туюгъар, рубаиярни шаргаяр теснифнава. Сонетра ва верлибрдин кьайдада яратмишнавай эсерра шаир Ватандин, ватанпересвилин, муьгьуьббатдин ва маса месэлайрикай раханва.

ЧIехи хьанва чун,

Мелен чукъван хьиз,

Аватна къуьнерал

К1вал,

Хуьр, Уьлкве.

Шаир гьиниз фейитIани, гьина хьайитIани вичин хайи халкьдикай, хайи хуьруькай, лезги чиликай, Ватандикай фикир-хиял ийизва. «Ватан» шиирдай са чешне гъин:

Дуьнъядин элкъвейвал,

Дуьньядин туькIвейвал,

Физва инсанни,

Живедин цIверекI хьиз,

Къекъвезва дуьньяда.

Ялзава ватандихъ –

Живедин цIверекIди,

Ялзава Шагь дагъдихъ, рувахъ

Вири таб я, Ватан гьахъ!
Ватан авачир инсан жедайди туш. Шаирдин фикирдалди, Ватан инсанди хуьзва, инсан Ватанди:

Герек чIавуз дагъ хьухъ жуван ватандиз –

Дамах ийиз жеда вавай уьмуьрдал,

Пайдах хьана хкаж жеда девирдал

Къурхулуни жеда ирид душмандиз.

Ватан чилер я, гьуьлер я, цавар я,

Чи кьиблени я Ватан, гъакI чи сурни,

Чаз дуьньядин вилик авай хатурни,

Чиди ватан, къушаринди лувар я.

«Дагъ» - сонетрин тажунай».

И. Гьуьсейнов алай аямдикай хьиз, тарихдикай, гележегдикай фикирзавай шаирни я. Ада тестикьарзавайвал, гележег патал чна къенин югъ, дуьньяда ислягьвал хвена кIанда.

Дуьнья пайи-паяр хьанва уьлквейриз,

ЦIар-цIарнава чилин шарни сергьятри,

Хуьруьн кIалуб цIар-цIардайвал гьаятри,

Чара хьанвай кьилди-кьилди мягьлейриз
Амма вири дуьньяда са рагъ ава,

Са сергьятдин са цIарни кваз такьазвай,

Мукьваллай заз, яргъавай ваз аквазвай,

Гьак1ни гьардан кьилел цавун тагъ ала.

Лугьун регьят я, бес женг ни чIугурай

Къуьн кутуна сятинин гьар акьребдик.
ЧIалан устад И. Гьуьсейнов са Европадин шаирри чпин эсерар яратмишзавай кIалубрал, жанрайрал (сонет, сонетрин таж, баллада ва икI мад.) саргьятламиш хьана акъваззавач, ада Шаркь патара гегьеншдиз машгьур хьайи кIалубрани (къошма, гъезел, рубаи) эсерар яратмишзава. ИкI, месела, шаирди вичин рубаийра дуьньядикай веревирдерни ийизва, муь- гьуьббатдикайни рахазва, фурсухъанарни негьзава. Чешнеяр гъин:

Рубаи, ваз, гегьенш я дар дереяр.

Хкажда на ацIай рикIин пердеяр.

Вун гъвечIи я, амма гъвечIи къванери

Яратмишна и Дербентдин къелеяр.

*

Телефонди зенг яна: «Вун я жал?»

Гьич экв такваз чуьлдай физвай чIавуз зун

МичIи цавуз эквер яна: «Вун я жал?»

*

На жув лам яз, заз къатир гьикI лугъуда?

Гатун юкъуз садлагьана жив къвана

Авачир кIурт на гьикI твада далуда?
И рубаийрай И. Гьуьсейнован хатI, гатун югъ хьиз, ашкара я.

Шаирдин рубаияр хьиз, гъезеларни гуьзелдиз туькIуьр хьанва. Абур «Уламдин къван» тIвар алай ктабда гьатнава ва чпени жуьреба-жуьре месэлаяр къарагъарзава. Са чешне гъин:

Шаир, вуна тариф ая Ватандин,

Уьзуьагъвал артухардай инсандин.

Гьар камуна са нефесдин ялавдин

РикI пад ая жуван халкьдин душмандин.

Чир хъуй адаз ви миллетдихъ дагъ хьтин

Гьа вун хьтин син авайди кьакьан тир.

...Ибрагьима веревирдер авурла,

Са касни жеч вичин Ватан дакIанди!

Миллионни авач зи халкь –лезгияр

Залай аслу я цур хьун, я къизил хьун –

Жуван хивез къачуз чилин дердияр,

Зи буржни я жуван халкьдин векил хьун.
И гафар гьахълубур тирди И. Гьуьсейнова лезги халкьдин эпосдин игит, къагьриман хва Шарвилидикай яратмишай поэмади, гзаф йисара вичин тIварни кьун къадагъа тир, муьридизмдин илим арадал гъайи XIX лагьай асирдин сад лагьай паюна дагъвийрин азадвилин женгерин кьиле акъвазай Ярагъ Мегьамедакай теснифай «Узден» поэмади, риваятрал бинеламиш хьана кхьей балладайри ва маса эсерри тестикьардай мумкинвал гузва.

Шаирди чи халкьдик къалабулух кутазвай, лезги чил кьве патал паюнин месэладикай вичин гаф гьеле 70-йисара лагьанай. Акунрай, адаз са вахтара чи чилелай сергьятар тухудайди аян хьанвай. Фольклорда гьалтзавай психологический паралеллизмдин приемдикай менфят къачуна, са эсерда шаирди икI лугьузва:

Зун и пата, вун а пата Самурдин,

Зун къузадиз, вун гуьнедиз килигиз.

Зун Къубадиз, вун Куьредиз килигиз.

Гьикьван хьурай мукьувал и сабурдин?

Варз лепеда къугъвазвай хьиз,

Вун къугъвазва рикIе зи.

Зун дердина ргазва хьи!

Вун гъинава, бике зи?

Маса чешне:

Заз лагьана гьуьл дерин я,

Такур касдиз ви вилерин деринвал.

...За лагьана вирт ширин я,

Такур касдиз ви пIузаррин ширинвал.

И. Гьуьсейнова аяларни рикIелай ракъурзавач. «Шарвели» поэмади, «Бахтар пайзава», «Шагь дагъларин ранг» кIватIалра гьатнавай «Игит», «Зи Ватан», «Аврора» ва маса чIалари аялриз хайи хуьр, дере, Ватан кIанарзава, инсанрин арада дуствилин алакъаяр мягькемаруниз, абурук инсанпересвилин, игитвилин руьгь кутаз куьмекзава.

2006-йисуз чапдай акъатай «ТIвар» кIватIалда ганвай шииррикай сада И. Гьуьсейнова перестройкадин ва адалай гуьгъуьнин йисара уьлкведал атанвай къулайсуз гьалдикай къалабулух кваз, наразивилелди кхьизва:

Къекъверагар Дербент тирвал,

Къекъверагар Москвада.

Метро тирвал, туьквен тирвал

Вирини, цIуд ялавда...
... Вири авай - фуни, ядни,

Дережани инсандин.

Агакьнавай пучна гад ни,

Гербни сергьят Ватандин?

Шаир, жува кьачу къелем.

Ви гьарайдиз таб гудай,

Герек жен вахъ зигьин бегьем,

Дуьньяни ваз яб гудай.
Шаирди къени хайи халкьдиз ва багьалу Ватандиз вафалудаказ къуллугъзава, адан къелемдикай хкатзавай эсерар кIелдайбуру гьевеслудаказ кьабулзава.