Лезги эдебиятдин тарих

Чапдай къадалай артух ктабар акъатай Дагъустандин халкьдин шаир (и тIвар адаз I992-йисуз ганай) Ханбиче гила чи вири уьлкведа машгьур я. Адан шиирар урус ва гьакI къецепатан халкьарин чIаларизни таржума авунва.

Ханбиче Хаметова Дагьустан АССР-дин Хив райондин Цлахърин хуьре I938-йисуз дидедиз хьана. Школада кIелдайла Ханбичедин бубайрин акьуллу келимайрал, халкьдин риваятрал манийрал рикI алай, хайи хуьруьн гуьзел тIебиатдин рангарал гьевеслу тир. Гьа мектебда кIелдай чIавуз ши-ирар туькIуьриз эгечIай Ханбичеди, филологвилин пеше хкягъун кьетIнай. Юкьван школа куьтягьай йисуз жегьил руш Дагъустандин пединститудин филологический факультетдиз гьахьнай.

Институтдилай гуьгъуьниз Ханбиче Хаметовади школада урус чIаланни литературадин муаллимвиле, Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтда методиствиле, Дагъустандин школайрин институтда илимдин къуллугъчивиле кIвалахзава. Хейлин йисара Ханбиче Хаметовади аялриз чирвилер гудай, абур тербияламишдай сенятрихъ галаз алакъалу яз кIвалахнайтIани, ада яратмишунрин кар шиирар туькIуьрун гьич са юкьузни гъиляй вегьеначир. И кардихъ мадни са себеб авай. Ханбичедин уьмуьрдин юлдаш Москвада Литературадин институт акьалтIарна хтанвай бажарагьлу шаир Алирза Саидова, гьелбетда, жегьил шаирдин гуьгьуьл ханачир, акси яз адаз поэзиядин дерин сирерай кьил акъудиз куьмекнай. Са кьадар йисара яратмишунрин рекье цIийи камар къачузвай Ханбиче Алирза Саидован поэзиядин таъсирдикни акатнай, амма кар яргъал феначир.

70-йисарин эхирда Х.Хаметова Дагьустандин писателрин Союздиз кIвалахал кьабулзава. Ана шаирди писателрин Союздин правлениедин секретарвиле ва лезги писателрин секциядин председателвал ийизва. Алай вахтундани X. Хаметовади «Кард» журналдин редактор я.

Яратмишунрин кIвалах Ханбичеди I3-I4 йисан яшда аваз башламишнай, амма чапдиз адан чIалар анжах 60-йисара акъатзава. Жегьил шаирди вичин сифте эсеррикай сада ихI лагьанай:

Жагъурда за жуван мани,

ЦIуз вегьена кайитIани,

Гьат тийидай са инжи хьиз

Гьуьлуьн кIане хьайитIани.

Ханбичеди аял вахтара кечирмишай Цдахърин хуьр къадим заманайрилай инихъ гамар храдай зурба устадралди машгьур чка тир. Ана гьвечIи ва чIехибур гуьзел рангарин сирер чидай. ранглу гъаларин нехишралди чпин хиялар, фикирар ачухариз алакьдай устадар тир. Ханбичедикай неинки са нехишралди халичаяр храдай, гъаларин ва тIебиатдин рангарин сирер чидай ва гьак1 инсандин хиялрикай, фикиррикай гафарин куьмекдалди нехишар туькIуьрдай зурба устадни хьана.

Чапдиз акъатай вичин сифте ктабдизни Ханбичеди «Хиялрикай нехишар» ( I967) тIвар гун, акунрай, дуьшуьшдин кар хьанач. КIватIалда ганвай эсеррай аквазвайвал, Ханбиче руьгьдиз жумартвал, къилихдиз михьивал хас, шаирвилин кьетIен хатI авай чIалан устад хьиз эдебиятдин майдандиз экъечIзава. Чешне яз михьи рикI ва намус авай инсандиз бахшнавай Ханбичедин «Цуьквер» шиирдай бязи цIарар гъин:

Гьар йикъуз заз

Цуькверин кIунчI багъиша,

Абурукай зун

Гъич садрани икрагъ жеч.

Цуьквер рикIин

Гатфар тушни гьамиша,-

Цукверикай

Зи мани гьич куьтягь жеч...
«Инсанар-цуьквер», «цуьквер-инсанар» - и гекъигун, и образ чун дериндай хиялдик кутазвай, чав фикириз таз-вай тешпигь я. И эсер Ханбичедин яратмишунрин кьилин, яни программа малумарзавай шиир я лагьайтIни, гъалатI жедач.

Уьмуьрдин жуьреба-жуьре месэлайриз (яшайиш, зегьмет, марифат, ислягьвал, муьгьуьббат) талукь и ктабдин гьи эсер къачуртIани, Ханбичеди анжах вичиз хас художественный алатрикай, жуьреба-жуьре приемрикай ус- тадвилелди менфят къачузвайди аквазва. Лезги поэзиядиз вичихъ бажарагъ ва гележег авай шаир атайди «Хиялрикай нехишар» ктабдай ашкара жезва. К1елдайбуру ва критикади жегьил шаирдин сад лагьай ктаб хушдиз кьабул- най ва Ханбичедин гележегдик умуд кутунай. Абур ягъалмиш хьаначир. И гафарин шагьидвал Ханбиче Хаметовадин «Такабур лепе»(I97I), «Дустарин гъилер» (I975), «Лепедин цIелхемар» (I973), «СтIал ва къван» (I980), «Ту- ракь гъетерин марф» (I982), «Иренадиз кхьей чарар» (I983), «Ихтибар» (I985), «Багьа рекьер» (I987), «Лацу мани» (I988), «Вацран эквер» (I994) ва маса ктабри ийизва.

Шиирдилай шиирдалди, ктабдилай ктабдалди инсанрал рикI алай, уьмуьрдал ашукь Ханбиче Хаметовадин яратмишунрин ери мадни дерин, шаирвилин устадвал мадни хкаж жезва. Адаз инсандин уьмуьр гьа куьруь-куьруь легьзейрикай ибарат тирди хъсандиз малум я, гьавиляй гьар са касди, эгер ам халисан инсан ятIа, дуьньяда вичел баркаллувал гъидай гел тун, уьмуьрдал къимет эцигун лазим я. Им Ханбичедин вири яратмишунрин кьилин фикир я.

Дуьньядикай ва адан гележегдикай фикирзавай михьи рикI авай гьар са касдик къалабулух кутазвай месэлайри Ханбиче Хаметовани секинсуз ийизва.Адан яратмишунар уьмуьрдин жуьреба-жуьре месэлайриз бахшнава. Халкьарин арада дуствални дуьньяда ислягьвал, Ватандин абадвални инсандин намуслувал, тIебиатдин гуьзелвални муьгьуьббатдиз вафалувал, хайи халкьдин гележегни, дишегьлидин кьадар кьисмет - ибур, шаксуз, Ханбичедин эсеррин кьилин темаяр я.

Михьи муьгьуьббатдин ва дагъви дишегьлидин кьадар - кьисметдин месэлайриз шаирди иллаки кьетIен фикир гузва. Ханбичедин гьар са ктабда ашкъидиз ва дидевилиз бахшнавай шиирри еке чка кьазва. Ашкъидикай чи шаирри Ханбичедал къведалдини тIимил чIалар яратмишначир. Инал Кьуьчхуьр Саидан, Лезги Агьмедан, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, Хуьруьг Тагьиран ва масабурун эсерар рикIел хкун бес я. Абурун яратмишунар дишегьлидин гуьрчегвал, ада итимдин рикIик кутазвай гьисс, гъалаба къалуруналди тафаватлу тир.

Ханбичеди лагьайт1а, вичелай вилик хьайи шаиррилай тафаватлу яз дишегьлидин рикIин сирер, рикIин гьиссер, муьгьуьббатдин «ширин тIал», сирерин ва гьиссерин михьивал, деринвал ва гуьзелвал къалурзава. Романтикадин рангаралди яратмишнавай адан эсерри кIелзавай касдин рикIик гъалаба, секинсузвал, шадвал кутазва:

Ялавди хьиз

Кьуд патахъай кьунва вун

Зи кIанивили, Амма вучиз

Сефилдаказ туна зун

Ви къайивили?

Рагъ галукьай

Бубу хьиз вун шадарда

Зи кIанивили,

Вучиз бес зун

Кьве гъиливни гадарда

Ви къайивили?
Ханбиче Хаметовадин лирический геройди муьгьуьббатдикай «аллагь» ийизватIани, адав лукI хьиз эгечIзавач, вичин ва кIанидан къиметдив такабурлу, барабар инсан хьиз эгеч1зава. Имни чи поэзияда тестикь хьанвай адетрив, къайдайрив гекъигайла цIийивал я.

Гьа са вахтунда Ханбичедиз халисан реализмдин т1алабунарни табий я:

Алуда гъил зи къуьнелай,

Вун заз герек туш,

Алат, алат зи рикIелай,

Зи вилин экв туш.

Бязи ашкъидин чIалар Ханбичеди романтикадинни реализмдин, эпикадинни лирикадин къайдаяр кьведни какадарна туькIуьрнава. Месела, «Лагь вучиз» эсер къалурин:

Зи къаншардиз акъатайла,

Гада, вун зал гьейран хьана,

Лагь вучиз?

Гъил зи гъилив агатайла,

Къекъифна вун «пиян хьана»,

Лагь вучиз?

Вун вилериз килигайла,

Зи хуруз нур мугьман хьана,

Лагь вучиз?

На хъуькъвел хъвехъ эцигайла,

Катиз закай жейран хьана,

Лагь вучиз?

Шаирдин яратмишунрин и кьетIенвал гьеле 70-йисара Москвада акъатай ктабдиз кхьей сифте гафуна Фазу Алиевадини къейднай: «X. Хаметовадин поэзиядин кьилин кьетIенвал ада эпикадин ва лирикадин бинеяр къакъудиз тежервал сад хьун я. И кьетIенвал шаирди неинки эпический эсерарни, месела, балладаярни лирикадин шиирар кхьинай ак- вазва. Эпос ва лирика гзаф вахтара адан гьа са шиирда жезва, вакъиаяр къалурунихъ галаз сад хьиз авторди абурун патахъай вичин рикIин руьгьдин секинвални дериндай чIурзава. Ада поэзиядин такьатралди тIебиатни инсан мукьва ийизва, абурун алакъайрин везинлувал, чIуриз тежервал тестикьар- зава».

Халисан ашкъи - инсандин лувар я. К1анивилин лувари инсандив цавун бушлухарни гьуьлуьн деринар табиариз тада. Ханбичеди бахтлу ашкъидикай, михьи муьгьуьббатдикай яратмишнавай чIалари кьетIен ва шад гьиссер арадал гъизва, инсандин рикI михьи ийизва ва вични шадарзава. «Зи азиз- ди» шиирдай са чешне гъин:

Зи азизди, адет чIурна сифте яз,

КIвал туна чун экъечIда къе куьчедиз...

Вуч дамахиз paпl-paпIзаваa гъетери,

Рушари хьиз чпин юкьва свас ава,

Варзни свас хьиз акъвазнава медени,

Элкъвей чина муьгьуьббатдин наз авай.
Ханбичедин муьгьуьббатдин чIалариз образрин кьетIенвал, рангарин гуьзелвал, чIалан гуьрчегвал, символикадин, яни ишарайрин, къешенгвал хас я. Абурун фикирни - гьар са инсан халисан ва михьи муьгьуьббатдиз вафалу хьун, ам вилин нини хьиз хуьн я.

Ханбиче Хаметовадин ашкъидин чIаларихъ галаз дагьви дишегьлидин кьадар-кьисметдиз, дидейриз ва дидевилиз бахшнавай эсерарни алакъалу я. Абур «Такабур лепе» ктабдин «Кьеб» циклда, «Лепедин цIелхемар» ва маса кIватIалра гьатнава. Шаирди дагьви дишегьлидин викIегьвал ва кьегьалвал («Анхил» баллада, «Пуд къизилгуьл» риваят) къалурнава, «Ви диде, Азиз диде, багьа диде», «Бадеяр», «Дидедии сандух», «Дидедин веси» ва маса чIалара Ханбиче шад свасакай, бахтлу дидедикай, дуьньядин уькIуь-цуру та- мамдиз дадмишай бадедикай раханва.

Шаирди дидедин патай баладиз авай чIехи муьгьуьббат иллаки таъсирлудаказ къалурнава. Кьве чешне гъин:

ГъвечIи гъед хьиз нур алаз

Вун дуьньядал атана,

Хци ванцел зур алаз

Вуна чи рак гатана.

х х х

Ракъинин нур хъуьредайвал цуьквериз.

За ватандал за кьисметдал дамахда,

Зал пехилбур, ша, экечI зи экверик.

И дуьньяда виридалай

ЧIехи пеше инсанвал я,

Гьа пеше чир тахьайтIа, ваз

Дуьнья дертни пашманвал я.
Къейдун лазим я хьи, «Кьеб» циклда гьатнавай эсеррин манани дидеди кьепIинихъ ацукьна баладиз лугьузвай манийрал сергьятламиш жезвач, ана шаирди вич инсаниятдин кьеб тир дуьньядикай ийизвай фикирар, хиялар ачухарнава. Аял патал гьикI кьеб хуьзватIа, инсаниятдин гележег патал чна чилин шар хвена кIанда - им чпикай рахазвай шииррин циклдин кьилин мана я.

Ханбичеди дидедиз бахшнавай эсерра ганвай дидени анжах са хзандин абадвилихъ, кIвалин берекатдихъ ялзавайди туш, ам дуьньяда ислягьвални дуствал хьун патал алахъзавай диде я.

Дуьньяда ислягьвал, иисанрин арада дуствал - ибурни Ханбичеди датIана фикир гузвай месэлаяр я. Вич диде тир, Ватандин ЧIехи дяведин йисарал аял вахтар туьш хьайи Ханбичедиз дяве ва ислягьвал вуч ятIа хъсандиз чида. Иниз килигна шаирди вичин несилдин мецелай са гзаф кьадар эсерра дявекарвал негьзава, гьукум гъилевайбуруз дуьньяда ислягьвал хуьниз, халкьарин арада дуствал мягькемаруниз эверзава:

Ислягьвал я чи сес,

Чи ажугъдин кьенерар

Вегьин чна вирида

Дявекаррин кьилерал...
Ханбичедин эсерра дидедин образ баладихь галаз хьиз, гьакI Ватандихъ галазни алакъада аваз ганва. Шаирди чи литературада тестикь хьанвай (рикIел хкин Ватандин ЧIехи Дяведин йисара Хуьруьг Тагьира, Нуредин Шерифова, Абдул МутIалибова, СтIал Мусаиба ва масабуру яратмишай ватанпересвилин эсерар) диде-Ватандин тема чи аямдин тIалабунрив кьадайвал ва вичиз хас къайдада ганва. Ханбичеди тестикьарзавайвал, дуьньяда хкягъ тийидай кьве зат1 я авайди:

Дидени Ватан.Абур гьар са касдин «бахтни я, девлетни я, кьисметни»:

Мецел къведай сифте тир гаф –

Дидени Ватан.

Ви уьмуьрдин сад лагьай гьарф -

Дидени Ватан...

Ви эвел-эхир, ви чин -

Дидени Ватан.

Кьейилани вун хуьдай чил -

Дидени Ватан.

Инсанрин арада авай гьуьрметди, рикIерай рикIериз авай рекьери дугъриданни дуьньяда ислягьвал хуьзва. И месэла алай аямдин литературадин важиблу месэлайрикай сад я. Иниз килигна Ханбичени и месэладикай къерех туш, акси яз и темадиз шаирди еке фикир гузва. Адан «Зи Ватан» шиир и месэладиз бахшнавай вири эсеррин эпиграф хьизни кьабулиз жеда:

Халкьарин дуствал

Къачуз тежер къеле я,

Хуьзва ада

Яракь хьана сергьятар.

Къе чи дуствал

Пакад йикъан бине я,

Гележегди

Тагъурай чаз лянетар!
Ханбиче Хаметовади чIехи жанрайрин эсерарни яратмишнава. Инал зегьметдин темадиз бахшнавай «Лацу шегьер», дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай кхьенвай «СтIал ва къван», «Афизат», дуствилиз ва ислягьвилиз талукь «Иренадиз кхьей чарар», «Дуствилин шегьер», Ватандин ЧIехи дяведин месэладикай «Баргучай», марифатдин темадай «Шегьре» поэмаяр, къагьриманвиликай «Къванцин гадаяр» драма ва масабурун тIварар кьаз жеда.

«СтIал ва къван» поэмада кьегьалвиликай ва хаинвиликай, кIанивиликай ва дакIанвиликай, мердвиликай ва намердвиликай раханва. Поэмадин кьилин герояр дишегьлияр я. Дагъви дишегьлийрин пуд несилдин (Перистан, Саяд,3убейда) кьадар кьисмет кьалуруналди, Ханчеди гьикI абур чпин чандилайни гъил къачуна, намус, гьейрат, муьгьуьббат, такабурвал хуьз гьазур тиртIа, къалурнава.

Пуд геройдикай гьар сада вичин бахт патал уьмуьрдин четин шартIара женг тухузва, дуьнья гуьзелариз алахъзава, Гьар са гьакъикъатдин образдиз вичиз кутугай лишан тир тIебиатдин образ тай жезва (дишегьли-яд, векь, муьгьуьббат; зулумкар-цIай, къван).

Абуру сада муькуьдав зил кьаз лугьузвай монологри чаз гьардан мурад-метлебдин, кьадар-кьисметдин гъавурда дуьз акьадай мумкинвал гузва, лишанлу образри кьилин образар мадни дерин ва маналамишзава. Романтикадинни реализмдин рангар, къайдаяр какадарна драмадин жуьреда кхьенвай поэмада шаирди мердвал тестикьарзава, намердвал инкарзава.

«Иренадиз кхьей чарар» поэма халкьарин арада дуствилизни дуьньяда ислягьвилиз бахшнава. Болгариядай тир руш Иренади дагъви гада Агьмедаз чар кхьизва. Иренадиз Дагъустан чир хьана кIанзава. Агьмеда Иренадиз дагьви уьлкведин тIебиатдин гуьзелвиликай ва ана яшамиш жезвай халкьарин жумартвиликай ирид кагъазда жуьреба-жуьре рикIел аламукьдай шикилралди малуматар гузва. Кагъазрин кьилин фикир Ватандал дамахун ва ам кIан хьун, дуьньяда ислягьвал ва халкьарин арада дуствал тестикьарун я. Шаирди и поэмада чилин шардин вири инсанриз дуьньяда ислягьвал хуьниз эверзава, вучиз лагьайтIа чи планета гъвечIи я ва ам кьадарсуз назик хьанва, адаз инсаниятдин патай куьмек чарасуз я. «Иренадиз кхьей чарар» тIвар алай поэма аваз акъатай ктабдиз I984-йисуз Республикадин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай премия ганай. Ханбиче Хаметовадикай гьа премиядин лауреат хьанай.

I970-йисан гатфариз Дагьустанда хьайи залзалади, малум тирвал, чи шегьерриз, хуьрериз еке зиянар ганай. ТIебиатдин буьркьуь кьуватдин хура гьатай дагъвияр чашмиш хьаначир, чи уьлкведин вири пипIерай Дагъустандиз куьмекар атана агакьнай: Москва, Ленинград, Тула, Ташкент ва мсб. Стха халкьарин векилри цIийи кIвалер, мугьманханаяр, гьатта кьилдин поселокарни кваз эцигнай. Махачкъаладин кьилихъ галай Тарки-Тау дагъдин ценерив дагьвийрин куьмекдиз атай ташкентвийри «Узбекистан» тIвар алай цIийи поселок эцигнай.

И вакъиадиз Ханбиче Хаметовади «Дуствилин шегьер» тIвар алай поэма бахшнава. Ана ихьтин гафар гьалтзава:

Килиг садра,

Виш миллетрин рухваяр

Зи шегьердиз

Ахмиш жезва сел хьана.

Тула, Москва,

Баку, Ташкент - архаяр

Чаз куьмек яз

Агакьнава тел хьана.
Чи халкьарин стхавал ва дуствал Ханбичеди Узбекистандай атанвай эцигунардайбурун кIвалахдин чешнедалди къалурнава. Пакамлай рагъдандал гьевеслудаказ кIвалахзавай узбек фялейри цIийи кIвалин диб эцигуникай Ханбичеди икI кхьизва:

Къванерикай

Хкягъ ийиз агъурбур

КIвалин хандакI

Мягькемзава узбекди,

Агакьнавай эрчIи

Гъил хьиз куьмекдиз.
Шаир эцигзавай кIвалерин цларал атIузвай узбекрин нехишрикайни рахазва:

ЦIийи кIвалин

Пенжерийри цал кьунва,

Узбек жуьре

Нехишрини кIвал кьунва.

А нехишрин

КьетIенвилер башкъа я,

Узбекдизни

Гьар  са нехиш багьа я.

Ханбичеди мугьманри эцигай гуьзел поселокдин шикилни гузва:

Им шегьер туш,

Эцигунрин са там я.

Йисни фенач –

«Узбек-шегьер» тамам я.

Къаст кIеви тир гададин,

Гъиле гьачар къугъвазва.

Зирек, къумрал жавандал

Рушан вилер алазва.
Шаирди узбек гададал ашукь хьайи Секинатан рикIе авай перишан ва шад гьиссер тIебиатдин шикилрин куьмекдалди ачухарзава:

Лацу булутар –

Фикиррин к1eтlep,

МуьтIуьгъвал течиз

Цавава шумуд.

Гьатта вацраллай

Нехишрайни кваз

Аквазва рушаз

Са касдин шикил...

Секинатан кьвед лагьай тIалабунни - цIийи кIвалерин пенжерар регьятдиз ахъа жедайвал туькIуьр хъувун Эрзимана дестина кьилиз акъудзава:

Зерре энгел тавуна,

Далуда гар аваз

Уcтlap гада атана

Тесекдал зар алай.

Ханбичеди Секинатан рикIин сирерин деринар устадвилелди къалурзава:

Мад сугъул я Секинат,

Къекъвезва кIвале.

Теспача я акунар

Чуькьвезва гъилер.

Бахт ятIа им, бахтсузвал,

Лугьуз тежер гьисс...

«Энгел мийир, Секинат,

Кисдай вахт амач.

Хъфизва ви узбек яр,

Тади ая, вач».

Ханбичеди рушан руьгьдин михьивал, намуслувал хъсандиз ачухарнава:

ЭкъечIзава руш кIваляй –

Тайин туш къарар,

Заланбур я рикIеллай

Ашкъидин парар.

РикI шаклу я, кам яваш,

Аквазвач са кас.

Секинатан образдай чаз такабурлу, руьгьдиз михьивал ва кьакьанвал хас тир, гьиссериз деринвал ва назиквал кутугнавай лезги рушан къилих аквазва.

Эрзиманни Секинатал ашукь хьанвай, амма вичин муьгьуьббатдикай адавайни малумариз жезвачир. Эхирни узбек гадади вичин рикIикай рушаз хабар гузва...Узбекри эцигнавай поселокда мехъерин межлис къурмишзава. Ина лезги кьуьлерни, узбек ашарни, къумукь авазарни, яхул маниярни - еке шадвал я авайди. Ханбичеди и шадвилерин межлисни сарасдиз къалурзава:

«Къумукь рушав чIагъан гвай, Гвачни xyпl дамах, На лугьуди и руш я Узбек чамран вах. Тахт ийизва рушари, Свас туна юкьва. Жезва узбек дидени Рушариз мукьва».

Шаирди дагъви руш Секинатанни узбек гада Эрзиманан михьи муьгьуьббат къалуруналди, советрин инсанрин дуствал ачухарнава. Инсанар сад-садав еке гьуьрметдив эгечIзавай ватандал шаирди дамахзава.

Чи эдебиятдин классикар тир Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман, Алирза Саидов хьиз Ханбиче Хаметовани уьмуьрдин яцIа авай шаиррикай сад я. Ада хайи халкьдик къалабулух кутазвай гьар са месэладиз датIана фикир гузва. Чешне яз эхиримжи ктабрикай сад тир «Вацран эквер» кIватIалда гьатнавай «Хер алай цав», «Чин ва астIар» сонетрин тажар, сонетар, рубаияр ва са кьадар маса чIалар къалуриз жеда. Къе шаирдин назик рикI куь секинсузарзава?

Эвел-эвел Советрин гьукумат чкIайдалай гуьгъуьниз чи халкь кьве патал пай авуни, Азербайжандинни Дагъустандин арада Самур вацI тирвал мягькем сергьятар эцигуни:
Вучин, гьикIин, халкьдин зигьин кур хьайила,

Мурадар зай, чилин шикил чIур хьайила,

Гъилерани Шарвилидин тур хьайила?

Фикирлу яз куьз серсер я, жегьилар, куьн?

Лезги чилин шагьни шагьмар, дамар кьуразва,

Акваз-акваз Самурдавай тамар кьуразва.

Эркек-диши, къарагъ вири, къакъажна гъилер,

Рехъ дегишай Самур вацIун кIамар кьуразва! ...

Гьа са вахтунда къенин юкъуз чи гуьзел Ватандал атанвай татугай гьалдини шаирдин назик рикI дериндай тIарзава:

Къе зи Ватан, ви сир кимел акъудай

Ли хьиз ава, са шаламар тежезвай.

Гьинва хваяр, вал алай гъам алуддай,

Дидейрин дерт кьезилардай ишезвай?

Амма шаир мичIи йифехъ югъ галайдахъ кIевелай инанмиш я.

Ашкара кар я хьи, заманаяр, пачагьар, беглер къвез хъфида, халисан шаирар гьамишалугъ амукьда, вучиз лагьайтIа, абуру халкьдиз вилик фидай дуьзгуьн рехъ къалурда. И фикир квай чIалар чи видикан эдебиятдани гьалтзава. РикIел хкин Лезги Агьмедан («Ханвал ахьтин рекьин тийир кьуллутъ туш»...), СтIал Сулейманан («Шаир, эгер ам мейит туштIа, кисдач» ...) ва масабурун гафар. Ханбичедини тарихдин цIийи шартIара и гьахълу фикир рик1ел хкуналди чна мукъаятвал хуьниз эверзава:

Заманаяр къвез хъфида

Гагь тариф, гагь кьехуьн галаз.

Агъзур хада, виш рекьида

Гагь мехъер, гагь тIегъуьн галаз.

Амма шаир и чилерал

Пайгъамбар хьиз даим къведа.

Ханбичеди хайи халкьдин руьгьдин ивиррикай, РагъэкъечIдай патан ва Европадин халкьарин литературайрин тежрибадикай тамамдиз, халисан устадди хьиз, менфят къачузва. Нетижада шаирдивай таъсирлу маниярни этюдар, рубаиярни гьезелар, риваятарни сонетар,триолетарни сонетрин тажар, поэмаярни балладаяр ва маса жанрайрин эсерар арадал гъиз алакьзава.

Инал Ханбичедин яратмишунрин рекьикай рахадайла, адан мад са агалкьун кьейд тавуна жедач. Шаирди дерин философский хиялралди тафаватлу «Чин ва астIар», «Накъвар», «Бубадин рекьер», «Хер алай цав», «Тарихдин эквер», «Руьгьдин къеле» сонетрин тажар яратмишна. Абура Ханбичеди чи халкьдин кьегьал ва къагьриман рухвайрикай (Кьуьчхуьр Сайд, Етим Эмин, Къазимегьамед Агъасиев, СтIал Сулейман...), лезгийрин тарихдикай, къенин йикъакай ва гележегдикай таъсирлу художественный образралди гъахълу ва къиметлу веревирдер, фикирар, хиялар ийизва. Шаирди кIелдайбурув дериндай фикириз тазва, абурун вилик важиблу суалар эцигзава: вун и дуьньядиз вучиз атанва? Вуна и дуьньяда вуч гел тазва?

И важиблу месэла Ханбичеди «Руьгьдин кьеле» сонетрин тажуна Етим Эминан чешнедалди ачухарнава. Ада рикIин сидкьидай вичихъ виждан, эркекдин жигер авай чи «руьгьдин къеле», «марифатдин пайдах», акьулдин «куьтягь тежер чешме» тир чIехи шаирдал дамахзава:

Сейли тирла тарашчивал, угъривал,

Рей тагана къурхуйризни, азарриз,

Инсанвилихъ эверна, рикI ифирна.

Ханбичеди халкьдиз ракъини хьиз ишигъ гайи Етим Эминан багьалу тIвар гьич са чIавузни квахь тийидайди къейдзава:

Гъамни гьижран негьна, умуд хвейи кас,

Чи рикIера жеда уьмуьр амай кьван...

Эмин патал зи гьуьжетар куьлуь я,

Цилинг хьанай,

Ялцугъ хьанай вуч ава.

Лезги халкьдихъ Етим Эмин вич ава,

Адан тIварцIиз девирарни куьруь я.

I988-йисуз Сулейман-Стальский райондин «Аламишинский» совхозди Етим Эминан тIварунихъ галай цIийиз тешкилай премия Ханбиче Хаметовадиз гунин къарар кьабулнай. Етим Эминаз бахшнавай «Руьгьдин къеле» сонетрин тажунин автор тир Ханбичедикай чIехи шаирдин тIварунихъ галай премиядин сад лагьай лауреатни хьанай. Кьве йисалай «Литературная Россия» газетдиз акъатай «Тарихдин эквер» т1вар алай сонетрин тажунай, ам гьа йисан лап хьсан эсер яз гьисабна, и газетдин премияни ганай.

Ханбичедин сонетрин тажарихъ галаз таниш хьайи Расул Гьамзатова абурукай икI лагьанай: «Шаирринни пачагьрин, акьулдинни властдин темаяр, муьгьуьббатдин тема хьиз, поэзияда цIийибур туш. Ханбичедихъ шаирвилин кьетIен бажарагъ авайвиляй и адет хьанвай темайрин эсерра адавай цIийи мана арадал гъиз хьанва. Ханбичеди кIелдайбур вичин эсеррин кIалубрал гьейранариз алахъзавач, ада манадиз еке фикир гузва. Иниз килигна адан сонетрин таж кIелдайла, зи фикирдай абурун кIалубар акъатна, жува кьил ва эхир авай поэма кIелзавай хьиз хьана.

Им дугъриданни Дагъустандин поэзияда кьетIен вакъиа ва агалкьун я.

Ханбичеди лезги халкьдин поэзиядикай менфят кьачуна, адаз цIийи ранг ва кьетIен мана гана, халкьдихъ элкъуьр хъувуни зун гьакIни шадарзава».

Ханбичедихь, шаирдихъ хьиз, инсандин психология, къилих, рикIин деринар анжах вичиз хас къайдада ачухардай алакьунар ава. Адан эсерар поэзиядин антологийра, школайрин, педучилищейрин ва вузрин программайра ганва.

Ханбиче Хаметовади лезги литература вичин яратмишунрал хьиз таржумайрални девлетлу ийизва. Адан алахъунар себеб яз лезги чIалал А.Пушкинан, Е.Евтушенкодин, Месхетихануман, О.Батыраян, Къ.Къулиеван, Р. Гьамзатован, М.Митарован ва маса шаиррин эсерри ванзава.

Ханбиче Хаметова яратмишунрин чагъиндава. Ада вичин цIийи эсерралди хайи халкьдин руьгьдин хазина мадни девлетлу ийидайдак чна умуд кутазва.