Лезги эдебиятдин тарих

Лезгийрин алай девирдин машгьур писатель Акимов Къурбан Халикьович (Гьаким Къурбан) ва адан яратмишунар заз фадлай ва мукьувай чида: чна Дагъустандин гьукуматдин унивеститетдин тарихдинни филологиядин факультетда санал кIелна, къанни цIуд йисалай гзаф вахтунда сад-садахъ галаз сих алакъайра аваз Дагъустандин университетдани Педагогикандин институтда кIвалазава. Гьаким Къурбан заз акваз-акваз гьикаяйрилай повестрал, повестрилай романрал элячIна. И кардихъ галаз алакъалу яз, литературдин критикади адаз гузвай къиметар ва тIварарни дегиш хьана: «гележег авай жегьил прозаик», «бажарагьлу прозаик», «лезги прозадин чархачи»… Алай вахтунда Гь. Къурбанан къемелдикай хкатзавай эсерар ахьтин дережадиз акъатзава хьи, ам лезги гьикаятдин устад хьанва лагьайтIа, зун ягъламиш жедач.

Мукьувай таниш ятIани, зун Гьаким Къурбанан яратмишунрикай лазим кьадар макъалаяр ва рецензияр кхьиз агакьнач. РикIел хкин: «Ракьинин муг» роман-трилогиядиз талукь зи кьве рецензия «Дагъустандин правда» ва «Комунист» газетриз акъатнай, «Лезги прозадин чархачийрикай сад» тIвар алай макъалани писателдин «Хазинадин суракьда» романдин (Махачкала, Даггиз, 1993) эхирда чапнава. 2003-йисуз Гь. Къурбанан яратмишунрикай Махьачкъалада урус чIалал «Хаким Курбан: грани творчества» тIвар алай зи ктаб-ахтармишун чапдай акъатна.

Алатай асирдин 50-йисарин эхирда ва 60-йисарин сифте кьилера лезги литературадиз чпин аял ва жегьил вахтар Ватандин ЧIехи дяведин йисарал ацатлай, хиве чIехибурун везифаяр гьатай са жерге жегьил литераторар-прозаикар: Межид Гьажиев, Якъуб Яралиев, Абдулбари Магьмудов, Буба Гьажикъулиев, Назир Мирзоев, Казим Казимов ва масабур атана. Абуру лезги прозадин бине эцигай устадрин: Алибег Фатахован, Къияс Межидован ва Агъед Агъаеван яратмишунрин тежрибадикай даях кьуна, чи литература мадни вилик тухвана.

И жергедик кIелдайбуру шаддиз кьабулай са кьадар гьикаяйринни новелайрин, повестринни романрин сагьиб Гьаким Къуарбанни акатзава. Адан яратмишунриз литературадин критикади вини дережадин къиметни ганва: Межид Гьажиеванни Мурадхан Шихвердиеван, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедованни Азиз Алеман, Мамед Яралиеванни Мердали Жалилован, Къалабег Аликберованни Межид Мифталиеван ва маса алимринни писателрин «Комунист», «Дагъустандин правда», «Дагъустандин комсомолец», «Дуствал», «Литературадин Дагъустан», «Ктабрин обозрение» ва маса газетрани журналра чапнавай макъалайрини рецензийри и кардин гьакъиндай шагьидвалзава.

Гьаким Къурбан вуж я? Ам писатель хьиз гьикI арадал атана?

Акимов Къурбан Халикьович 1938-йисуз Докъузпара райондин Миграгь-Къазмаяр хуьре дидедиз хьана. Адан буба, машгьур харат устIар, Халикь Ватандин ЧIехи дяве башламишай сифте кьилера фронтдиз гуьгьуьллудаказ фена ва Ватандин рекье телеф хьана.

КIвалин майишат, уькIуь-цуру дидедихъ галаз кIвале авай эркек гъвечIи Къурбанан хиве гьатна. Руфуна тухталди фу, тандал бегьем партал алачиз Къурбана кIвалин кIвалахар, колхозда лежбервал ва мектебда лап хъсан къиметар аваз кIелни авунай. Аял вахтарилай гададиз зегьмет вуч ятIа чир хьана, гьа йисарин дарвилери ам лигимарна, уьмуьр дериндай аннамишиз вердишарна.

Яратмишунрин кIвалах Къурбана фад башламишнай. ИкI, гьеле мектебда кIелдайла, ада вичиз таъсир авур, рикI тIарай крарикай, вакъиайрикай чIалар туькIуьрдай, газетриз макъалаяр кхьидай.

Хайи халкьдин эдебиятдал, медениятдал, тарихдал, сивин яратмишунрал ва хайи тIебиятдал рикI алаз чIехи хьайи Къурбан, Миграгърин юкьван школа куьтагьна, Дагъустандин университетдин тарихдинни филологиядин факультетдин урус чIаланни литературадин, лезги чIаланни литературадин отделениядиз гьахьна, гуманитарный илимар чирунал машгъул хьана.

Студент тир йисара Къурбана прозадин эсерар: очеркар, гьикаяр ва новеллаяр яратмишиниз башламишна. Ада теснифай сад лагьай гьикая «Дидени руш» 1958-йисан 1-январдиз «Комунист» газетдиз акьатна. И йисалай адан гьикаяйризни очеркриз «Дуствал» альманахдиз рехъ ачух хьана.

Университетдин диплом къачуна, высший образование авай пешекар яз, Къурбана Сулейман-Стальский райондин школайра муалимвиле ва директорвиле кIвалахзва. Ам аялриз урус ва дидедин чIалар дериндай чирдай тадаракрихъ къекъвезва. Методиствилел рикI хьуни жегьил муаллим 1964-йисуз Дагъустандин педагогикадин илимдинни ахтармишунрин А.А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай институтдиз гъизва. Ада Москвада 1971-йисуз диссертация хуьзва ва педагогикадин илимрин кандидатвилин тIвар къачузва. Урус чIал ва лезги литература милли мектебда чирунин методикадай са жерге ахтармишунар кхьена ва вич бажарагълу методист ва педагог тирдини къалурна. 1998-йисалай «РД-дин лайихлу муалим» я.

Къ.Х. Акимова гзаф йисара милли литература ахтармишзава, и рекьяй дисертация хвена, 2000-йисуз филологиядин илимдин докторвилин дережа къазанмишна ва 2008-йисуз профессорвилин тIвар къачуна.

Алай вахтунда писатель ва алим Гьаким Къурбана педагогикадин институтда хайи литературайрин методикадин сектордин зеведишвиле кIвалахзава. Ада лезги фольклордин ва литературадин ирс кIватI хъувуник, школаяр патал программаяр ва учебникар яратмишуник вичин чIехи пай кутазва. Ам урус ва лезги литература школада чирунин методикадин са жерге ктабрин автор я.

Гьаким Къурбанан сифте ктаб «Аламат» (1965) гьикаяйринни новеллайрин кIватIал я. Чи литературада Межид Гьажиева кьил кутур новеллайрин жанр Гьаким Къурбана вилик тухвана. Ктабда «Деребег», «Шашлык», «Мержандин хтар», «Рекье», «Аманви», «Мани» ва маса гуьзлемиш тавур эхир авай эсерар, яни новеллаяр, гьатнава.

Жегьил прозаикдин ктабдин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, новеллайри кIелзавайдак къалабулух, секинсузвал кутазва, уьмуьрдай къачунвай месэлаяр вичиз хас жуьреда ачухарзава. Чешне яз вичихъ тух тежедай нефс авай колхоздин председателдикай раханвай «Деребег», жегьилрин кьадар-кьисметдикай ва муьгьуьббатдикай суьгьбетзавай «Мержандин хтар», «Рекье» ва «Дидени руш», хзандин вилик инсандин буржарикай ихтилатзавай «Къурушан хва» ва «Аманви», ватанпересвилиз талукь «Мани» гьикаяяр ва новеллаяр къалуриз жеда.

Сифте кIватIалдин кьвед лагьай кьетIенвал – Гьаким Къурбанавай куьруь новеллайра игитрин къилихар, абурун психология къалуриз алакьун я. «Аламат» ктабдиз талукь А. Гуьлмегьамедован рецензияда ихьтин гьахълу фикир гьалтзава: «Къ. Акимован эсеррин тема уьмуьрдин къенин югъ ва къенин инсандин уьмуьр я… Адан эсеррин игитар чан алай инсанар яз аквазва, абур кIелзавайдан рикIел аламукьзава. Идахъ вичин сир ава…

Гьикаяйрин туькIуьр хьунухьни кIелхавайбуруз таъсирдай мумкинвал гузва. Гьар са эсерда авторди лап сифте цIарцIелай эгечIна произведенидин гьерекатдик кIелзавайдини кутазва… Къ. Акимован гьикаяйрин чIал гзаф михьиди, цIалцIамди я. Гьич са гьикаядайни мез галкIидай, гъавурда гьатун патал кьведра кIелна кIандай са предложенини гьалтдач».

Гьелбетда, Гьаким Къурбанан сифте ктабдик нукьсанарни квачиз тушир. ИкI, ада нугъватрин гафар ишлемишзава, гьеле гьар са игитдиз вичиз хас къайдада рахунар гуз жезвач. Амма ктабдик квай и куьлуь-шуьлуь нукьсанри кIватIалдин ери агъурзавач.

Къейдун лазим я хьи, чапдай акъатай тарифдин рецензийри Гьаким Къарбанан кьил телесмиш авунач, акси яз литературадин вилик адан жавабдарвал мадни артухарна. Гила жегьил писателди повестдин жанр гъиле кьазва: сифте «Дуствал» альманахдиз, ахпа 1969-йисуз марифатдин ва муьгьуьббатдин месэлайриз бахшнавай «Марфадин стIалар» ва «Свас» повестар кьилдин ктаб яз акъатзава. И кьве эсерни чпикай яргъалди рахуниз лайихлу я. «Марфадин стIалар» повестда Гьаким Къурбан жегьил хзандин кьадар-кьисметдикай раханва. Дагъви дишегьли Аманатан кьамат гуналди, писателди жегьил свас гъуьлуьн кIваляй бубадин кIвализ хъфинин ва гуьгъуьнлай вичин уьмуьрдин юлдашдин патав хтунин сирер ачухарзава. Писатель ина са жегьилрин алакъайрикай ваъ, гьакI цIийи ва куьгьне адетрин арада кьвезвай женгиникайни раханва.

Ханкьули куьгьне адетрал амал ийизвай кас я, Рамазан – цIийи. Аманат вичин бубадинни дидедин ниятрин чIурувилин гъавурда гьатайла, гъуьлуьн кьилив хквена. Гьа идалди Гьаким Къурбана, цIийи марифат куьгьне адетрал гьикI гъалиб жезватIа, ачухарнава. Мана-метлебдин жигьетдай вичикай суьгьбет авур эсердиз «Свас» повестни мукьва я. Инани михьи ва халисан муьгьуьббатдикай ихтилатзава, амма кьилинди – инсанар вижесуз адетдин къармахра гьатун негьун я.

Повестдин вакъиаяр 30-йисара дагъви хуьре кьиле физва. Чпин арада мидявал авай кьве хуьруьн жегьилар тир Меликни Гуьльназ чеб-чпел кIевелай ашукь жезва. Амма Гуьлназ гьеле черелу аял тирла, ам рушан мукьва-кьилийрикай тир Магьмудаз хьуй лагьана, кьепIинин тарцел лишан авунвай. ЧIехи хьайила, Гуьлназ къунши хуьряй тир Меликал ашукь жезва. Рушан буба Вагьидани, са гзаф кьадар ялунар авурдалай гуьгъуьниз, разивал гана. Амма Магьмуд гьич са жуьредани рушан гъавурда гьатзавач. Ада Гуьльназа вичин «намусдик» хкуьрнаваз гьисаба кьазва ва жегьилрин мехъер авай шад юкъуз Мелик хаинвилелди яна рекьизва.

Писателди и повестдин игитрин кьадар-кьисмет къалуруналди, бегьемсуз адетар, инсанрин рикIер чIулаварзавай чеб халкьдин арада гьалтзамай бязи адетар лянетламишзава.

Жегьлрин уьмуьрдин ва муьгьуьббатдиз вафалувилин месэладиз Гьаким Къурбана «Къацу цуьквер» (1973) тIвар алай повестни бахшнава. Ада и эсерда рикI михьи, чпелай чешне къачуниз лайихлу инженер Исмаиланни духтур Къистамаман рикIел аламукьдай къаматар яратмишна.

Гьаким Къурбан са жегьилринни чIехи несилрин алакъайрин, ашкъидинни марифатдин темайрал сергьятламиш хьанвач, ада гьакI хуьруьн майишатдикай («Къурхчи»), Къазахстандин хам чилерал кIвалахай студентрин зегьметдикай («Женгечияр»), муаллимвилин баркалу сенятдикай («Лекьрен лувар»), инкъилабдин вакъиайрикай («Асландин рикI авай инсан»), журналистдин кIвалахдикай («Жегьилрин пIир»), халисан ва тапан алимрикай («Лацу мирал») жанлу эсерар-повестар теснифна. Писателди вичин яратмишунра чи обществодин саки вири къатарин векилрин къаматар ганва: адан эсеррин чинрай чаз алимарни муаллимар, студентарни газетдин мухбирар, колхозчиярни къуллугъчияр, духтурарни инкъилабчияр, фекьиярни эфендияр аквазва.

Писателдин повестрин положительный игитар чеб рикI михьи, къастунал кIеви, марифатлу, датIана халкьдин къайгъуда авай, ватандиз вафалу ва кар алакьдай инсанар я. Чешне яз, Къумридин (Къурухчи»). Жамалан («Лацу марал»), Алмасан («Жегьилрин пIир»), Абидан («Асландин рикI авай инсан») ва маса къаматар къалуриз жеда. Абур писателдин гьар сад са ахтармишун, са агалкьун я.

Гьаким Къурбан гележег аквазвай прозаикрикай сад я. Ада гьеле «застойдин» йисара «Чан алай дагълар» повестда (1978) еке устадвилелди, кIелай кас инанмиш жедай рангаралди ва къаматралди дагъдай арандиз куьчарнавай инсанар элкъвена хъфинин месэла викIегьдиз кьарагъарнай. И месэла гьикьван важиблуди ятIа чаз къе ачухдиз аквазва.

Вич халкьдин яшайишдихъ, девирдихъ галаз гьамиша алакъада аваз къелем хци ийизвай Гьаким Къурбана дуьньяда ислягьвал хуьниз, инсанрин, халкьарин ва уьлквейрин арада дуствал мягькемаруниз датIана фикир гузва. «Къуй гьамиша рагъ хьурай» ктабди (1983) и кардин гьакъиндай шагьидвалзава: Чехославакиядикай теснифнавай новеллайри кIелзавайдаз дериндай таъсирзава, халкьарин арада дуствал мягькемаруниз куьмек гузва. Дуствал гьихьтин девлет ятIа, чаз «перестройкади» арадал гъанвай алаш-булаш девирди ачухдаказ къалурзава.

И кIватIалда гьатнавай са жерге новеллайра: «Къагьриман», «Инсан», «Диде», «Билбил» ва масабура чеб уьмуьрдай къачунвай, дуьнья гуьрчегарзавай, мерд ва намуслу инсанрикай суьгьбетзава. Инсанар патал чпин чанарни гуз гьазурбур, дуьньядал ислягьвал хуьзвайбур, жемятар тупламишзавайбур, инсанрин рикIерай рикIериз «рекьер» тухузвайбур, «Къагьриман» новелладин кьилин игит Азиз хьтин, халис къагьриман инсанар я.

Гьаким Къурбана 70-йисара вичин яратмишунра хайи халкьдин тарихдиз ва Октябрдин инкьилабдин вакъиайриз фикир гуз башламишна. Им дуьшуьшдин кар тушир. Адаз чизвай: лезги халкьдин кьадар-кьисметдикай, тарихда ам фейи рекьикай художественный литературада анжах кьериз-цIаруз суьгьбетнавай. ИкI хьун лазим тушир. КIелзавайбуруни халкьдин тарихдикай эсерар гуьзлемишзавай.

Гзаф йисарин веревирдерин нетижа яз, писателди вичин сад лагьай тарихдин повесть «Асландин рикI авай инсан» майдандиз акъудна. Ам «Къацу цуьквер» тIвар алай кIватIалда (1972) гьатнава.

Тарихдин гегьенш шикилар ва гьерекатар, халкьдин ацукьун-къарагъун, психология ва философия, къенин югъ ва гележег гегьеншдиз къалурун патал писатель чIехи жанрайрихъ къекъвезва ва, тIебии кар яз, тарихдин романар кхьинал элячIзава.

Алай вахтунда Гьаким Къурбан муьжуьд романдин автор «Ракъинин муг», «Четин бахт», «Хазинадин суракьда», «Яру мяден», «Ирид чин алай хуьр», «Гьай тахьай гьарай», «Къилинж Къемер» ва «Дели дуьньядин чирагъ». Сифте вад роман кьилди-кьилди ктабар яз, эхирмжи пуд роман «Самур» журналдиз акъатнава. Абур гьар сад вичикай кьилди рахуниз лайихлу я.

Гьаким Къурбанан «Ракъинин муг» тарихдин роман-трилогия пуд ктабдин ибарат я: «Асиррин рехъ» (ам «Ракъинин муг» тIвар алаз 1984-йисуз Даггизди печатдай акъудна), «Четин бахт» (1987) ва «Хазинадин суракьда» (1993).

«Ракьинин муг» роман-трилогия гьелелиг Гьаким Къурбанан яратмишунрин виридалайни кьакьан кукIуш, дережа, агалкьун я лагьайтIа зун ягьалмиш жедач. Писателди и чIехи эсерда къарагъарнавай дерин ва важиблу месэлайри, абур ачухарнавай къайдайри, такьатри ва амалри и фикир гьахълуди тирди тестикьардай мумкинвал гузва.

Писателдин ният тирвал важиблу девирриз ва социальный вакъиайриз талукь роман-трилогияди лезги халкьдин уьмуьрдин виш йисан вахт: ХIХ лагьай асирдин 70-йисарилай ХХ лагьай асирдин 70-йисаралди кьунва. Абур, лезги халкьдин уьмуьрда хьиз, Къафкъазда, Урусатда ва гьакI вири дуьньядани зурба дегишвилер тур ва метлеблу вакъиаяр кьиле фейи йисар я.

Трилогиядин пуд ктабни са хуьруьн, а хуьре яшамиш жезвай инсанрин кьадар-кьисметди сад ийизва. Са хуьруьн тарих къалуруналди писателди вичин халкьдин тарихдин чинар ачухарзава.

Роман-трилогияди кьунвай вахт хьиз, адан география мадни гегьенш я. Месела, «Асиррин рехъ» ктабда, трилогиядин сад лагьай паюна, гьерекатар 1890-1917-йисара Муг-Рагъа, Бакуда, Дербентда, Тахтакентда ва маса чкайра кьиле физва. Авторди вичин суьгьбетда дагъвийрин патриархальный уьмуьрдиз буржуазный алакъаяр атуниз, зегьметчияр къвердавай кесиб ва варлуяр мадни девлетлу хьуниз, дагъвийри пачагьдин колонизаторвилин политикадиз акси гьерекатда иштирак авуниз, яшайишдин дар шартIар себеб яз агъзурралди кесибар Бакудиз ва маса шегьериз финиз, анра икъилабдин вакъиайрин таъсирдик цIийи уьмуьр патал гьерекатра иштиракуниз еке фикир ганва.

Романда гьакI чи халкьдин ацукьун-къарагъун, бубайрин адетар, меденият, хуьруьн тIебиатдин гуьзел шикилар къалурнава. КIелзавайдаз капиталист шегьердин ва фялейрин яшайиш, лезги ва урус халкьарин культурадин алакъаяр аквазва.

Писателди вичин вилик эцигнавай и важиблу месэлаяр ачухарунин карда адаз адетдин лезги хуьр тир Муг-Рагъа яшамиш жезвай уьзденрикай тир арифдар Сфи-эфендидинни ва девлетлу Айдабеган хзанрин пуд несилдин кьадар-кьисметдикай куьмек жезва.

Романда игитар гзаф ава, амма кар алайбур, яни кьилинбур, кьуд-вад я. Абурукай эвелемжиди Сфи-эфенди я. Роман вични Сфи-эфенди суьргуьндай ватандиз хтунилай башламиш жезва. Гьаким Къурбана сифтени сифте кьилин игитдин шикил гузва, кIелзавайбур Сфи-эфендидихъ галаз танишарзава: «кьакьан буйдин, лацу якIарин, рехи чуру квай, вилера гьижран авай агьил итим…»

Сфи-эфенди суьргьундай хтун вирибуру сад хьиз кьабулнач. Айдабег, Магьмед-эфенди хьтин девлетлуйрин гуьгьуьлар чIур жезва, амма хуьруьн жемят и вакъиади сергьят авачир кьван шадарзава. Вучиз лагьайтIа суьргуьндай хтайди халкьдин уьтквем хва, халисан далу, акьуллу меслятчи ва арифдар инсан я.

Гьаким Къурбана геройдин вичин рикIел хкунрин куьмекдалди Сфи-эфендидин къамат жуьребе-жуьре патарихъай ачухарнава. Ам юкьван агьвал авай, зегьметдал рикI алай, хуьре еке гьуьрмет къазанмишнавай марифатлу хзандай я. Илимдин ва савадлувилин куьмекдалди хайи халкь мичIивиляй акъудунихъ инанмиш ва и кардихъ ялзавай Сфи-эфенди пачагьдин колонизаторвилин политикадиз, чкадин инсафсуз девлетлуйриз акси я. Гьавиляй ада пачагьдиз ва чкадин гьакимриз акси яз къарагъай 1877-йисан бунтара иштиракнай. И кар себеб яз ада хейлин йисар Урусатда суьргуьнда акъудна.

Къейдун лазим я хьи, суьргьуьнда пачагьдин аксина женг тухузвай урус халкьдин кIвенкIвечи векилрихъ галаз таниш хьуникди, лезги арифдардин чирвилер мадни артух ва дерин жезва. Гила Сфи-эфендидин патав адавай меслятар къачуз, куьмекар кIанз, алукьун-кагьакьун ийиз кьунши хуьрерайни кваз инсанар къвезва. Жемиятни Сфи-эфендидин лувар тирди романдай аквазва. Душманрини кваз арифдардин гегьенш чирвилерал, акьуллувилел, викIегьвилел ва гележег акунал тажиблу ийизвай.

Хайи халкьдин тарихдай, аялриз мектебда тарсар гудай ктаб кхьиникай Сфи-эфендиди датIана хияларзавай. «Вири таб, илим – гьахъ» - и гафар тикрарунал адан рикI алай. Эхирни арифдардиз вичин эрзиман мурад кьилиз акъуддай мумкинвал хьана. Ада, диндин руьгьнийрин манийвилеризни килиг тавуна, хуьре мектеб ахъайна, дагъвийрин аялар урус чIалахъ ва культурадихъ галаз танишариз эгечIна.

Гъиле кьунвай кар давамарунин мураддалди, Сфи-эфендиди вичин хва Алим Урусатдиз кIелиз ракъурзава, хтулрив – Самсамавни Къамкъамав урус чIал чириз тазва. Гьелбетда, инсанар мусурман диндин мавгьуматдин таъсирдик квай девирда Сфи-эфендидиз, Алимаз дагъвийрин аялриз урус чIал чирун регьят кар тушир. Абуруз Магьмуд-эфенди, Айдабег, Саруханбег хьтин руьгьанийри къурхуяр гузва, секиндиз кIвалахиз тазвач. ЯтIани Сфи-эфендидин хзанди чпин терефдал алай уста Нуфталидикай ва хуьруьн кIвенкIвечи фикиррал алай агьалийрикай даях кьуна, чалкечир инсанрихъ галаз дяве тухузва ва чпин рикI алай баркаллу кIвалах ян тагана давамарзава.

Сфи-эфендиди хкягъай рехъ алан хци давамарзава. Алиман виликни зурба четинвилер акъваззава. ИкI, мектебдиз диндин руьгьанийри цIай язава, Алиман паб хаинвилелди рекьиз тазва. ЯтIани Алима бубади башламишай баркаллу кIвалахдилай гъил къачузвач.

Тарихдин цIийи шартIара Сфи-эфендидинни Алиман рехъ и хзандин пуд лагьай несилдин векилри – Самсамани Къамкъама давамарзава. Мектеб куьтягьайдалай гуьгъуьниз кIел давамарун патал кьве стхани Бакудиз рекье гьатзава. Ина абурувай я гимназиядиз, я реальный училищедиз гьахьиз жезвач, вучиз лагьайтIа уьзденрикай я. Лезги халкьдин кьегьал хва Къазимегьамед Агъасиеван ва муграгъви Абидин Амирасланован куьмекдалди абур нафтIадин мяденра кIвалахал акъваззава.

Гьар жуьре миллетрин арада ва инкъилабдин гьерекатрин яцIа хуьряй атанвай жегьилар яваш-явашдиз уях жезва. Абуру стачкайра, забостовкайра иштиракзава, пачагь тахтунай гадардай югъ мукьва авуник чпин пайни кутазва. ИкI, жегьилрин вилик цIийи рехъ – инкъилабдин рехъ ачух жезва.

Эгер Самсанан гьерекат Бакудин нафтIадин мяденрихъ галаз алакъалу ятIа, Къамкъам инкъилабчийри Самурдин тама эцигай тахта заводдин «хузаинвиле» эцигзава, ада Тахтакентда кIвалахзава ва чинебадаказ икъилабчийрин тапшуругъар тамамарзава.

Стхайрин кьилел гзаф кьадар четин дуьшуьшар къвезва, амма гьич са сефердани абуру кичIевал, руьгьдин ажузвал къалурнач.

Чешне яз, инкъилабдин гьерекатра иштирак авунай Самсам дустагъда тунай, суддал ада вичи вич халис игитри хьиз тухванай. Инкъилабдин женгера иштиракуналди Самсамани Къамкъама зулум-зиллетдин зунжурар кьатI-кьатI авуник, цIийи уьмуьр туькIуьруник чпин баркаллу пайни кутуна.

Халкьдин халисан рухвайриз кьарши яз романда чIуру (отрицательный) къаматарни ганва. Абурук Айдабег, Магьмуд-эфенди, Саруханбег ва масабур акатзава. Айдабегни Сфи-эфенди жегьил вахтарилай душманар хьанай, гьеле жегьил гадаяр яз, цуькверин суварик Сфи-эфендидин тIвар кьур руш Мариятал Айдабеган рикIни ацукьнавай кьван. Амма абурун алакъаяр чIур хьунин себеб анжах са ашкъидихъ галаз алакъалу тушир. Кьилинди, гьелбетда, Айдабегни Сфи-эфенди уьмуьрдиз, инсанриз килигзавай къайдаяр тир. Эгер Сфи-эфендиди халкь савадлу авун, адаз са регьятвал гун вичин уьмуьрдин кьилин мурад яз гьисабзаватIа, Айдабег анжах девлет кIватIунал, инсанрин «хам алажунал», хуьре къал-къиж тунал машгъул я. Сфи-эфендиди вичин веледар, хтулар инсанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишзаватIа, Айдабега жегьил несилдиз къанихвилин, шкьакьвилин, инсансузвилин чешне къалурзава. Иниз килигна, жемятди Сфи-эфендидиз, пайгъамбардиз хьиз, гьуьрметзава, Айдабег, лагьайтIа, виридаз чIулав кицI кьван такIан я.

Романдай аквазвайвал, Айдабег зегьметчийрин иви хъвазвай зили, пачагьдин чиновникрин гъилибан я. Ам кьве чин алай, кичIе, кепекдихъ намус маса гуз гьазур мердимазар кас я. Адан рухваярни бубадилай фейибур хьана. Гьавиляй и хзандал хуьруьн жемятдин патай гьамиша лянет ала. «Асиррин рехъ» романдин бинеда и кьве хзандин арада жезвай акьунарни Бакуда кьиле фейи классрин женгер, кьилин конфликтар яз, ава. Игитрин килихар, вири эсердин кьилин фикир ачухарунин карда писателди и конфликтрикай устадвилелди менфят къачунва. Гьа и устадвал себеб яз роман гьвеслудаказ кIелиз жезва.

Айдабеган гъилибанрикай, адан гафарал къул чIугвазвайбурукай сад Магьмуд-эфенди я. Адан къамат ачухарун патал писателди еке чалишмишвилер авунва, нетижада ам рикIел аламукьдайди хьанва: Магьмуд-эфендиди, дин багьна кьаз, жемят датIана алдатмишзава, ам чIагай гафаралди вичин крар къуьл ийиз алахънавай акьалтIай гьиллебаз я. Сфи-эфенди яргъал суьргуьндиз ракъурай фитнедик Магьмуд-эфендидин пайни квай. ЧIехи арифдар дустагъдай хтайдалай кьулухъни Магьмуд-эфенди Сфи-эфендидин ва адан хзанрин гуьгъуьнай экъечIзавач.

Магьмуд-эфендиди, Айдабега, Саруханбегди жемятдиз гзаф зулумар ийизва. Абурун ягьсузвилери ажугъламиш авур къара жемятдин векил Ярмета Саруханбег яна рекьизва. Халкьдиз зулумарзавай гьар са касдин эхир ихьтинди жедайди писателди кIелзавайдаз къалурзава.

Роман-трилогиядин сад лагьай пай Октябрдин инкьилаб гъалиб хьуналди ва дагъвияр азад хьуналди куьтягь жезва. Асиррин рехъ, яни яргъал виш йисара халкьди вичин азадвал, вичин бахт патал чIугур женгер, кьилиз акъатна.

Роман-трилогиядин кьвед лагьай ктаб «Четин бахт» (1987) граждан дяведин вакъиайриз, Муг-Рагърин хуьруьн чешнедалди Дагъустанда Советрин власть тестикьарунин ва дагълара цIийи уьмуьр тешкилунин месэлайриз бахшнава. Романда кьалурнавай вакъиаяр 1917-1941-йисара кьиле физва.

Гьаким Къурбана и ктабда цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда классрин женгера иштиракай, чпин жегьил чанар халкьдин рекье эцигай Къазимегьамед Агъасиеван, Самсам МутIалибован, Нуфталидин ва масабурун къаматар усталвилелди рикIел аламукьдайвал ганва.

Азербайжанда ва Дагъустанда инкъилабдин зурба кIвалахар тухвай «Фарукь» тIвар алай дагъви инкъилабчийрин гапIал тешкилай, вичикай къилдин ктаб кхьиниз лайихлу Къазимегьамед Агъасиеван уьмуьрдин са гъвечIи вакъиа хьайи, Дербентдин комиссарвиле кIвалахай са куьруь вахтуникай авторди фасагьатдиз суьгьбетзава: Къазимегьамед митинграл, собранийрал ялавлудаказ рахазва, халкь Дагъустанда ва вири Урусатда кьиле физвай тарихдин метлеб авай вакъиайрин гъавурда твазва, жемятдин кьиле акъвазна инкъилабдин женгера иштиракзава.

Писателди вичин игит мез фасагьат, рикI хци, викIегь, жемятдиз истеклу, чанни халкьдин рекье эцигиз гьазур гьунарлу къагьриман яз къалурнава.

Кьазимегьамед Агъасиеван баркаллу рехъ давамарай, инкъилабдиз вафалу Самсам МутIалибован, уста Нуфталидин ва масабурун гьерекатарни романда тамамдиз ачухарнава.

КьетIен фикир Гьаким Къурбана Нуфталидин къаматдиз ганва. Виликдай машгьур заргар, вич гьамиша зегьметчи халкьдин патал хьайи Нуфталидини цIийи уьмуьр патал кьиле физвай ягъунра, дявейра иштиракзава. И женгера кьегьал хцин кьве гъилни хкатнатIани, ам инкъилаб гъалиб хьайидалай гуьгъуьнизни секиндиз акъваззавач, акси яз еке ашкъидалди цIийи уьмуьр туькIуьрунин гьерекатда иштиракзава.

Нуфтали хуьруьнбуру Советдин председателвиле хкязава. Ада йиф-югъ талгьана, галатун тийижиз, хуьруьн агьалийриз яшайишдин къулай шартIар арадал гъизва: эвелимжи хуьр цIийи чкадал куьч авунин къарар кьабулзава, адалай гуьгъуьниз мектебдлиз цIийи дарамат эцигунин кар гъиле кьазва, майишатда бул бегьерар хьунин мураддалди хуьруьз яд гъизва, цIийи рекьер тухузва.

Нуфталиди башламишай гьар са кардик Сфи-эфендидин хтул, жегьил агроном Шалбуза, хуьруьн активист Марсала ва масабуру къуьн кутазва, абур кьилиз акъудиз куьмекзава.

ЦIийи власть себеб яз, са куьруь вахтунда Муг-Рагъ хуьруьн агьалийрин дуланажагъ дибдай дегиш жезва: бахтлу ва азад уьмуьрдин сагьибар хьана, абур чпин эрзиман мураддив агакьнава. Ихьтин уьмуьр къаралмиш хабарди сефиларзава: дяве башламишзава. Азад уьлкведал чIулав цифер кIватI жезвайдакай писателди символдин куьмекдалди хабар ганай: хуьре ивидин марф къванай.

Гьаким Къурбанан роман-трилогиядин пуд лагьай пай «Хазинадин суракьда» Ватандин ЧIехи дяведин вакъиайриз ва дяведилай гуьгъуьнин йисара хуьруьн майишат гуьнгуьна хтунин месэлайриз бахшнава. Писателди дяведин цIаярани фронтдин далу пата советрин инсанри къалурай кьегьалвилерикай ва абурун гьакъисагъ зегьметдикай суьгьбетзава. «Хазинадин суракьда» романда эцигнавай месэлаяр Сфи-эфендидин тухумдин векил Шалбуз МутIалибован ва маса къаматрин куьмекдалди ачухарнава.

Ктабдин куьруь сюжет ихьтинди я: хайи Ватандал фашистрин Германияди бейхабардиз вегьенва лагьай ван хьайи Муг-Рагъ хуьруьн вири агьалийрин мецел алайди анжах дяведин ихтилат тир. Абуру душман тергун патал вуч авун лазим ятIа веревирдзава. Колхоздин председатель Шалбуз, хуьруьн Советдин председатель Мурсал, колхозникар Алимет, Гьалим ва масабур гуьгьуьлладаказ фронтдиз рекье гьатзава.

Дяведин далу пата хуьруьн майишат назик дишегьлийрин, кьузуьбурун ва аялрин хиве гьатзава. Писателди муаллим Букара, Шалбузан паб Сейрана, Советдин председтель хьанвай Санжади тухузвай четин кIвалахар кьалурзава. Хуьруьн жемятди кашарни мекьер, дарвилерни татугайвилер эхзава, йифен ахвар, йикъан кьарай авачиз зегьмет чIугвазва. Абуруз кьецI гузвай инсанарни авачиз туш. Советрин власть са юкьузни кIан тахьай Абасагъади, Шагьмара, Авсата, Тамазана кьил хкажнавай.

Дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз чпел залан хирер хьанвай Шалбуз, Мурсал, Алимет хуьруьз хквезва. Дяведин йисара чалкечиррин гъиле гьатна барбатIай колхоз Шалбуза са куьруь вахтунда чешнелу майишатдиз элкьуьрзава.

Романдин пуд лагьай ктабдин вакъиаяр гзафни-гзаф Шалбузахъ галаз алакъалу я. Ам, дугъриданни, халисан инсан, къайгъудар регьбер я. Ада вичин бубадин ва чIехи бубадин рехъ баркаллудаказ кьиле тухузва. Ватандиз ва халкьдиз вафалувал гьам фронтда, гьам хуьре къалурна. И кар ада гьар юкъуз давамарзава. ИкI, Шалбуза Авсатанни Тамазанан мурдар крар, алчах ниятар винел акъудзава, абур чпин жазадив агакьарзава.

Шалбуз, адан гьерекатрай аквазвайвал цIийи жуьредин регьбер я. Ам, тежрибалу колхозчийрал алукьиз-кагьакьиз, гьамиша жемятдин юкьва ава. Кьецепатан уьлквейриз фейилани Шалбуза хайи колхоздикай фикир ийизва: яраб инра чешне къачуз жедай вуч аватIа, лугьуз, датIана хуьруьн къайгъудик ква.

Гьаким Къурбана къалурзавайвал, Шалбуз майишат хъсандиз тешкилун, колхозчийрин кIвалах кьезиларун патал датIана ц1ийи рекьерихъ, къайдайрихъ къекъвезва, техника гегьеншдиз ишлемишдай мумкинвилер жагъурзава.

Писателди и эсерда дишегьлийрин къаматризни еке фикир ганва. ИкI, Сейранан, Санжадин, Дуьрниседин, Перниседин къаматар ери-бине авай ва жанлубур хьанва. Абурни писателди чпин гьерекатра ачухарнава: гьардахъ вич рахадай къайда, кьетIен къилих ва акунар ава. Дишегьлияр дяведин йисара хаинрихъ галаз женгиниз экъечIзава, гуьгъуьнин йисарани хуьре башламишай гьар са хъсан кардик абуру чпин къуьн кутазва.

Романда вахтуналди чинал лакъаб (маска) акьалжнавай, Советрин власть такIан, чпи виликдай чIугур кеферихъ вил галамайбурун къаматарни ганва. Абурук Шагьмар, Абасагъа, Гуьнеш-эфенди, Мирвет ва масабур акатзава.

И хаинрин арада Шагьмаран кьаматди кьетIен чка кьунва, ам иллаки жанлуди хьанва: Шагьмар амалдар, рикIе авай фикирар чуьнуьхиз масадбурун гъилералди вичин крар туькIуьриз алакьдай илан я. Адан мурад – куьгьне девир элкъвена хтун я. Шагьмар хуьре зурба фендигарвилелди фитнени къал, ришветбазвални хаинвал тваз алахъзава. Жуьреба-жуьре амалралди ада вичиз такIан инсанар фронтдиз ракъуриз тазва, вичиз табий, гафуниз яб гудай «дустарив» халкьдиз хаинвализ тазва. Шагьмар вичин халисан ниятар гьикьван чуьнуьхиз алахънатIани, адан душманвилер эхирни винел акьалтзава, ам жемятдин вилик беябур жезва.

Трилогиядин сифте кьве ктабдиз гекъигайла, «Хазинадин суракьда» романдин гьерекатрин география хейлин гуьтIуь хьанватIани, гьялзавай месэла – халкьдин дуланажагъ хкаждай рекьер жагъурун вири район, республика, уьлкве патал важиблубур я. И месэла гьялунал романдин кьилин игитар машгъул ханва. Хуьруьн ва колхоздин гьалар гьикьван хъсан хьанватIани, Шалбуз мадни «хазинадин суракьда» ава.

Роман гележегдик умуд квай шикилдалди куьтягьуналди, гьайиф хьи, автор гъалатI хьана – роман басмаханада амаз, Советрин Союз чкIана, уьлкведа власть къалп демократри кьуна – девир дегиш хьана. «Хазинадин суракьда», алай девирдикай кхьенвай эсер, печатдай акъатун кумазни тарихдин эсердиз элкъвена. Адакай чунни, гьелбетда, тарихдин романдикай хьиз, рахун лазим я.

Чна «Ракъинин муг» роман-трилогиядин пуд ктабни тупIалай хъувуна. РикIел вуч аламукьзава? Сифтени-сифте вилерикай дагъви хуьр Муг-Рагъ, адан шикилар, Сфи-эфендидин кьуд несил, абурун виш йисан уьмуьр карагзава…Са хуьруьн ваъ, лезги халкьдин уьмуьр…Сифте феодализмдинни капитализмдин, ахпа социализмдин шартIара гъвечIи халкьдин кьадар-кьисмет, ада вичин бахт патал чIугур ва чIугвазвай женгер аквазва. Къати женгер…Мусибатдин женгер…Лезги халкьдин тарихдикай художественный кинофильм акъудиз хьайитIа, Гь. Къурбанан «Ракьинин муг» роман-трилогия адан бинедиз къачуз жеда.

Роман-трилогиядин кьетIенвилерикай рахадайла, эвелни-эвел лугьун лазим я хьи, адан кьилин кьаматар гьар сад вичиз хас къайдада ганва: игитрин акунар, рахунрин кьетIенвилер, чпи-чеб тухузвай жуьре. Писателди вичин игитар гьерекатда, сад-садахъ галаз рафтарвилера ва дегишвилера аваз ачухарнава. Абурукай бязибур (Самсам, Къамкъам, Шалбуз, Алимет ва мсб.) кIелзавайбурун вилик чIехи ва лигим жезва.

Вичикай рахазвай эсерда гьакI хайи тIебиатдин гуьзел шикилриз, лезги халкьдин баркаллу адетриз, жуьреба-жуьре суварризни чка ва фикир ганва. Писателди халкьдин сивин яратмишунрикай (мисалар, риваятар, къаравилияр), виликан девирдин поэзиядикай, лезгийрин майишатдин календардикай устадвилелди менфят къачунва. Романда ганвай къенепатан монологар, яни игитри чпи-чпик ийизвай фикирар, хиялар, веревирдер, диалогар, игитрин психология, яни руьгьдин деринар ва философия, ачухарунин карда важиблу алатриз элкъвенва.

Роман-трилогияда авторди ранг ядай гафарикай, мягькем ибарайрикай, лирический отступленийрикай, игитрин акунар, шикилар, абурал алай либасар къалуруникай гегьеншдиз менфят къачунва.

Роман-трилогиядин чIални къеншенгди, регьятдаказ гъавурда гьатдайди я. Писателди вичин игитриз гузвай характеристикайри, сада масадаз гузвай къиметри, абуру кхьизвай кагъазри къаматар жуьреба-жуьре патарихъай ачухариз куьмекзава.

Роман-трилогиядин кьетIенвилерикай кьилинди ам я хьи, писателди игитрин кьадар-кьисметар, гьерекатар тарихдин вакъиайрихъ галаз аваз ганва.

Санлай къачурла, чи милли литературада сифте яз лезги халкьдин тарихдин лап важиблу виш йис къалурнавай роман-трилогия (им, шак алачиз, гзаф четин, автордивай устадвал ва дерин чирвилер истемишзавай кар я) жанлу эсер хьанва. Адаз талукь кимивилерал, нукьсанрал, гьахьтинбурни ава, чун виликдай кьилди-кьилди ктабрикай кхьей рецензийра акъвазнай. Абур инал тикрар хъувун герек къвезвач. Чи теклифрикай, меслятрикай, за фикирзавайвал, авторди вичин роман-трилогия санал, са ктаб яз, акъуддайла менфят къачуда.

Гьуьгъуьнин йисара кхьей ва печатдай акъудай романарни тарихдинбур я: «Яру мяден» (1989) – Лезгистанда Советрин власть патал кьиле фейи женгерикай ва хуьпуьхърин живедин мядендикай я; «Гьай тахьай гарай» (1992; «Самур», 2009) – Кьуьчхуьр Саидан ялавлу уьмуьрдиз бахшнава; «Ирид чий алай хуьр» (1997) – Советрин девирдин хуьруьн майишатдин месэлайрикай ва инсанрин къилихрикай кхьенва; «Къилиж Къемер» («Самур», 2001, 2009»), - ХV лагьай асирдин шаир Миграгъ Къемеран ва «Дили дуьньядин чирагъ» («Самур», 2006) – ХIХ лагьай асирдин шаир Етим Эминан къаматдикай, кьисметдикай ва девирдикай кхьенва. Абур гьар сад вичикай кьилди ва яргъалди рахуниз лайихлу я, амма чахъ ахьтин мумкинвал авач.

СССР чкIана, дуьз лагьайтIа къецепатан ва кьенепатан акси къуватри гужуналди чукIурна, уьлкведа общественно-политический къурулуш дегиш хьайила, Гьаким Къурбана гьахъсуздаказ кьве чкадал пайнавай лезги халкьдин месэлайрикай хци, сатирадив ацIанвай эсерар кхьизва, абурукай яз «Завал» гьикаядин («Самур», 2004, №4-5) ва «Гьарам хан» повестдин («Самур», 2008, №2) тIварар кьаз жеда.

Гьаким Къурбана лезги литературада зегьмет чIугваз яхцIур йисалай гзаф я. И йисара ада печатдиз 30-далай виниз гьикаяярни новеллаяр, 12 повесть ва 8 роман акъудна. Писателди литературадик кутунвай пай ктабрин кьадарвал алцумзавач. И кардин терез-ибри – писателдин эсеррин къиметлувал, художественный жигьетдай цIийивал, кьетIенвал ва абуралди хайи литература девлетлу авун я.

И жигьетдай Гьаким Къурбана лезги литературадик кутунвай пай гьихьтинди я? Веревирдар авурла, завай ихьтин жаваб гуз жеда:

Сад лагьайди. Межид Гьажиеван гуьгъуьнал алаз, Гь. Къурбана чи литератудиз цIийи жанр, новелла, гъана ва ам гегьеншарна. Адан саки вири гьикаяяр новеллаяр я.

Кьвед лагьайди. Гь. Кьурбана лезги литературадиз сифте яз цIийи темаяр гъана ва абуруз талукь месэлаяр художественный такьатрин куьмекдалди гьялна: «Женгчияр» повестдин игитри – Дагъустандин университетдин студентри Къазахстандин хам чилерал четин шартIара бегьер кIватI хъийизва; «Чан алай дагълар» повестда дагъвияр арандиз куьчарун фагьумсуз кар хьайиди субутарзава ва кьилин игитар, рикIи эвер гана, дагълара амай куьгьне хуьруьз хъфизва.

Пуд лагьайди. Писателди хайи литературадиз са жерге цIийи къаматар гъана: халкьдин чил, вилин нини хьиз, хуьзвай Къумри («Къурухчи»), лезги халкьдин къагьриман рухваяр: Къазимегьамед, Абид, Самсам, Къамкъам, Шалбуз ва мсб. («Ракъинин муг»), муьгьуьббатдиз вафалу, кьенвай гъуьлуьхъ ирид йисуз яз чIугвазвай Къизтамам («Къацу цуьквер»), гуьзелвал бахтсузвилиз элкъвенвай дишегьли Антидея («Лацу марал»), дидед чIалаз ва литературадиз вафалу муаллим Нурали («Лекьрен лувар») ва мсб.

Кьуд лагьайди. Гь. Къурбана чи милли литературада сифте яз тарихдин виш йис вахт кьунвай роман-трилогия «Ракъинин муг» теснифна. Ам башламишна кьилиз акъудун патал писателдиз къад йисалай гзаф вахт герек хьана.

Вад лагьайди, сифте яз чи чIехи шаиррин: М. Къемеран, Кь. Саидан ва Е. Эминан кьадар-кьисметдикай романар кхьена, абурун къаматрал чан гъана.

Ругуд лагьайди, гьукуматдин сергьятди чара авунвай халкьдин милли месэлаяр къарагъарзава ва Советрин властдин чкадал хканвай «капитализм» русвагьзава.

Ирид лагьайди. Гьаким Къурбанан эсерар халкьдин девлетлу, гьар сад гъавурда акьадай, кьеж квай чIалал кхьенва. Писателдин эсерар себеб яз, лезги чIалан вири къатар, вири рангар, вири авазар, вири девлет кIелзавайдан суфрадал къвезва. Ихьтин чIалан куьмекдалди писателди халкьдин ацукьун-къарагъун, адетар, философия, психология ва маса терефар ачухарзава.

Гьавиляй инал къейдун лазим къвезва: Гьаким Къурбанахъ вичин хсуси хатI, художественный эсерар яратмишдай тегьер хьанва.

И вири делилри чаз Гьаким Къурбан бажарагълу писатель ва милли литературадин устад тирди тестикьардай мумкинвал гузва. Халкьдин зегьметчи къатарай акъатнавай, халкьдин кьисмет пайзавай писателди халкьдикай жанлу эсерарни вичиз хас жумартвилелди теснифзава.

Гьаким Къурбан, чи бажарагълу писателар-прозаикар: Алибег Фатахов, Къияс Межидов, Агьед Агъаев ва Межид Гьажиев хьиз, халкьдин писатель я. И фикир адан уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьи субутарзава.

Гьаким Къурбан, писатель-романист ва алим хьиз, хайи халкьдин ва республикадин дердина авай инсан, общественный деятелни я: ада 1989-йисалай лезги халкьдин «Садвал» гьерекатда иштиракзава, 1990-йисуз лезги писателрин Союз тешкилна ва 20 йисуз адан правленидин председателвилин везифаяр тамамарна, 1991-йисуз Дагъустандин телевиденида лезги эдабиятдин «Самурдин сес» передача башламишна, 1993-йисуз Махачкъалада вичин, автордин «Жегьил литератор» мектеб, 1995-йисуз лезги литературадин «Шарвили» газет тешкилна, республикадин газетриз ва журналриз датIана ялавлу очеркар, макъалаяр ва рецензияр кхьизва.

Алай девирдин бажарагълу ва машгьур зари ва алим Къ.Х. Акимован уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай, винидихъ тIвар кьунвай зи ктабдилай гъейри, мад ругуд ктаб акъатна: З. Къурбановадин «Акимов Къ. Х. – критик ва литературовед» (2004, урус чIалал), Ж. Жамалован «Акимов Къ.Х. – алим ва методист» (2005) ва «Гьаким Къурбанан романрикай суьгьбетар» (2008) Ф. Насрединован «Гьаким Къурбан мектебда» (2006), С. Алиевадин «Ракъинин муг» роман-трилогиядин поэтика» (2007, урус чIалал), ва С. Османовадин «Гьаким Къурбанан эсеррай адетдин тушир тарсар» (2010). Заридин тIвар Дагъустандин писателрин союздин справочникда ва С. Керимовадин «КцIар» энциклопедия (Баку, 2011) гьатнава.

Илимдин ахтармишунри ва жемиятдин хва хьуни Гьаким Къурбаназ вичин художественный эсерар патал цIийи-цIийи темаяр жагъуриз, важиблу месэлаяр ачухариз ва кIелзавайдан суфрадал мадни къиметлу эсерар гъиз куьмек гузва. Ихьтин эсеррикай сад «Лезгистан» энциклопедия я.