Ұлытау қазақ халқының қасиет тұтқан, ұлы тарихи оқиғалармен мен тарихи тұлғаларды еске салатын қасиетті мекен
жүктеу/скачать 27,64 Kb.
|
алашахан
тапсырма №13, Шокан
|
Ұлытау – қазақ халқының қасиет тұтқан , ұлы тарихи оқиғалармен мен тарихи тұлғаларды еске салатын қасиетті мекен. Бұл жерде барлық қазақ хандарының ата-бабасы Жошы және аты аңызға айналған қазақ жүздерінің негізін қалаушы Алашахан мазарлары орналасқан. Бүкіл Еуразия даласының ат тұяғымен дүбүрлеткен бабалар мұратының ,Алаш атты қасиетті ұранымыздың да куәсі осы күмбез. Күні бүгінге дейін қазақ арасында Алаша хан, Алаш есіміне қатысты айтылатын аңыз-әңгіме сан алуан. Алаш атауына қатысты ең көне жазба нұсқаны белгілі ғалым Ғ. Мұсабаев өзінің “Кеген жазуы” деген еңбегінде келтіреді. Мұнда тек қана “Алаш” сөзі емес, “алты алаш” сөзінің мән-мағынасына дәлелді жауап табылғандай. Бұл Кеген жазуындағы “алты боріг” (“алты қасқыр”) деген сөздің “алты алаш” мағынасын беретіні, олар: үйсін, қаңлы, қырғыз, қақас, татар, сянбі-ғұн тайпалары екеніне еңбекте нанымды дәлелдер келтіреді. Бұлай болғанда, қазақ арасында айтылатын “алты алаш”, “түбіміз алаш, керегеміз ағаш” деген сөздердің тамыры арғы заманнан, алғашқы Алаштың кезінен жеткен жаңғырық сияқты. Бұған “алаш” сөзінің қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түркімен, башқұрт елдерінде күні бүгінге дейін кездесетіндігі және “...керегеміз ағаш” дегендегі меңзеп отырған киіз үйдің біздің заманымыздан көп бұрын болғаны дәлел. Алаш есімі 9 ғ-дың туындысы “Қорқыт” дастанында айтылады. Орта ғ. мұраларындағы Алаша хан — 14 ғ-дың 2 жартысы мен 15 ғ-дың 1 жартысында өмір сүрген әрі батыр, әрі би, әрі ұлыс билеушісі. Әбілғазы шежіресінде Алаша ханның әкесі Көк хан болғандығы, ұрпақтарының бірінің есімі Қара хан, ал немересі — оғыздардың түп атасы — Оғыз хан аталғандығы жазылады. Рашид әд-Дин мен Әбілғазы Алаша ханның өмір сүрген жері — Дешті Қыпшақ тың орталық бөлігі деп көрсетеді. Бұл тарихи деректер ел аузындағы Алаша хан ордасы Ұлытау төңірегінде болған деген тұжырыммен ұштасады. Ел аузындағы аңыз әңгімелерді жинактап Алашахан кесенесі туралы ғұлама ғалым Шоқан Уалиханов алғашқы деректерді хатқа түсірген. Ғалымның пікірінше Түркістанның бір ханының (Қызыл Арсылан) баласы ала болып туғандықтан, оны ұнатпай «Алаша» деген ат беріп, Сыр бойынан Арқаға жібереді. Аз уақыттың ішінде оның қасына жігіттер жиналып, елде беделі асады. Алаша білімпаз, кемеңгер кісі болғандықтан, оны қадірлеп хан көтереді. Қ.И. Сәтпаев Алашахан мазарының кірпіштерінің формасымен пішіні Алтын Орда стиліне келеді, сондықтан халық ауыз әдебиетіндегі Алашахан 16 ғасырдағы Хақназар хан болуы мүмкін деп тұспалдайды.(К.И.Сатпаев «Избранные статьи» С.85). Академик Ә.Х. Марғұлан былай деп жазады: “Рашид ад- диннің” жазуынша Оғыз хан төңірегіндегі топталған елдердің жалпы атасы “Абулша хан” не Әбілғазы Баһадүрше “Аланча хан түрінде айтылады.” Мұндағы Абулша не Аланча қазақ аңыздарындағы Алаша хан болуы тиіс. Рашид ад-диннің дерегіне қарағанда Абулша хан әр уақытта қырда тұрғанды жақсы көрген. Оның жазғы жайлауы Ортау, Кертау атты мәуелі биік таудың саласы, ол жерде Анажан кейін Жұбан ана атты қала болған дейді. Алашахан мазардың архитектуралық құрлымына қарай тұжырымдама жасайтын болсақ онда ол Қарахан әулетіннің, оғыз қыпшақ заманындағы 10-13 ғасырдың сәулет өнері үлгілерінің қатарына келеді. Архитектуралық құрлыстарды Қарахан әулеті кезеңінде күйдірілген қышты пайдалану ғимараттардың композициясының типтерін қалыптастыруға, арка, күмбез, құрлымын кеңінен қолдануға көркемдеу әдістерін алуан түрін іске асыруға жол ашты. Орта Азия мен Қазақстанның архитектуралық үрдісіндегі ішкі бірлік жалпы ислам дүниесіне ортақ қалалық өркениеттің белгілерімен көзге түседі. Алашахан мазары порталды күмбезді сәулет өнерінің үлгісіне жатады. Аумағы 9,73х11,9. Биіктігі 10 м. Күйдірілген қызыл кірпіштен қаланған. Олардың көлемі 23см х 14см х 6см, әр түрлі болып келеді. Мазар кірпіштері өлшемдері 17 түрлі болатын кірпіштерден тұрады. Құрылыс үстінен биіктігі екі жарым метірге жуық барабан күмбез мойындығы салынып, одан күмбез шығарылған. Барабан сатыланып кішірейе түсетін төрт белдеуден тұрады. Көп қырлы және цилиндр тәрізді етіп жасалған бұл белдеулердің диаметірі 7,43, 6,74, 6,43 см. Кіреберіс қақпа портал аркасы мен екі жақ ұстынды мұнаралық бөліктерінің биіктігі қандай болғаны белгісіз. Олардың күмбез барабандары басталатын тұстары жоғарғы жағы жойылып кеткен. Кіреберіс сол жақ сол жақ бұрышта баспалдақты тар қуыс бар. Сол арқылы жоғары көтеріліп барып, күмбездік екінші айналма қабатқа , одан портал аркасының желке тұсынан кесене үстіне шығуға болады. Портал мен күмбездің шыны сырлы қаптама жұқа өрнектерінен еш нәрсе қалмаған. Алашахан мазарының шынайы қалпын онымен тұстас, сәулеттік үлгілері ортақ жәдігерлермен салыстыру арқылы елестетуге болады. Алашахан мазары әр түсті және әр көлемді кірпіштерді қиюластыра қалау арқылы геометриялық бейне жасап, күмбездің барлық беттерін масатты кілемнің түріне ұқсатып өрнектеуі өзінен кейінгі Талмас ата , Жұбан ана, Болған ана, Қайып ата, Дүзен, Ерден, мазарларына үлгі болды. Осы кесенеге алғаш қазба жұмысын жүргізуші Ә.Х. Марғұлан ғимарат ішіндегі мүрдені қазу барысында 5 килограмдай шыны тапқан. Мұның өзі көк түсті пір тұтқан, көк тәңірге табынған көшпелілер дәстүрімен салынған белгі екенін ескергенде, Алаша хан кесенесінің көненің көзі екенін айғақтай түседі. Ұлттық мемлекеттігіміздің ен басты ескерткіші, ұлы алаш идеясының бастауы болған Алашахан күмбезі кемел келешегіміздің қадірлейтін асыл мұрасы. Бұл – қазақ халқының бірнеше мыңжылдық тарихындағы ең басты ескерткіші, бұл елдіктің, мемлекеттіліктің белгісі. Түркі халықтарының тарихи жадындағы киелі ұғым, қасқырдың жағымды атауы. Аңыз бойынша БӨРІЛЕР түркілердің ұрпағын құтқарып қалған. (Қ. Ұ.Э.)Бөрі құтқарушы тотем ретінде «Оғыз наме» жырында, «Ергенеқон» дастандарында, татар халқының ақ қасқыр туралы әңгімелерінде, қазақ ертегісі «Ақ қасқыр» және т.б. түркі халықтарының аңыз-әңгімелерінде көп кездеседі. (Қ.Ұ.Э.) Қазақстанда жартас беттерінде кездесетін бөрі бейнелері бұл мәселені кең көлемде қарастыруды талап етеді. Мысалы, көне үйсін дәуіріндегі ерлік жырға арқау болған әйгілі аңызда Бөже батыр әулеттен аман қалған сәбиді ана қасқырдың емізіп тұрғанын көріп, оны ғұндардың қағанына тапсырады. Күнби деп атын қойған, ержеткенде жұрты «көк бөрі» атаған бала даңқты әміршіге айналады. Күн астында күндей күркіреп жортқан ғұндардың, көктүрктер мен Ашина әулетінің қасиетті ұраны уақыт пен кеңістіктің жойқын кедергісіне қарамай, қайта жаңғырып, жарыққа шықты. Араға ғасырлар салып, алаш рухы мен ұлт жадысының абыз шырақшысы болған семсер сөзді Сүйінбай: Бөрі басты ұраным, Бөрілі менің байрағым, Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қазағым! – деп жырлап, есте жоқ ықылым заманнан ұлттың кодында, түпкі тұңғиық жадында сақталған көк түріктің бөрілі байрағын, Ашинаның айбарлы ұранын қайта жаңғыртып, санасы қалғи бастаған халқына қалқан етті. Елбасы мақаласында айтылғандай, әр қоғамның тамыры тарихтың тереңінен бастау алатын «рухани коды» болады. Ол халықтың жадында сақталып, ұлттың ұғым-танымында өмір сүреді, болашағына бағдар береді. Біздіңше, Ашина да жауынгер жұрттың жүрегінде жатталған сондай қастерлі «кодтың» бірі. Бөрілі байрақ көтерілгенде рухымыздың жаңғырып, аруақтанып кететіні де сондықтан болса керек.
Оғыз-қыпшақ заманының баға жетпес Алашахан есерткішінің тарихымыздан алар орыны бөлек Тарихи аңыздардың желісіне ой жүгіртсек , бұл күмбез хандардың жорыққа шығып , тағзым етіп халқына жар салатын орыны,
Қандай да, бір қауіп қатер туындағанда қазақтардың бүкіл рулары жиналып алаш ұранын айтады (Левшин ) Тағзым ететін ғибадат орыны болғандықтан жақсы сақталған Ашина әулеті туралы аңыз Тарлан тарихымыз бен түйсік-санамыздың терең қатпарларында қалған жұмбақтарды аша түсетін құнды еңбегінде Рашид-ад-дин жан-жағы қамал сынды заңғар таулармен қоршалған Жерұйық мекен – Ергенеқоннан түскен Бөрте-чино жайында баяндайды. Оның «Уа, қасиетті көк бөрінің оғландары, ата жұртымызды қайтарып алайық» деген сөзінен кейін жауынгер жұрт тауды балқытып, жол салып, туған жеріне оралды дейді аңыз. Автор: Әсел Сарқыт - 04.05.2017 Ашина - қасқыр ана ескерткіші Астана қаласындағы "Ашина - қасқыр ана" ескерткіші Аңыз түбі – ақиқат. Сондықтан бұл аңыздар бізді Көктүрік қағанатын құрған әйгілі Ашина әулеті туралы ақиқатты зерделеуге жетелейді. Ашинаның шығу тегі Ашинаның шығу тегі мен олардың Алтай тауларына қалай келгендігі жайында қытайдың «Чжоу шу», «Вей шу», «Тан шу», «Тун дянь» сынды жылнамаларында бірнеше аңыз нұсқалары баяндалған. Мәселен, «Тун дянь» жылнамасының 197-тарауында Ашиналардың шығу тегі туралы мынадай аңыз сақталған: «Көк түрктер әуелден Пин-лиаңды мекендеген Хулардың бірі едi. Олар негізінде ғұндардың бір бұтағы болатын. Арғы тектері – Ашина. Кейiн Вей заманында Тай-ву патша Чие-чу әулетін талқандаған соң Ашина бес жүз отбасымен жужандарға қашып келіп, Алтай тауын мекен етті. Бұл таудың пішіні дулығаға ұқсас болғандықтан, оларды өздерінің тілдерінде дулыға мағынасына саятын Түчүе деп атады». Қытай жылнамаларынан Ашинаның «сиун-ну» – дан (ғұннан) шыққанын жақсы білеміз. Бұл дереккөздерде түрктердің шығу тегі Ху, Хунну, Со атауларымен өзгеріп отырса да, ғұндармен қатыстылығы ешбір дау туғызбайды. Аңыздар желісі түрктерді Қытайдың солтүстігінен шығарып, Алтын тауға (Алтай) келіп орналастырады. Ашина әулетінің түпкі тұрағы ретінде Тұрфанның солтүстік-шығысы мен Алтай тауларының оңтүстік-батысындағы таулы аймақ аталады. Кейбір дереккөздерде олардың V ғасырда Оңтүстік Сібірдегі Енисей қойнауынан Богдо тауы (Шығыс Түркістанның солтүстік-шығысы) маңайына көшіп келгендігі баяндалады. Бұған сенсек, Алтай тауларының оңтүстік етегіне көшірілген Ашина әулеті 552 жылы өз мемлекетін құрғанға дейін сол елдің қол астына қарап, темір өндіруге мәжбүр болған. Көктүрк қағанатын құрған рудың атауы жылнамаларда А-ши-на деп аталады. Ол көбіне Көктүрк билеушілерінің атымен бірге аталып, оларға этникалық туыстығын білдіретін болған. Мысалы, Шаболо Кехан Ашина Хо-лу (Ишбара қаған Ашина Ұлығ), Ашина Мише, Ашина Бужен, Ашина Хиен, Ашина Хуаи-дао, Ашина Син сияқты. Дегенмен, Қытай жылнамаларында Ашина этнонимі көп жазылғанына қарамастан, ол сөздің мағынасы туралы қандай да бір анықтама кездеспейді. “Ашина” сөзінің мағынасы
Араб және парсы тілді тарихи еңбектерде де Ашина дегенді білдіретін сөздер кездеседі. Айталық, ислам дереккөздерінде көне кезеңдерде Иранды жаулаған Шана/Сане атты түрк билеушісінің атын М.Гренард, О.Прицак сияқты зерттеушілер Ашина этникалық атауымен байланыстырған. Ашина атауын түрік тілінен іздеген зерттеушілер де бар. Мәселен, К.Беквиз оны Византия тарихшысы Менандростың (VІ ғ.) «Тарих» атты еңбегінде берілген «Түріктер ұлы билеушілерін Арсыла деп атайды» деген жазбасына қарап, оның шығу төркінін түрік тіліндегі Арслан сөзінен табуға тырысады. Алайда Көктүрктерде қағанат құрушы әулеттің арыстанды тотем санауына, оны атау ретінде қабылдауына байланысты өзге дерек кездеспейді. Ашина этнонимі туралы тағы бір көзқарастың жақтаушылары оның негізін көне үнді-еуропа тілдерінен іздеді. Синолог ғалым Я.Зуев Ашина сөзі қытай тілінде âсинâ<асана~асна деп айтылатынын, сондықтан Ашина мен Усун этнонимдерінің түбірі бір екенін айтып, оны көне парсы тілінің Хотан-Сака диалектісіндегі āсåнä көк (көк, аспан) сөзімен байланыстырады. Ғалымның пайымдауынша, көкті киелі санаған көне түрктер оны тайпаларының атауы ретінде алған. Алайда, бұл атауға табу ретінде қарап, оны өз тілдерінде айтуға жүрексінгендіктен, хотан-сака тіліндегі āсåнä (көк – аспан) сөзін қолданған. Бұл ретте белгілі ғалымның пікіріне уәж ретінде айта кетерлік жайт, егер көне түрктер көк (аспан) сөзін табу деп білгенде, оны жазбаларда мүлде кездестірмейтін едік. Сондықтан өздерінде бар және жиі қолданатын сөзді пайдаланбай, оны өзге тілден алған деген пікір дау туғызады. Ал көрнекті ғалым С.Г.Кляшторный 1964 жылы жарық көрген алғашқы зерттеулерінде Ашина сөзінің хотан-сака тілінде āсāнa «абыройлы, құрметті» дегенді білдіретінін атап өтіп, оны көне Агнилер диалектісіндегі āсāм және көне Куча қаласының тұрғындарының говорындағы асāм түріндегі баламаларынан табуға тырысады. Ғалым кейінгі зерттеулерінде оны соғды тіліндегі exšene «көк, қара», хотан-сака диалектілеріндегі aссеинаассена «көк/көгілдір», тохар тіліндегі aснa «көк/көгілдір» сөзімен түсіндіреді. Аталған тілдер арасында хотан-сака тіліндегі «көк» мағынасындағы aссеинаaссена сөзінің әрі фонетикалық, әрі семантикалық ерекшеліктерінің толық сай келуі көңіл аудартады. С.Г.Кляшторный Орхон жазбаларындағы Көктүрк қағанатын құрушылардың этникалық атауы болған «Көк түрк» сөзіндегі «көктің» ру атауы ретінде Ашина этнонимінің баламасы екеніне тоқталады. Сондықтан көне түрк жазбаларындағы Көктүрк сөзі «Көктер мен Түрктер», яғни «Ашина және Түрктер» мағынасын білдіреді деп түсіндіреді. Бұл тұста С.Кляшторныйдың пайымдарымен де келісу қиын. Көне түрктерде сипат ретінде қолданылғанымен, тек түс атауынан ғана тұратын ру атауы өте сирек кездеседі. Егер Ашина руы «Көк» ретінде аталған болса, ондай рудың атауы сол кезеңнің жазбаларында аталып, қазіргі түрк рулары арасында да сақталуы мүмкін еді. Сонымен қатар, Көктүрк сөзінің алғашқы бөлігіндегі «көк» сөзін көптеген түрктанушы ғалымдар есім сөз емес, сын есім ретінде көрсетеді. Көк – аспан, Көктүрк те Көктен тараған, аспан сипатты, Тәңірі тұрпатты түрк деген мағына береді. Назар аударарлық жайт, белгілі қытай ғалымы Цэн Чжунмянның жазуына қарағанда, қытайлықтар «аспанасты елі» деп әспеттеген аспан, көк ұғымдарын өздерін ұзақ уақыт билеген солтүстік көршілерінен – түрктерден алған сыңайлы. Біздіңше, Орхон жазбаларындағы Көктүрктің тағы бір мағынасы бар. Түрк тайпаларында қандай да бір рудың өз ішіндегі руларды айыру үшін ақ, қара, сары, көк, қызыл сияқты түс аттарымен атау дәстүрі кездеседі. Мысалы, ақ ғұн, ақ ноғай, қара ноғай, қара қыпшақ, сары үйсін және т.б. сияқты. Бұл дәстүр Көктүрк атауына да тән. Көне түрктерде аталған түстер бағыттарды айқындау үшін де қолданылған. Ақ – батыс, көк – шығыс, қара – солтүстік, қызыл – оңтүстік бағыттарын көрсетеді. Сондықтан Көктүрк – «Шығыс түрктері», «Шығыс түрк қағанаты» дегенді білдіреді. Ал Ашина – түрік-моңғол тілдеріне ортақ сөз. «Қасқыр, бөрі» деген мағынаны береді. Түркияның танымал түрколог-ғалымы О.Серткаяның пікірінше, aшинa, aчинa, aсeнa сияқты формаларда кездесетін бұл сөз «көк бөрінің ұлдары» мағынасындағы Көктүрк әулетінің атауы саналады. Ғалым «Моңғол тіліндегі бөртечине сөзі бөри+ачина түрікше+қытайша бір-бірін қайталаудан тұрады. Ал қазіргі түрік тілінде асена сөзі «ұрғашы» атауын алып «ұрғашы ашиналар» түрінде де қолданылғаны байқалады» дейді. Жоғарыда көптеген зерттеушілердің Ашина сөзінің моңғол тілінде Чино/Чоно және одан көне формасы Чинганың «қасқырмен» байланысты екенін, түрк тілдерінде аталған сөзге ұқсас сөздің кездеспейтінін, оның орнына «бөрі», «қасқыр» сөздерін қолданатынын атап өткендері туралы жазған едік. Алайда бұл пікірмен келісуге болмайды. Мәселен, өзбек және қазақ тілдеріндегі чиябөрі / шибөрі сөздері кездеседі. Қазірде ол «қасқырдың бір түрі» мағынасында қолданылады. Аталған сөз екі бөліктен «чия» және «бөріден» тұрады. Бұдан көне формасы Шағатай тіліндегі жазба дереккөздерде чөгабөри формасында кездеседі. Біздіңше, моңғол тіліндегі чино (көне формасы шинга/чинга) мен түрк тілдеріндегі чөга/чия сөздерінің түбірі бір. Осылайша моңғол тілінде чинга/чоно, түрк тілдерінде чөга/чия формаларын алуы әбден мүмкін. Кейін көптеген түрк тілдерінде тәуелсіз сөз ретіндегі сипатын жоғалтып, «бөрі» сөзіне жалғанып қасқырдың бір түрі мағынасында қолданыла бастаған сияқты. Қырғыз тілінде «тау қасқыры, қызыл қасқыр» мағынасында чөө сөзінің кездесуі осыны бекіте түседі. Қазақ халқы қасқырдың атын атамай, оны «ит-құс», «қанды ауыз» деп жатады. Ал еркіндік пен ерліктің символы деп таныған көк бөріні өз атымен атайды. Мысалы, көшпелі жұрт қастерлейтін көкпар ойыны осы көк бөрі сөзінен шыққан. Бұл ретте көкбөрі, көкжал сөздерінің де көкпен, дәлірек айтқанда аспанмен, Тәңірімен сипаттас болуында. Ендеше, Бөрте-чино айтатын көк бөрі оғландарының көктүрктер болуы да әбден заңды. Аңыздағы бөрі мен Шыңғыс ханның бабасы Бөрте-чиноның арасындағы ұқсастық
Түрктердің шығу тегі бөрі арқылы тарайды Ашина туралы аңыздардың бәрінде түрктердің шығу тегі бөрі арқылы тарайды. Қытай жылнамаларындағы аңыздағы бөрі, әуелі түрк қағанатының символы болса, кейін барлық түрк халықтарының тотеміне айналды. Түрктер мекен еткен аймақтардан табылған археологиялық мұралар да осы аңызды қайта еске салып тұратындай әсер береді. Мысалы, Бұғыты кешеніндегі тас ескерткіште аналық қасқырдың баланы емізіп тұрғандығы; Ром мен Римді емізіп тұрған аналық қасқырдың мүсіні; сақ-ғұн дәуіріне жататын Жетісудан және Ордос маңынан екі бөрінің тау ешкіні жәукемдеп жатқаны бейнеленген бір-бірінен айнымайтын екі археологиялық олжаның табылуы; Алтай, Монғолия, Тува және Қазақстанда жартас беттерінде кездесетін бөрі бейнелері бұл мәселені кең көлемде қарастыруды талап етеді. Мысалы, көне үйсін дәуіріндегі ерлік жырға арқау болған әйгілі аңызда Бөже батыр әулеттен аман қалған сәбиді ана қасқырдың емізіп тұрғанын көріп, оны ғұндардың қағанына тапсырады. Күнби деп атын қойған, ержеткенде жұрты «көк бөрі» атаған бала даңқты әміршіге айналады. Күн астында күндей күркіреп жортқан ғұндардың, көктүрктер мен Ашина әулетінің қасиетті ұраны уақыт пен кеңістіктің жойқын кедергісіне қарамай, қайта жаңғырып, жарыққа шықты. Араға ғасырлар салып, алаш рухы мен ұлт жадысының абыз шырақшысы болған семсер сөзді Сүйінбай: Бөрі басы ұраным, Бөрілі менің байрағым, Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым! – деп жырлап, есте жоқ ықылым заманнан ұлттың кодында, түпкі тұңғиық жадында сақталған көк түріктің бөрілі байрағын, Ашинаның айбарлы ұранын қайта жаңғыртып, санасы қалғи бастаған халқына қалқан етті. Елбасы мақаласында айтылғандай, әр қоғамның тамыры тарихтың тереңінен бастау алатын «рухани коды» болады. Ол халықтың жадында сақталып, ұлттың ұғым-танымында өмір сүреді, болашағына бағдар береді. Біздіңше, Ашина да жауынгер жұрттың жүрегінде жатталған сондай қастерлі «кодтың» бірі. Бөрілі байрақ көтерілгенде рухымыздың жаңғырып, аруақтанып кететіні де сондықтан болса керек. Ұлытау – қазақ халқының қасиет тұтқан , ұлы тарихи оқиғалармен мен тарихи тұлғаларды еске салатын қасиетті мекен. Бұл жерде барлық қазақ хандарының ата-бабасы Жошы және аты аңызға айналған қазақ жүздерінің негізін қалаушы Алашахан мазарлары орналасқан. Бүкіл Еуразия даласының ат тұяғымен дүбүрлеткен бабалар мұратының ,Алаш атты қасиетті ұранымыздың да куәсі осы күмбез. Күні бүгінге дейін қазақ арасында Алаша хан, Алаш есіміне қатысты айтылатын аңыз-әңгіме сан алуан. Алаш атауына қатысты ең көне жазба нұсқаны белгілі ғалым Ғ. Мұсабаев өзінің “Кеген жазуы” деген еңбегінде келтіреді. Мұнда тек қана “Алаш” сөзі емес, “алты алаш” сөзінің мән-мағынасына дәлелді жауап табылғандай. Бұл Кеген жазуындағы “алты боріг” (“алты қасқыр”) деген сөздің “алты алаш” мағынасын беретіні, олар: үйсін, қаңлы, қырғыз, қақас, татар, сянбі-ғұн тайпалары екеніне еңбекте нанымды дәлелдер келтіреді. Алаш есімі 9 ғ-дың туындысы “Қорқыт” дастанында айтылады. Орта ғ. мұраларындағы Алаша хан — 14 ғ-дың 2 жартысы мен 15 ғ-дың 1 жартысында өмір сүрген әрі батыр, әрі би, әрі ұлыс билеушісі. Алаша хан ел жадында жауынгер тайпалар — көшпелі түркілерді біріктіріп, тұңғыш алаш (қазақ) мемл-тін құрған ұлы қайраткер ретінде қастерленеді. Әбілғазы шежіресінде Алаша ханның әкесі Көк хан болғандығы, ұрпақтарының бірінің есімі Қара хан, ал немересі — оғыздардың түп атасы — Оғыз хан аталғандығы жазылады. Рашид әд-Дин мен Әбілғазы Алаша ханның өмір сүрген жері — Дешті Қыпшақ тың орталық бөлігі деп көрсетеді. Бұл тарихи деректер ел аузындағы Алаша хан ордасы Ұлытау төңірегінде болған деген тұжырыммен ұштасады. Ел аузындағы аңыз әңгімелерді жинақтап Алашахан кесенесі туралы ғұлама ғалым Шоқан Уалиханов алғашқы деректерді жинақтап хатқа түсірген. Ғалымның пікірінше Түркістанның бір ханының (Қызыл Арсылан) баласы ала болып туғандықтан, оны ұнатпай «Алаша» деген ат беріп, Сыр бойынан Арқаға жібереді. Аз уақыттың ішінде оның қасына жігіттер жиналып, елде беделі асады. Алаша білімпаз, кемеңгер кісі болғандықтан, оны қадірлеп хан көтереді. Қ.И. Сәтпаев Алашахан мазарының кірпіштерінің формасымен пішіні Алтын Орда стиліне келеді, сондықтан халық ауыз әдебиетіндегі Алашахан 16 ғасырдағы Хақназар хан болуы мүмкін деп тұспалдайды.(К.И.Сатпаев «Избранные статьи» С.85). Г.Н. Потанин аңыз жазба деректерінде, Түркістан ханынан ала ұлдың дүниеге келуі, оны күндес әйел қызғанып, елді бүлдіреді деп бұл ұлды суға ағызып жіберуі, одан бір қайыршының құтқаруы, ақыр аяғында ол бала жігіт болып, оған үш жүздің басын қосқандығын айтып кетті. 1894 жылы жарық көрген “Очерк Киргизской степи к югу от Арало-Иртышского водораздела в Акмолинской области ” деген кітабында геодезист Ю.А. Шмидт былай деп жазады. Сарыкенгір өзенінің оңға қарай жалаңаш жазық далада монументалды құрлыс асқақтай көрінеді. Бұл хан билігінің заманында салынған Алашахан моласы. Есік орнына кішкене кірер ауызы бар кең де биік мешіттің ішінде бесікше жатыр. Мүрде топырақтарынан көтерілген бесікшенің үстінде жылқының бас сүйектері, түрлі әлеміш шүберектер мен ат құйрығы байланған найза сияқты сырақтар көрінеді дейді. Петербург ғылым академиясының мүшесі Сібірді зерттеу экспедициясына қатысқан белгілі тарихшы, археолог Г.Ф. Миллер (1705-1783) жазып алған аңыз бойынша Алашахан дәулетті асқан бай ретінде ауызға алынады. Бұған қоса ел басқару ісіне белсене араласқанын, 1489-1508 жылдардағы дипломатиялық жазбаларда Алашаханның есімі кездесіп отыратынын айтады. Алашахан мазардың архитиктуралық құрлымына қарай тұжырымдама жасайтын болсақ онда ол Қарахан әулетіннің, оғыз қыпшақ заманындағы 10-13 ғасырдың сәулет өнері үлгілерінің қатарына келеді. Архитектуралық құрлыстарды Қарахан әулеті кезеңінде күйдірілген қышты пайдалану ғимараттардың композициясының типтерін қалыптастыруға, арка, күмбез, құрлымын кеңінен қолдануға көркемдеу әдістерін алуан түрін іске асыруға жол ашты. Орта Азия мен Қазақстанның архитектуралық үрдісіндегі ішкі бірлік жалпы ислам дүниесіне ортақ қалалық өркениеттің белгілерімен көзге түседі. Алашахан мазары порталды күмбезді сәулет өнерінің үлгісіне жатады. Аумағы 9,73х11,9. Биіктігі 10 м. Күйдірілген қызыл кірпіштен қаланған. Олардың көлемі 23см х 14см х 6см, әр түрлі болып келеді. Мазар кірпіштері өлшемдері 17 түрлі болатын кірпіштерден тұрады. Құрылыс үстінен биіктігі екі жарым метірге жуық барабан күмбез мойындығы салынып, одан күмбез шығарылған. Барабан сатыланып кішірейе түсетін төрт белдеуден тұрады. Көп қырлы және цилиндр тәрізді етіп жасалған бұл белдеулердің диаметірі 7,43, 6,74, 6,43 см. Кіреберіс қақпа портал аркасы мен екі жақ ұстынды мұнаралық бөліктерінің биіктігі қандай болғаны белгісіз. Олардың күмбез барабандары басталатын тұстары жоғарғы жағы жойылып кеткен. Кіреберіс сол жақ сол жақ бұрышта баспалдақты тар қуыс бар. Сол арқылы жоғары көтеріліп барып, күмбездік екінші айналма қабатқа , одан портал аркасының желке тұсынан кесене үстіне шығуға болады. Портал мен күмбездің шыны сырлы қаптама жұқа өрнектерінен еш нәрсе қалмаған. Алашахан мазарының шынайы қалпын онымен тұстас, сәулеттік үлгілері ортақ жәдігерлермен салыстыру арқылы елестетуге болады. Алашахан мазары әр түсті және әр көлемді кірпіштерді қиюластыра қалау арқылы геометриялық бейне жасап, күмбездің барлық беттерін масатты кілемнің түріне ұқсатып өрнектеуі өзінен кейінгі Талмас ата , Жұбан ана, Болған ана, Қайып ата, Дүзен, Ерден, мазарларына үлгі болды. Осы кесенеге алғаш қазба жұмысын жүргізуші Ә.Х. Марғұлан ғимарат ішіндегі мүрдені қазу барысында 5 килограмдай шыны тапқан. Мұның өзі көк түсті пір тұтқан, көк тәңірге табынған көшпелілер дәстүрімен салынған белгі екенін ескергенде, Алаша хан кесенесінің көненің көзі екенін айғақтай түседі. Ұлттық мемлекеттігіміздің ен басты ескерткіші, ұлы алаш идеясының бастауы болған Алашахан күмбезі кемел келешегіміздің қадірлейтін асыл мұрасы. Бұл – қазақ халқының бірнеше мыңжылдық тарихындағы ең басты ескерткіші, бұл елдіктің, мемлекеттіліктің белгісі. жүктеу/скачать 27,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|