«Ұлт-азаттық қозғалыс» ұғымының жалпы сипаттамасы

аталатын  болды.  Республиканың  жаңа  астанасы  Ақмешіт  қаласының  аты  (бұрынғы  Перовск) 

Қызылорда болып өзгертілді. 

Қазақ  қоғамына  алаш  зиялыларының  ықпалының  артуынан  қауіптенген  орталық  билік 

республикадағы  саяси  тәртіпті  қатаң  бақылауға  алу  жолына  түсті.  1925  жылдың  29  мамырында 

И.В.Сталин  партияның  Қазақ  Өлкелік  Комитетінің  бюро  мүшелеріне  «Ақ  жол»  газетінің  саяси 

ұстанымына  байланысты  хатын  жолдады.  Онда  И.Сталин  өзінің  «Ақ  жол»  газеті  материалдарымен 

танысып,  жарияланған  материалдардың  мазмұн  жағынан  шетелдерде  жарық  көріп  жатқан  Мұстафа 

Шоқай мақалаларымен сабақтас, жакын екенін айта келіп, мұндай сынға кеңестік басылымдарда орын 

берілуге тиіс емес деген тұжырымын білдіреді. 

 

Мұстафа Шоқай.  

 

И.Сталин хатындағы екінші мәселе алаштық зиялылар жөнінде болды. Кеңестік басшы партияда 

жоқ ұлт зиялыларын саяси және идеологиялық қызметтерден біржола аластатуды ұсынды. 

И.Сталин  хатынан  соң  Қазақстандағы  саяси  билікке  ұлттық  кадрларды  тек  таптық  тегіне  қарап 

тарту  кең  етек  алды.  Сонымен  бірге  бұқара  арасынан  іріктелген  қызметкерлердің  өзін  ұлттық  сезімі 

мен ұстанымына байланысты жіктеу орын ала бастады. 

1925 жылы жазда республика басшылығына Орталық Филипп Исаевич Голощекинді жіберді.  

 

Филипп Исаевич Голощекин 

 

Жергілікті  жағдаймен  танысып  алған  соң  Ф.  Голощекин  И.Сталинге  арнайы  хат  жолдап,  онда 

ендігі уақытта басымдылық жалпыұлттық міндеттерге емес, қазақ ауылын кеңестендіруге, республика 

өмірінде  коммунистердің  үлес  салмағын  күрт  арттыруға,  басқару  аппараттарын  жергіліктендіруге, 

яғни  қазақ  бұқарасына  қазақша  қызмет  жасауға,  соңдай-ақ  «үлкен  саясатқа»  емес,  қалың  қазақ 

бұқарасының  күнделікті  мұқтаждықтарын  қанағаттандыруға  берілмек  екендігін  тәптіштеп  айтты. 

Ф.Голощекин  ұсынған  «Кіші  Қазан»  концепциясы  осындай  тұжырымдардан  тұрды  және  ол 

И.Сталиннің толық қолдауына ие болды. 

Қазақстандағы  кеңестік  мемлекеттік  автономия  қызметіне  ұлттық  сипат,  мазмұн  беруге  күш 

салған  саяси  топ  (С.Қожанов,  С.Сәдуақасов,  Ж.  Мыңбаев,  Н.  Нұрмақов,  т.б.)  Голощекин  ұсынған 

«Кіші  Қазан» бағдарламасын қазақ ауылында  «азамат  соғысын»  тудыру әрекеті есебінде қабылдады. 

Қазақ қайраткерлері арасындағы келесі бір топ (О.Исаев, І.Құрамысов, Ғ.Тоғжанов, т.б.) ендігі уақытта 

басымдылықтың  жалпыұлттық  емес,  таптық  саяси  мәселелерге  берілгенін  жөн  санады.  Республика 

өміріндегі саяси тартыс, негізінен, осы екі топтың арасында жүрді. 

Ф.Голощекин  бастаған  саяси  басшылық  қазақ  ауылын  кеңестендіру  жолында  тұрған  негізгі 

кедергі  байлар  табы  деп  түсінді.  Сондықтан  да  1926  жылы  20  мамырда  «Жерге  орналаспай  жер 

пайдаланатын  көшпелі  және  жартылай  көшпелі  аудандардың  шабындық  және  егістік  жерлерін 

уақытша қайта бөлу туралы» заң қабылдап, байларды мал жайылымынан айыру шарасын осы жылдың 

маусым және шілде айларында бастап кетті. 

Шабындық  және  егістік  жерлерді  қайта  бөлуде  бірқатар  қиындықтар  кездесті:  жерді  өлшеу 

даярлықсыз жүргізілді, болыстық атқару комитеттері мен ауылдық кеңестерде бұл шараның мақсаты 

мен мәнін толық түсініп, оны ақырына дейін жеткізуге мүдделі қызметкерлер аса көп байқалмады. 

«Кіші  Қазан»  бағдарламасы  аясында  шабындық  және  егістік  жерлерді  қайта  бөлу  арқылы  қазақ 

ауылында тапаралық «майдан» ашудан үміттенген кеңестік басшылық бұл үміті ақталмаған соң, жаңа 

ауқымды да қауырт шараларды іске асыруды қолға алды. 

Отырықшыландыру,  қазақ  байларын  тәркілеу.  1927  жылы  ақпанда  БОАК  төралқасы  көшпелі, 

жартылай  көшпелі  қазақтарды  жерге  орналастыру  туралы  шешім  қабылдады.  Голощекин 

Қазақстандағы егістікке жарамды жерлерге орыс шаруаларын қоныстандыру мақсатын бірінші кезекке 

қоюға  тырысты.  Бұл  Н.Нұрмақов,  Ж.Сұлтанбеков  сияқты  қайраткерлердің  заңды  қарсылығын 

тудырды.  Сол  1927  жылы  қарашада  өткен  VI  Жалпы  қазақтық  партия  конференциясы  Қазақстанды 

мекендейтін  барлық  ұлттарды  жаппай  жерге  орналастыру  қажеттігі  жөнінде  қаулы  қабылдады.  Ол 

қаулыны  БОАК  өзінің  1927  жылы  12  желтоқсандағы  қаулысында  толық  мақұлдады.  Соның 

нәтижесіңде  Қазақстан  үкіметі  1928  жылы  4  наурызда  «Қазақ  АКСР-де  жерге  орналастыру  тәртібі 

және жерді пайдалануды ретке келтіру туралы» арнайы қаулы қабылдады. 

Бұл қаулыны іске асыру барысында басымдылық қоныс аударушыларға берілді. Ал көшпелі және 

жартылай  көшпелі  қазақ  қожалықтарын  отырықшы  тұрмысқа  аудару  мынадай  қарқында  жүргізілді: 

1930  жылы  —  87  136,  1931  жылы  —  77  508,  1932  жылы  77  674  және  1933  жылы  —  242  208 

қожалықтар  арнайы  белгіленген  жерлерге  орналастырылатын  болды.  Қазақ  шаруа  қожалықтарын 

жаппай  отырықшы  тұрмысқа  аудару  оларды  мемлекет  тарапынан  материалдық  және  қаржылай 

қолдаусыз, құр науқаншылық шаралар арқылы жүргізілді. 

Бұл  зор  ауқымды  шараларды  қауырт  түрде  іске  асыру  идеясы,  авторларының  көздеген  басты 

мақсаттарының бірі — қоныс аударушыларға қазақ жерлерін молырақ босатып беру болды. БОАК-тың 

1928 жылғы 29 наурыздағы қаулысында қазақтардың белгіленген мөлшерден артық жерлерін кесіп алу 

көрсетілді.  Осылайша  Кеңес  үкіметі  қазақ  жерін  отарлау  ісіне  жаңа  қарқын  берді.  Бұдан  кейін 

қабылданған  шешімдер  мен  қаулылар  патшалық  Ресейдің  қазақ  жерін  отарлау  саясатының  қайта 

тіріліп, кеңестік заманда жаңа бағытта жүргенін байқатады. 

1927 жылы желтоқсан айында тәркілеу туралы заң дайындау үшін арнайы комиссия құрылды. Ал 

келесі  1928  жылы  27  тамызда  «Байлардың  шаруашылығын  тәркілеу  туралы»  және  13  қыркүйекте 

«Тәркілеуге қарсылық көрсеткені үшін қылмыстық жауапқа тарту және ірі, жартылай ірі феодалдарды 

көшіру  туралы»  деп  аталған  екі  қаулы  қабылданды.  700  ірі  шаруашылықтың  мал-мүлкін  тәркілеу 

белгіленді. Малмен қоса бау-бақша, ауыл шаруашылығы құралдары — соқа-сайман, арба, шана, тіптен 

күрке,  жертөлелер  де  тәркілеуге  жатқызылды.  145  мың  мал  тәркіленіп,  619  отбасы  көшірілді. 

Байлардың  мал-мүлкін  тәркілеу  олардың  туыстарының  қолымен  жүргізілді.  Осылайша  қазақтарды 

өзара араздастыру саясаты тереңдей түсті. 

«Қазақ  ұлтшылдарын»  жазалау.  Ә.Бөкейханов  бастаған  ұлт-азаттық  қозғалыс  қайраткерлері  мен 

белсенділерінің  Кеңестік  билікпен  арақатынасы  күрделі  сипат  алды.  Мемлекеттік  автономия  алудан 

үміттенген ұлт-азаттық қозғалыс басшылары жаңа билікпен тіл табысуға ұмтылыс жасады. Өз ретінде 

кеңестік  билік  кешегі  қарсыластары  —  Алаш  зиялыларына  қатысты  екі  жақты  саясат  ұстанды. 

Алғашқы  кезеңде  арнайы  білімі  бар  мамандарға  зәрулікті  сезіне  отырып  билік  орындары  санаулы 

қазақ  зиялыларын  кеңестік  қызметке  тартуға  әзірлігін  байқатқанымен,  осымен  бір  мезгілде  алаш 

қайраткерлері билік тарапынан саяси сенімсіздікке ұшырап, қудалауға алынды. Ал ұлт зиялыларының 

арасында  ауызбірліктің  болмауы,  әсіресе  билікке  тартылған  кейінгі  буын  —  тәжірибесіз  элитаның 

топшылдық  дертіне  шалдығуы  империялық  күштердің  Алаш  қайраткерлерімен  есеп  айырысуына 

қолайлы  жағдай  туғызды.  А.Байтұрсынұлы  басқа  Алаш  көшбасшыларының  зиялы  топ  өкілдерін 

татуластыру әрекеттерінен ештеңе шықпады. 

 

Астықты өткізу 

 

Астық пен ет дайындау мәжбүрлеу, жазалау және үрей туғызу арқылы жүргізілді. Елдің тұрмыс-

тіршілігінен  хабарсыз  Голощекин  тіптен  егіншілікпен  айналыспайтын  көшпелі  малшылардан  астық 

өткізуді талап етті. Мысалы, астық салығынан 2 жыл мерзімге босатуға жататын Оңтүстік Қазақстан 

облысындағы көшпелі мал шаруашылығы Талас және Созақ аудандарында астық даярлау жүргізілді. 

Ал етке өткізілуге тиіс мал басы саны қолда бар мал басынан анағұрлым асып түсіп жатты. Мәселен, 

Балқаш  ауданында  бар  малдың  басы  173  мың  мал  болса,  етке  өткізілуге  тиіс  малдың  саны  300  мың 

болып белгіленді. Ауданның 3 жылда етке мал өткізу жоспары 160 мың бас малдан 1,5 млн бас малға, 

яғни  10  есеге  дейін  өсті.  1933  жылы  10—16  шілде  күндері  өткен  БК(б)П  Қазақ  өлкелік  комитетінің 

алтыншы  пленумында  сөйлеген  Х.Нұрмұхамедов  мынадай  деректер  келтірді:  «Менің  бауырымның, 

яғни  12  жыл  жалшы  болған  кісінің  бір  ғана  сиыры  болды.  Егіншілікпен  ешқашанда  айналыспаған. 

Соған қарамастан оған 1930 жылы 5 пұт астық салығын салып, бұл астықты төлеу үшін соңғы сиырын 

және  үйдегі  мүліктерін  сатуға  мәжбүр  болды.  Өкінішке  орай  мұндай  жағдайлар  өте  көп  кездеседі». 

Сөйтіп,  жергілікті  жерлерде  егіншілікпен  айналыспағандарға  астық,  малы  жоқтарға  ет  салығын  салу 

кең өріс алды. Оны орындамаған жергілікті басшылар да, шаруалар да жазаға тартылды. Сол себепті 

ешкімнің  ешкімді  аямауы,  әрқайсысы  өз  басын  корғау  үшін  жауапкершіліктен  бас  тарта  отырып, 

басқаларды құрбандыққа шалуы үйреншікті жағдайға айналды. 

 

Сталиндік  -  сібірлік  тәсілді  негізге  алған  Голощекин  астық  пен  ет  дайындау  науқаны 

барысындағы  қателіктерін  кулактар  мен  байларға  қарсы  күрес  желеуімен  бүркемеледі.  Азық  -түлік 

дайындау науқаны шаруалардың шаруашылығына ғана емес, өз өмірлеріне де қауіп туғызды. Партия 

басшыларының  қатыгез  саясаты  жергілікті  жерлерде  үрей  отын  шашты.  Өйткені  партияның  арнайы 

және  жергілікті  өкілдері  107-баппен  соттау,  түрмеге  қамау  әрекеттерін  кең  жүргізді.  Ал  1932—1933 

жылдары  азық-түлік  даярлау  барысындағы  жазалау  шараларын  қатаңдатқан,  негізінен,  ату  жазасын 

белгілеген бірнеше құжат жарық көрді. 

 

1932  жылғы  7  тамызда  қабылданған  «Мемлекеттік  кәсіпорындардың,  ұжымдар  мен 

кооперациялар  мүлкін  қорғау  және  қоғамдық  (социалистік)  меншікті  нығайту  туралы»  заңы 

жазалаушылық  әрекеттерді  одан  әрі  өршіте  түсті.  Ол  заң  бойынша  ату,  немесе  жазасын  жеңілдетіп, 

мүмкін  жағдайда  мүлкін  тәркілеп,  10  жылға  түрмеге  отырғызу  жазасы  белгіленген  еді.  Осылайша 

қанқұйлы саясат ұстаған басшылар қарапайым халық күйзелісін шегіне жеткізді. Алдымен мал, одан 

соң  адамдар  жаппай  қырылды.  Торғай  облысында,  мәселен  1931  жылғы  100  мың  бас  малдан  1933 

жылы бар-жоғы 4 мыңы ғана қалды. 

 

Жаппай ұжымдастыру да жоғарыдан берілетін бұйрықтар мен нұсқаулар арқылы жүргізілді. 1930 

жылы  5  қаңтардағы  БК(б)П  ОК-нің  «Ұжымдастырудың  қарқыны  және  мемлекеттің  ұжымшар 

құрылысына  көмектесу  шаралары  туралы»  қаулысында  Қазақстанда  жаппай  ұжымдастыруды, 

негізінен, 1931 жылдың күзінде немесе 1932 жылдың көктемінде аяқтау міндеті қойылды. Осылайша 

тағы да жергілікті ерекшеліктерді  ескерместен, жоғарыдан қысым жасау басталды. Шаш ал десе бас 

алуға дайын тұрған Голощекин ұжымдастыру ісін барынша тездетуге тырысты. Жаппай ұжымдастыру 

айлықтарын өткізді. 1932 жылдың 1 қаңтарында отырықшы аудандардың көпшілігіндегі ұжымдастыру 

60—80%-ға  дейін  жеткізілді.  Ал  көшпелі  қазақ  ауылдарын  ұжымдастыру  қарқыны  бұдан  да  тез 

жүргізілді.  Ол  көп  жағдайда  күштеу,  қорқыту,  жазықсыз  жазалау  әрекеттері  арқылы  іске  асырылып 

отырды. Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 1218 мың шаруа қожалықтары болған. Ұжымдастыру 

аяқталған соң 1933 жылдың ортасында оның 628 мыңы ғана қалды. 

Байлар  мен  кулактарды  тап  ретінде  жою  шараларын  даярлау  мәселелеріне  байланысты  Өлкелік 

партия комитеті жанынан жасырын үштік құрылды. Үштіктің 1930 жылы 23 қаңтарда өткен алғашқы 

жасырын мәжілісінде жаппай ұжымдастыру болатын аудандардан кулак қожалықтарын жер аударуды 

екі  бағытта  жүргізу  —  Казақстанның  ішінде  және  Казақстаннан  тыс  жерлерге  жер  аудару  көзделді. 

Осы  жұмысты  ұйымдастыру  үшін  округтерде  де  оперативтік  үштіктер  құрылды.  Олардың  құрамына 

округтік  партия  комитеттерінің  хатшылары,  округтік  атқару  комитеттерінің  төрағалары,  ОГПУ-дің 

басшы қызметкерлері кірді. Оларға кулак отбасыларын есепке алуға 10-ақ күн уақыт берілді. Қысқасы, 

барлық жұмыстар шұғыл, асығыс және қатал түрде жүзеге асырылды. 

Партия, кеңес және ОГПУ органдары және олар арандатқан шолақ белсенділер өз халқына қарсы 

аяусыз  соғыс  жариялады.  Әсіресе  Өлкелік  партия  комитеті  жанынан  құрылған  бай-кулактарды  тап 

ретінде  жою  шараларын  даярлаған,  құрамында  Құрамысов,  Альшанский  және  Асылбеков  бар 

комиссия  ерекше  белсенділік  танытты.  1930  жылы  ақпан  айында  байлар  мен  кулактардың 

қожалықтары  жер  аударылатын  құла-дүз,  жері  құнарсыз  тоғыз  аудан  белгіленді.  Олар  темір 

жолдардан,  өнеркөсіп  орындарынан,  шекарадан  әлдеқайда  қашық,  елсіз-сусыз,  шөл  және  шөлейт, 

бұрын  халық  тұрмаған  аймақтар  болатын.  Алғаш  бұл  аудандарға  шамамен  24  мың  бай-кулак 

қожалықтары  жер  аударылатын  болып  белгіленді.  Жер  аударылатындардың  әрбір  жаңа  ауылы  50 

үйден аспауға тиіс болды. 

1932-1933  жылдардағы  ашаршылық.  Шабындық  және  егістік  жерді  қайта  бөлу,  тәркілеу,  азық-

түлік  салығы,  күштеп  отырықшыландыру  мен  ұжымдастыру  барысындағы  зорлық-зомбылықтардан 

көп азап шеккен ең алдымен қазақ халқы болды. Бар дүниесінен, мал-мүлкінен, құрал-саймандарынан, 

тіпті жертөлесінен де айырылған қазақтар ашаршылыққа ұшырап, босқын күйге көшті. 

Ауыл шаруашылығында егіншілік көлемі күрт азайып кетті. Мал шаруашылығы терең күйзеліске 

ұшырады.  Ұжымдастыру  қарсаңында  Қазақстанда  40,5  млн  бас  мал  болды,  ал  1933  жылдың  1 

қаңтарында  олардан  қалғаны  бар  болғаны  4,5  млн  бас  еді.  1931—І9ЗЗ  жылдары  бүкіл  Қазақстанды 

құшағына алған аштықтан 6,2 млн республика халқының 2,1 млн-ы қырылды. 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

 

Қазақстан тарихы 11 сынып, қоғамдық-гуманитарлық бағыт, Алматы «Мектеп» 2007 ж 

 

Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы «Дәуір» баспасы, 1994 ж. 

 

 

 

 

 

Қазақстандағы индустрияландыру кезеңі. 

 

Қазақстан  индустрияландыру  кезеңінде  1925  жылы  желтоқсанда  БК(б)П  ХЫВ  съезінде 

белгіленген Кеңес Одағын индустрияландыруды жүзеге асыру ісі Қазақстанда бірқатар қиындықтарға 

кездесті,  олар  негізінен  қазақ  елінің  бодандық  өткенімен  және  әлеуметтік-экономикалық,  мәдени 

өмірде артта қалуымен байланысты болды. 

Бұл қиындықтардың көбі республикада халық шаруашылығын, әсіресе өнеркәсіп пен транспортты 

қалпына  келтіру  ісінің  тым  созылып  кетуінен  де  күрделеніп,  асқына  түсті  және  осы  жағдай 

Қазақстанның индустрияландыру жолымен табысты ілгерілеуі үшін басты кедергіге айналды. 

Индустрияландырудың қиындықтары мен ерекшеліктері 

Бірінші  дүниежүзілік  соғыстың  және  Азамат  соғысының  ауыртпалығын  бастан  кешірген 

Қазақстаннын  артта  қалған  отарлық  экономикасы  елдің  өнеркәсібі  дамыған  аймақтарына  қарағанда 

анағұрлым ауыр жағдайда қалды. Соғыс әрекеттерінен,әсіресе өнеркәсіп пен транспорт қатты зардап 

шеккен еді. Ірі өнеркәсіптің жалпы өнімі 1920 жылы 1913 жылмен салыстырғанда екі есе, ал өндіріс 

жабдықтарын  өндіру  4,5  есе,  мұнай  өндіру  4  есе  қысқарды,  мыс  және  полиметалл  кендерін  шығару, 

мыс  балқыту  тоқтап  қалды,  көптеген  кең  орындары  мен  көмір  шахталарын  су  басты  немесе  электр 

стансаларының  қирауы,  жабдықтардың  бүлінуі  т.б.  себептерден  жұмыстарын  тоқтатты.  Транспорт, 

әсіресе теміржол көлігі апатты жағдайда болатын: паровоздардың жартысынан көбі және вагондардың 

90%-ға жуығы күрделі жөндеуді қажет етті, жүздеген көпір қиратылды, бәрінен де жол шаруашылығы 

көп  зиян  шекті,  жарамсыздарын  алмастыруға  рельстер  мен  шпалдар  жетіспеді.  Еліміз  жаңа 

экономикалық  саясатқа  көшіп  жатқан  кезенде  басталған  Қазақстан  өнеркәсібі  мен  транспортындағы 

қалпына  келтіру  жұмыстары  жалпы  алғанда  шаруашылық  күйзелістерінен  ғана  емес,  республикада 

ашаршылықтың басталуына себеп болған 1920-1921 жылдардағы жүт кезінде малдың көптеп шығын 

болуы, сондай-ақ 1921 жылғы құрғақшылық салдарларынан да зор қиыншылықпен жүргізілді. 

1920-1921 жылдары жекелеген кәсіпорындар ғана қалыпқа келтіріле бастады, ал тұтастай алғанда 

бұл  үрдіс  1922  жылдың  екінші  жартысында  ғана  өрістеді.  Республиканың  халық  шаруашылығын 

қалпына  келтіруде  1923  жыл  бетбұрыс  кезеңіне  айналды.  Алдыңғы  кезекте  ауыл  шаруашылығы 

шикізатын  қайта  өңдеу  кәсіпорындары  қалпына  келтірілді,  оған  1922  жылы  алынған  егіс  өнімділігі 

ықпал  етті.  Қостанай,  Орал  және  Семей  губернияларында,  Павлодарда  т.б.  қалаларда  ірі  диірмендер 

іске қосылды, бұл ұн тарту өнеркәсібін жедел қалыптастыруға жағдай жасады. Солтүстік Қазақстанда 

май  шайқау  зауыттары  жұмыс  істей  бастады,  жаңадан  20  май  зауыты  салынды.  Тамақ  өнеркәсібінің 

басқа  салаларында  да  ілгері  басушылық  байқалды,  мәселен,  1923  жылғы  тамызда  ірі  мөлшердегі 

күрделі  қаржыны  қажет  етпейтін  Илецк  және  Коряковск  тұз  шығару  кәсіпшіліктері  қайтадан  жұмыс 

істей бастады. 

Баяу болса да, республиканың оңтүстігінде мақта тазарту зауыттарының, жеңіл өнеркәсіптің тері 

илеу,  жүн  жуу  т.б.  кәсіпорындарының  жұмысы  жанданып  келе  жатты.  Петропавлдағы  қалпына 

келтірілген пима басу, қой терісін өңдеу, тері илеу және шойын құю зауыттары 1923 жылы біртұтас 

кәсіпорынға  біріктіріліп,  өнеркөсіп  комбинаты  құрылды.  Алматыда,  Шымкентте  және  Талғарда  тері 

илеу зауыттарының жұмысы жандана бастады. 

Ауыр өнеркәсіп кәсіпорындарын қалпына келтіру ісінде де кейбір игі қадамдар жасалды. Мұнай 

өнеркәсібі бәрінен жеделірек қатарға қосылды: Ембі және Доссор көсіпшіліктері 1925 жылдың өзінде 

1913  жылғы  деңгейден  асып  түсті.  Өндірісті  техникалық  жағынан  қайта  құру  ісі  жүргізілді,  мұнай 

өндіруге  тереңнен  соратын  насостар  қолданылды,  кәсіпорындарды  электрлендіру  өріс  алды, 

жабдықтар  жаңартылды,  кең  барлаудың  геофизикалық  әдістері  пайдаланылды.  Полиграфиялық 

өнеркәсіп  те  біршама  ілгері  басып,  соғысқа  дейінгі  деңтейге  тез  көтеріліп  келе  жатты,  осының 

нәтижесінде қазақ және орыс тілдеріндегі газеттер басылымы көбейді. 

Риддерде  шахталарды,  рудниктерді,  байыту  фабрикаларын,  электр  стансаларын,  теміржолды, 

басқа да нысандарды қалпына келтіру жөнінде біршама жұмыстар атқарылды, алайда жабдықтар мен 

ақшалай қаржының жетіспеушілігінен бұл кәсіпорындар техникалық күзет жағдайына көшіріліп, 1925 

жылы  ғана  Риддер  кәсіпорындарын  қалпына  келтіру  жұмыстары  қайтадан  қолға  алынды.  № 

Қарағанды  және  Екібастұз  көмір  өндірістері, Спасск  зауыты,  Успен  кең  орны  және  басқа  да  тау-кен 

өндірісі  орындары  мен  тау-кен  зауыттарының  кәсіпорындары  тоқтап  тұрды.  1925  жылдың  аяғында 

ғана Қарсақбай мыс балқыту зауыты мен Байқоңыр — Қарсақбай-Жезқазған тар табанды теміржолын 

қалпына келтіру жұмыстары басталды. 

Жаңа экономикалық саясат жағдайларында өнеркәсіпті басқару жүйесі жетілдірілді, Бүкілодақтық 

халық  шаруашылығы  кеңесінің  (БХ  ШК)  Республикалық  өнеркәсіптік  бюросы  Халық 

шаруашылығының  орталық  кеңесі  (ХШОК)  болып  қайта  құрылды,  ал  кәсіпорындар  бағыныштылық 

сатысына  қарай  одақтық,  ресейлік,  аралас-федеративтік,  республикалық  және  губерниялық 

(жергілікті) болып бөлінді. Неғұрлым ірі кәсіпорындар негізінде шаруашылық есеп жүйесі бойынша, 

кеңестік  трестер  атанған  бірлестіктер  құрылды.  Орал-Ембі  мұнай  тресі,  «Алтайполиметалл»  тресі, 

Атбасар  түсті  металдар  тресі,  «Золоторуда»  тресі  (Қостанай  аумағындағы  алтын  кең  орындарының 

тобы)  одақтық  маңыздағы  кәсіпорындарға  айналды.  Екібастұз  және  Риддер  кәсіпорындарын  РКФСР 

Бүкілодақтық  халық  шаруашылығы  кеңесінің  (БХШК)  мандаты  негізінде  Қазақстанның  Халық 

шаруашылығының  орталық  кеңесі  (ХШОК)  басқарды.  Осы  кеңестінтікелей  басшылығына  Илецк  тұз 

тресі, Павлодар тұз тресі,  «Южно-Урал-золото»,  «Ақжал золото» трестері, Орынбор және Петропавл 

тері-елтірі  трестері,  Қазақстан  балық  тресі  берілді.  Жыл  өткен  сайын  Қазақстанның  үлкенді-кішілі 

кәсіпорындарына,  әсіресе  өнімдері  КСРО-ның  индустриялық  жағынан  дамыған  аймақтарына 

жөнелтіліп  отыратын  өнеркәсіптің  өнім  өндіруші  салаларына  (мұнай,  түсті  металлургия  және  т.б.) 

орталықтың басшылық ықпалы күшейе берді. Қазақстан экономикасының шикізаттық бағыты барған 

сайын айқындала түсті. 

Транспортқа  ерекше  көңіл  бөлінді,  себебі  оның  жұмысын  дұрыстап  жолға  қоймай,  жаңа 

экономикалық  саясаттың  негізгі  міндетін  —  қала  мен  ауыл,  өнеркәсіп  орындары  мен  ауыл 

шаруашылығы  арасындағы  экономикалық  байланыстарды  қалпына  келтіру  мақсатын  жүзеге  асыру 

мүмкін  емес  еді.  Республиканың  негізгі  теміржол  арқауы  —  Орынбор  —Ташкент  күре  жолына  көп 

мөлшерде паровоздар мен вагондар, отын-көмір, ТЖХК (Теміржол халық комиссариаты) салғыртынан 

жиналған әр түрлі материалдар бөлініп, кәсіби біліктілігі жоғары теміржол мамандары, көлік-тасымал 

шаруашылығының білікті басшылары жіберіліп отырды. Жетісу теміржолының Луговой стансасына, 

одан ары Пішпек стансасына дейінгі жалғасы, Петропавл – Көкшетау жолы, сондай-ақ Оңтүстік-Сібір 

магистралінің Славгород — Құлынды - Павлодар желісі және т.б. сияқты жаңа жолдар, әсіресе «астық 

желілері»  жедел  салынды.  Бастапқы  екі  желі  Жетісу  мен  Солтүстік  Қазақстаннан  елдің  орталық 

аймақтарына астық тасуға, ал соңғысы Коряков кәсіпшіліктерінен тұзәк етуге арналды. 

Алайда Қазақстанда оның отар ел болған кезеңінен қалған экономикалық артта қалушылығының, 

құрал-жабдықтардың,  ақшалай  қаржының  және  білікті  мамандардың  жетіспеушілігінің,  сондай-ақ 

жергілікті  қиындықтардың  себебінен  өнеркәсіп  пен  транспорты  қалпына  келтіру  ісі  баяу  қарқынмен 

жүргізілді, бұл кезең 1927 жылдың аяғына дейін жалғасты. 

Түсті  металлургия  саласында  оның  барлық  кәсіпорындарының  60%-ынан  астамы  жұмыс  істеді. 

1926  жылдың  қарсаңында  республиканың  өнеркәсібі  1913  жыл  деңгейінің  61%-ына  ғана,  ал  ауыл 

шаруашылығы 82,9%-ына жете алды. 

Сөйтіп, Қазақстандағы өнеркәсіп пен транспорты қалпына келтіру ісі еліміз индустрияландыруға 

көшіп жатқан кезде аяқталды. Сол кезге дейін өнеркәсіп пен транспорттағы мемлекеттік сектор едәуір 

нығайып, дами бастады. Мемлекет иелігіне алынған жеке меншік кәсіпорындар негізінде пайда болған 

бұл  сектордың  Қазақстандағы  бүкіл  өнеркәсіптегі  үлес  салмағы  64%-на,  ал  ірі  өнеркәсіпте  97,2%-ға 

жетті.  Барлық  теміржол  желілері,  сондай-ақ  кемешілік  ісі,  кеме  айлақтарын  т.с.с.  қосқандағы  ірі  су 

жолдары мемлекет меншігінде болды. Жеке меншіктік секторды дамытуға және сауда еркіндігіне жол 

беретін  жаңа  экономикалық  саясат  жағдайында  Қазақстанда  басқадай  экономикалық  құрылым 

айтарлықтай дамымады. 

Солай  дегенмен  де,  бұл  кенже  қалған,  революцияға  дейінгі,  отарлық  деңгей  болатын,  ол 

Қазақстанның дамуына индустрияландыру жағдайында берік те дербес негіз бола алмас еді, ал жана 

экономикалық  саясат  жағдайында  жұмыс  істеген  өнеркәсіп  орындары  мен  теміржолдар  техникалық 

жағынан артта қалушылық, өндірісте және азық-түлік пен шикізаттарды тасымалдау ісінің мейлінше 

ала-құлалығы,  жол  қатынастарының  әлсіздігі,  кейде  заманға  сай  жол  қатынастарының  болмауы 

себептері нәтижесінде 20-жылдардың екінші жартысында — 30-жылдарда Мәскеудің, Ленинградтың, 

Донбастың,  Оралдың,  КСРО-ның  басқа  да  дамыған  аймақтарының  кәсіпорындары  сияқты  жергілікті 

«индустрияландыру  құралы»  бола  алмады.  Оның  үстіне  ескі  кәсіпорындар  мен  теміржолдарды 

техникалық  жағынан  жаңғырту  немесе  оларды  жаңадан  салу  бағытындағы  алғашқы  қадамдарға 

жергілікті  тұртындар  арасында  білікті  жұмысшылардын  болмауы,  ақшалай  қаржының,  құрылыс 

материалдарының жетіспеушілігі т.б. тікелей кедергі болып отырды. 

Қазақстанның  индустриялық  дамуын  тежеген  қиындықтардың  бірі  -  оның  аумағының 

геологиялық  тұрғыдан  аз  зерттелуі  еді.  Төңкеріске  дейінгі  уақыттардың  өзінде  көмірдің,  мұнайдың, 

түсті металдардың, басқа да пайдалы қазбалардың аса бай қоры бар кең орындары туралы мәліметтер 

көп болғанымен, Кеңес өкіметіне дейін жер аумағының 94%-ы мүлде зерттелмеген болатын. Алғашқы 

бесжылдық жоспар  жасалған  уақытта сол кен орындарының көпшілігі  «ақтаңдақ»  денгейінде қалды, 

жергілікті  жоспарлау  органдарының  әлсіздігі  де  бұған  себеп  болды.  Осы  және  басқа  да  кемшіліктер 

себебінен  КСРО-ның  алғашқы  бесжылдық  жоспарында  Қазақстанның  мұқтаждыкқары  мен 

мүмкіндіктері тиісті деңгейде ескерілмеді. Сондықтан да КСРО-ның Еңбек және Қорғаныс Кеңесі мен 

Халық  Комиссарлары  Кеңесінің  1930  жылғы  1  қыркүйектегі  қаулысында  «халық  шаруашылығы 

құрылысының  бесжылдық  жоспарында  Қазақ  АКСР-нің  мұқтаждықтары  мен  онын  құрылысындағы 

мүмкіндіктер  толық  есепке  алынбаған»,  -  деп  атап  өтуі  кездейсок  емес.  Осыган  байланысты  КСРО-

ның  бесжылдық  жоспарында  көбінесе  елдін  негізгі  табиғи  қорларының  толық  зерттелмеуі,  әсіресе 

өнеркәсіптік бағытта бағамдалмауы кең көлемді зерттеулерді, ізденістер мен барлауды Қазақстанның 

өнеркәсіптік  жоспарының  аса  маңызды  сипатына  айналдырады,  бұл  жұмыстар  келесі  бесжылдықта 

салынатын құрылыс нысандарын даярлап қана қоймай, сонымен бірге осы бесжылдыққа белгіленген 

іс-жоспарларды жүзеге асыруды жалғастыруға, нақтылауға, түбегейлі есепке алуға тиіс» 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстанның мәдени құрылысы.Сауатсыздықты жою.

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: