Орхон ескерткіштеріне тән қасиеттер

Орхон ескерткіштеріне тән қасиеттер

F. Мұсабаев былай деп жазады: VIII ғасырдың бірінші жартысында эпикалық дастанның өзіне лайық көне дәстүрі болған. Соның ең басты ерекшелігінің бірі — әнге құрылуы еді. Мейлі ол сарын, әлде қара өлең болсын, белгілі бір әуенге құрылған. Ерте кездегі ән, өлең сөзі, музыкасы бөлінбейтін дәстүр түрк халықтарында біздің заманға дейін келгені анық». (Жұлдыз», 1970, № 3, 144-бет).

1. 
   Біз талдап отырған Орхон ескерткіштері түгелімен түрк халқына арналған үндеу — жыр үлгісінде жазылған да, ондағы суреттелетін оқиға баяндауға құрылған. Тек Тоныкөк жырындағы Тоныкөктің терең толғаныс үстіндегі ойлы сөздері мен жау елшілерінің, басқа да кейіпкерлердің сөз кезектесуін, сөз алмасуын (диалог) айтпасақ, күллі әрекет, соғыс қимылдары, халықтың әрқилы хал-ахуалы — бәрі де автордың атымен баяндалады. Мәселен,
   

немесе

Күлтегін Байырқылық ақ айғырына мініп Шабуылға ұмтылды,
Бір ерін оққа ұшырды, Екі ерін найзаға ілді.
Сол шабуылда байырқылық ақ айғырдың белі мертікті: Қырғыз қағанын өлтірдік,
Елін алдық. (КТү)

Алғашқы келтірілген мысалдарымыздан жер-жерден, жан-жақтан, жаяу-жалпы келіп жатқан босқын халықтың титықтаған мүшкіл халін автор кеңінен сипаттап, суреттеп жатқан жоқ.

2. 
   Орхон жырларында батырдың жорықтары, шайқастары, соғыс, нәтижесі біркелкі ұқсас болып келеді де, үнемі қайталанып отырады. Әдетте жау жеңіліп, олардың ханы өлтіріледі. Түрк халқының батыры жеңіске жетеді; оның үстіне батырдың астындағы ат өледі, не белі мертігеді. Мысалы:
   

яки, Күлтегін Байырқының Ақ айғырын мініп, шабуылға шықты. Сол айқаста Байырқылық Ақ айғырдың белі мертікті. Қырғыз қағанын өлтірдік, елін алдық.

Соғыстық. Талқандадық. Ханын өлтірдік.

Сол сияқты, Күлтегіннің жау батырларын жеңу әдісі де бір сарындас болып келеді.

Бір ерін оққа ұшырды, Екі ерін найзаға ілді.

Бұл келтірілген үзінділер Орхон жырларында қайталаудың жиі кездесетіндігіне көз жеткізеді.

3. 
   Орхон ескерткіштерінде жоғарыда айтқанымыздай, қара сөз араласып отырады. Ондай жолдардың өзі қазақ эпостарында кездесетін прозалық үлгілердей, мейлінше, көркем болып келеді, кейде ұйқасып жатады.
   

4. 
   Орхон жырлары риторикалы сұрақтарға толы болып келеді. Олар шығармаға ерекше әуез, көтеріңкі леп беріп, жырдан асқақ ерлік сазын танытады.
   

К ү л т е г і н (к і ш і ж а з у):

1. 
   Қарамағындағы халыққа үндеуі;
   
2. 
   Түрк қағанатының суреттелуі;
   
3. 
   Әскери жорықтар;
   
4. 
   Табғаш халқының араға іріткі салу әрекеттері;
   
5. 
   Түрк халқының өзіне тағылар кінәлары;
   
6. 
   Ескерткіштің қойылу себебі;
   

К ү л т е г і н (ү л к е н ж а з у):

1. 
   Түрк халқының ата-тегі жайындағы әңгіме;
   
2. 
   Табғаштардың түрктерді жаулап алуы;
   
3. 
   Елтеріс ханның тұсында ел тұрмысының қайта ерлеуі;
   
4. 
   Қапаған, Білге қағандар жайындағы әңгіме;
   
5. 
   Күлтегіннің жорықтары.
   

Ескерте кететін бір нәрсе, үлкен жазудағы оқиғалар кіші жазудағыдан гөрі әлдеқайда кең, серпінді баяндалған. Айырмашылығы осында ғана.