М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 309,14 Kb.
|
Жас ерекш.психологиясы.
| Мақсаты:Мектепке дейінгі жастың өзіндік ерекшелігін жəне осы жаста болатын даму заңдылықтарын таныстырып, баланың өміріндегі ойын əрекетінің маңызын түсіндіру.
Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі жастарға қарағанда біршама өсіп қалады. Бала күн сайын емес, сағат сайын өседі дегендей жылына 8-10см өседі. Ал салмағы 2,2-2,5 кг артып отырады. Осы жаста барлық сүйектің əрбіреуі пішіні жағынан, өлшемі жағынан, ішкі құрылымы жағынан өзгеріп отырады.Бұл кезеңде баланың дене тұлғасы жақсы іріленгенімен аяғы мен қолының ұзындығы жаңа-жаңа сүйектене бастайды. Осы уақытта баланың жүрек, тынысалу, қанайналым жүйелері жақсы қызмет атқарады.Ағзаның қоршаған ортамен əсерлесуінде маңызды рольді орталық жүйке жүйесі алады. Жүйке жүйесінің əртүрлі бөлімдері интенсивті түрде дамып, ол баланың психикалық əрекеттері мен мінез-құлқынан көріне бастайды. 3 жаста бала үлкен дағдарысты басынан өткереді. Ол жанұяның көзайымы, тірегі өзі емес екендегін түсінеді.Осы уақытқа дейін ал өзін солай сезініп келіп,енді онсыз ата-анасының өмір сүре алатынын сезіп қыңырлығын,қырсықтығын,агрессиясын көрсете бастайды.Осы уақытта ол қарым- қатынастың бір амалы ретінде сөзді,сөйлеуді белсендендіреді.Ол өзінің басынан кешкендерін айтып беріп, өз əсерлерімен бөлісе алады;ол адамдарды есімдерімен атап,көзіне тіке қарап,олармен қалыпты ,лояльды қатынас орнатуды үйренеді;ол өзіне қөңіл бөлген адамға алғысын айтып,жеткізе алады.Осы шақта балада бірнеше қиыншылықтар пайда болады.Солардың бірі,інісі жəне қарындасы пайда болғанан, балада жалғыз еместік сезім туындайды. Бұл жас кезең интенсивті, сенсорлы даму кезеңі болып табылады.Заттарды қабылдаудың ждəне олармен əрекет етудің нəтежиесінде бала оның түсін, пішінін, көлемін, салмағын, температурасын бағалауды үйренеді. Шамамен 4-5 жаста бала заттардың түстері мен пішінін айырып, эталон түрлерін салыстыра алатын халге жетеді. Доджер Браун көптеген тілдік жұмыстың авторы болып табылады. Браун жəне оның əріптестері көптеген топтағы балаларды зерттеп, оның ішінен 3 тілді жазды. Адам Ева жəне Сара Орташа ұзын түсінігін айтуын қолдайды. Броун нақты 5 тіл стадиясына бөлді. Сол 3 баланың зерттеуге қатысқан жинақылықтары бəрімен бірдей болды, тағыда сол сияқты балалармен бірдей болды. Кейбір балалардың білуі жəне ережелері бəрінен бұрын қалыптасты.Əрбір стадияда мінездемелері көптеген балалардың тілдік қателіктері анықталды. ші стадия: осы 1-ші стадияға екі сөзді ұсыныс мінездеме керек. Бұл осы нақты кезең,алғашқы рет телеграфтық тіл пайда болды. Броун, осы құрылымның артында бала өзі сөздің орнына ұсыныс анықталынды. Mines олар тіршілік етуге тырысады, жоғалу жəне оралу осы қажеттілік əсер етеді. ші стадия:Бұл стадияға тілдің қалыптасуына ең үлкен түсініктерді мінезді қолданылады. Мұнда бала сөзді өзгереді, бірақ ол сөз оларға таныс болады. Олар өткен уақыттың етістіктер, формалар қолдарынан келеді. Мыс; ойнаймын-ойнадым, көпше түрінде зат есімдер ереже бойынша өзгеріп тұрады. Кішкентай балалардың балалық шағында қызықты ой қалыптасады, жоғарғы регулярлық- генеризация қиын ереже сөзден өзгеруі пайда болады. Бұрында балалар осы бұрыс етістікті қолданады. ші стадия: Осы 3-ші стадияда балалар өзгермелі түрде жай сөйлемдерді үйренеді. Олар басымды жəне басымсыз сөйлемдерді жəне барлық сұрақтарды қойып жəне сол себептен жай сөздерді қолданылады. Басымды сөйлемдер жазып балалар басымды сөйлемдер айтады. 4-5 стадияда: Бұл стадияда балалар өздерін қиын түрде үйренеді. Балалар синпоксиетті жақсы біледі. 4-5 жасында жəне оны əрі қарай қолданады. Мектепке дейінгі балалар 2-3 сөзден күндердің күнінде жаттай бастайды. Мысалы: осы «əне» басқа сөздер қатынастық обьект арқылы «төмен» деген сөздер қалыптасады. Олар кей кезде өздерінің ойларын айтқысы келеді, бірақ ол өзінің керек сөзін есіне түсіре алмайды. Кейде балалар сөздерді ойдан шығарады. Мысалы: мама мынаны жазып берші сол сияқты 3 жастағы балалар кей кезде қиындықтарды сезінудің біраз өз ойларын əрі қарай айта алады. 4-5 жастағы балалардың көбі етістік ережелерін қолданады, бірақ кейде олардың онша қателіктерін түсінеді. Əртүрлі мəдениетте балалардың өздерінің тілдер жəне көптеген əдістемелері қалыптасқан, ата- аналар балаларға көмектеседі. Зерттеу бойынша маерикандық балаларды бақылап үлкендер балаларды қарау үшін көптеген сұрақтар қалыптасады. Мысалы.: олар көптеген болып жатырған нəрселерді түсіне ме? Деген соларды сөйлеу үшін ойындық процесті айқындайды. Ата-аналар анда- санда баланың сырт келбеті, сөйлеуі болып образда қалыптасады. Күндегі үлкендермен қарым – қатынасы арқылы жəне ақпарат алмасу арқылы олар көп нəрсені түсінгісі келеді. Ата-ананың тілі бала тіліне көп мағына бермейді. Жекелік жəне сөздік балаларда қалыптасуы ортаға байланысты. мысалы: егіздердің сөздік тілі жай темппен қалыптасады. Ата-аналар балалармен сөйлескенде, олар өз балаларына көп нəрсе береді, ортада өздерін мысалдарын айтуға тырысады. Зерттеу бойынша көптеген əдебиеттік кітаптармен көптеген суреттер арқылы балалардың сөйлеуі жеңілдікті түсінеді. Баланың ерекше тиімділігі əдебиет болып табылады. Ата-аналар балаларына оның сұрақтар қойып, балалар өздері ертегілерді ойдан шығарады. Осы образ арқылы балалар өздерінің сол жауаптарын жəне сұратарын қояды. Тіл жəне жыныс: Тіл маңызды құбылыс болып табылады. Бала өздерін түсінгенін жəне адамдармен қарым –қатынаста болады. Ал жыныс-маңызды кішкентай балалардың котегориялық индентификациясы болыа табылады. Ата-ананың санасында балаларды қызын не баласын қалай өздерін ұстау керек екендігін жəне мəдениетке үйрету болып табылады. Баланың тілінің қалыптасуы жыныстық-тиімділікке үйрету болып табылады. Бөпелер сөз айтады. Олар сөздерді үлкендермен жəне басқа адамдармен жəне де өздерімен өздері сөйлейді Олардың сөйлеулері қарапайым болады. Ең бастысы басқа адамдарға көңіл бөлуі керек. Бала жаңа бастаған өнерді меңгереді. Күн өткен сайын бұл қызығушылықтарын тиімді сөзбен ауыстыруы мүмкін. Содан кейін бала еске алады. Адамдар арасында басы мен ортасы жəне соңы болады деп. Бала əңгіме тыңдап отырса, біз мынаны байқаймыз олардың талқыған айырмашылығы бар. Кішкентай балалармен əңгімелесуі коллективтік монологтармен сөйлеседі. Əңгімелескен кезде олар кезекпен айтуы керек екенін бірақ əртүрлі əңгімеде айтуға болады жəне өздерінің арасындағы тақырып бойынша айтуға да болады. Кейін бұл тақырыпты айту кезінде олар өздерінің сөздерін біледі. Басқа адамдар мені тыңдап жəне түсініп жатырма деп қарайды. Балалар үзіліс жасайды, бірнеше рет қайталайды өзін дұрыстайды. Мектеп жасындағы балалар кейде қиындықты сезінеді. Соны тыңдап отырған адамдарға еліктейді жəне 1-2 класста өздерін түсінеді. Балалар өздерінің сөйлегенін басқарып отыру керек, тыңдап отырғандардың арасында қателеспеу жəне ұялмау керек екенін ескеріп отырады. Осы кезде басқарып отырған сөздері сыпайылық көрсетуі мүмкін. (Өтінемін жəне рахмет) назар аудару керек, дұрыс форманы айтуы керек жəне дұрыс айтқан сөздері тақырып бойынша əңгімеге сəйкес келуі керек. Бір уақытта балалар програмасыз аспектілік сөз жəне оны социологиялық функция қалыптасады. Олар біледі –сөз, социологиялық статус адам, роль бағалау болып табылады. Бала түсіне бастайды, сөздерін жазып айтуы синтаксис форма, арқылы əңгімелесіп жатқан адамдарға еліктейді. Балаларға бірнеше уақыт керек, ескерту керек. Олар жылдам талдау арқылы қандай жағдайда адамдар қалыптасып, қандай сөздік идеалды өзгерістер қалыптасады. Крос-мəдениеттік зерттеу көрсеткендей, қандай халық болмасын өздерінің мінез-құлық сөз жəне ата-аналар балаларына мəдениеттік бағалау береді. мысалы: көптеген зерттеулер балаларды тəрбиелеуді Германия мен Америкада қалыптасқан. Неміс ата-аналары өте қатал балалармен сөйлеседі. Жəне американдық ата-аналар балалардың қалауын істейді. Тағы зерттеу айырмашылығы Джудт Донн жəне Джей Броун ағылшын қаласынан Кембридж ата- аналар тəрбиесі қатысады. Балаларға талдау жасады. Жəне сөздік ережелерді көрсетті. 3.Мектепке дейінгі жас баланың физикалық, когнитивті психоəлеуметтік бағытта дамуы ойын барысында туындайды. Ойын-бұл тек балаларға арналған əлемді тану жəне өз ақылын кеңейту болып табылады. Ойын баланың көптеген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Қоршаған ортаны зерттеуге, көңіл көтеруге қызығушылығы. Баланың дамуымен байланысты мұны «балалар жұмысы» деп атайды. Ол баланың интелектуалды ақылымен сенсорлық жəне физикалық қабілеттерінің жоғарлауына əкеледі. Ойын ол басқа түрлерінен ерекшелінеді. Ол өзінің табиғат күшіне байланысты мақсатты көздеуші өзін-өзі марапаттауға бағытталады. Кэтрин Гарви ойынға мынадай мінездеме берді. Бұл тек қанағаттанушылық үшін қолданылатын тəртіп түрі. Ойын ол қандай да, бір мақсатты көздемейді. Басқаша айтқанда ойыен ұсынумен дамуға бағытталған іс-əрекет болып табылады. Балалар өскен сайын ойын өзгеріп отырады. Кішкентай мектепке дейінгі балалар басқа балалармен ойнап, ойыншықтарын ауыстырады, айналада болып жатырғанды талдайды. Осындай интеракция уақыттарында олар алдарына мақсат қойып, өз ережелерін ұстанбайды. Кішкене үлкен балалар бірге ойнап, іс-əрекет барысында бір-біріне көмектеседі. Мектепке дейінгілерге əртүрлі материалдардан бірдеме құрастырып, рольдерде ойнаған ұнайды. Балалардың типтік ойын түрлеріне төмендегідей тоқталайық. жүктеу/скачать 309,14 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|