М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| Қазақтардың рухани әлемі:
әл-Фарабиден Абайға дейін қосқан айтулы жан. Сондықтан, оның шығарған шешімдері «Билер кеңесі» (қазіргі парламент сияқты) арқылы ауыздан-ауызға тарап, қазақ сахарасына жайылған, ал жалпы өмірмәнділік мәселелері халық даналығының қоймасына енгізілген, кейбірі мақал-мәтелдер- ге айналып кеткен. Мысалы: «Ата-ананың қадірін, Балалы болған- да білерсің» – Шал ақындікі; «Ежелгі дұшпан ел болмас» – Бұқар жыраудың айтқаны; «Алтау ала болса – ауыздағы кетеді, Төртеу тү- гел болса – төбедегі келеді» – Майқы бидің тапқырлығы т. б. Билердің толғаулары тек тұрмыстық мәселелерді шешу, сот ісі ғана емес, өмірмәнділік философиялық толғауларға да ұласады. «Дүниеде не өлмейді?» деген ханның сауалына билер: «Ағын су өлмейді, Асқар тау өлмейді, Аспанда ай мен күн өлмейді, Әлемде қара жер өлмейді», – десе, оған Жиренше шешен: Ағын судың өлгені – алты ай қыста қатқаны. Асқар таудың өлгені – Басын бұлттың жапқаны. Ай мен күннің өлгені – Еңкейіп барып батқаны. Қара жердің өлгені қар астында жатқаны. Ажал деген атқан оқ – Бір Алланың қақпаны. Дүниеде не өлмейді, Жақсының аты өлмейді, Ғалымның хаты өлмейді», – деп жауап берген екен [3, 317 б.] Мыңдаған жылдық тарихта шындығында да, кәсіпкерлер мен дәулет иелері, болыстар мен билік иелеріне қарағанда, ғалымдардың еңбектері барынша өміршең екендігі сөзсіз. Философ С.Н. Ақатай да олардың толғауларына былай сипаттама берген болатын: «Шешен- дік сөз – тек ауыз әдебиетінің жанры ғана емес, дүние туралы ел бай- ламы, дүниенің тегі жөніндегі белгілі бір тиянақты көзқарастық по- зицияны арқау еткен тұжырым, әлемді рухани игерудің формасы, басқаша айтқанда, табиғат, адам мен қоғам заңдылықтары туралы болжаулар, пайымдар мен ақыл-ой жиынтығы» [4, 45–46 бб.]. Би толғауларының тағы бір қыры – өзара сұхбат, пікірталастыру түрінде болып келеді [5, 102–103 бб.]. Бұндай пікірталастыру ұрпақтарына берілген сабақ болумен қатар, өздерін одан әрі жетілдіріп отыру үшін құрылған айтыс тәсілі іспетті де болып келеді, екінші бір қырынан қабілеттерін өзара іштей, байқатпай байқасу- сынасу бәсекесі. Бала би бір күні қартайған шағында халқын жиып алып, «Жер- ден ауыр не? Судан терең не? Оттан ыстық не? Көктен биік не?» деген сұрағына ешкім жауап таба алмай, ақыры оған өзі былайша жауап беріпті: |