Мамандық: В130100 «Жалпы медицина» Курс: Лектор: Х.ғ. к., доцент Кожалова Б. З

Оттегінің әсері

• Оттегінің әсері ол құрамына енетін функционалдық топқа байланысты болады.
• Зат молекуласының құрамына енген спирттік гидроксил (ОН), альдегид тобы (СНО) және кетотоп (С=О) фармакологиялық әсерді күшейтеді. Карбоксил тобы (СООН) белсенділік пен уыттылықты төмендетеді және ерігіштікті жақсартады. Бұл әсер алифатикалыққа да, ароматты қосылыстарға да қатысты.
• Ацилдену процесі органикалық қосылыстардың белсенділігіне де, уыттылығына да ықпал жасайды, оның әсерінен бастапқы спирттер, аминдер, фенолдардың фармакологиялық белсенділігі мен уыттылығы толық өзгеруі мүмкін.

• Органикалық қосылыстардың белсенділігіне және уыттылығына ацилдену процесі көп әсер жасайды. Ол спирттер, аминдер және фенолдардың фармакологиялық белсенділігі мен уыттылығын толық өзгертуі мүмкін.
• Ацилдеуші агенттер – жалпы формуласы R-CO-Y, R = алкил, арил, гетероциклдық радикал болып келген ацилдық қосылыстар.
• Кететін топ Y = Hlg, R-COO-, OH, OR, NH2, NHR, NR2, сол сияқты N3. Сонымен қатар, ацилдеуші агент ретінде кетен, дикетен және т.б. қолданылады.
• Ацилдық топ органикалық заттың молекуласына лабильдік топтың (көбіне -NH2) уақытша қорғанысы ретінде немесе молекуланың көміртегілік қаңқасын өзгертіп, оған жаңа қасиеттер беру мақсатында енгізіледі.

• Ацилдену дәрілік заттар мен витаминдердің, сол сияқты продәрілердің синтезінде жиі қолданылатын амалдардың біріне жатады. Олардың көбісінің құрамында ацил тобы болады.
• Ағзада орындалатын деацилдеу процесінің арқасында, уыттылығына байланысты немесе басқаша себептермен ағзаға бірден үлкен дозада жіберілмейтін, биологиялық белсенділігі жоғары болып келген заттар түзіледі.

• Молекуланың құрамына енген нитротоп сопақша миға әсерді күшейтеді. Азот қышқылының алифатикалық күрделі эфирлері және нитротуындылар тамырды кеңейткіш қасиет көрсетеді.
• Молекуланың құрамындағы амин тобы уыттылықты күрт жоғарылатады. Аммиак типтес қосылыстар жүйке орталықтарын және тегіс мускулатураны тітркендіреді, спазм және тырысқақтық туындатады.
• Азот атомын метил топтарымен байланыстыру әртүрлі әсерлер жасайды. Оларды аммиак молекуласына енгізу немесе амин, гидроксил, карбоксил топтарындағы сутегі атомдарын алкилдеу барысында әрқашан физиологиялық белсенділік төмендейді немесе сипатты өзгеріс болады.

• NH3>-NH2>-NH->-N= қатарында белсенділік күшейеді және ганглиоблоктаушы әсер байқалады.
• -N=: > заттардың ОЖЖ әртүрлі бөліктеріне жасайтын әсерін күшейтеді;
• -NH2: > уыттылықты жоғарылатады;
• NH3: > жүйке орталықтарын және тегіс мускулатураны тітркендіреді, спазм және тырысқақтық туындатады.

• –SH (тиол тобы) ауыр металдармен әрекеттеседі және ісікке қарсы әсер жасайды, антидоттар.
• Молекулаға енгізілген этил және метил топтарының әсері әртүрлі.
• Молекуладағы алифатикалық радикалдар, тізбектердің тармақталуы заттың ағзаға жасайтын әсерін өзгертеді.
• Молекулаға енетін алифатикалық радикал тізбегінің ұзындығы – заттың белсенділігі мен уыттылығына әсер ететін маңызды факторлардың бірі. Негізі, алифатикалық тізбек алты көміртегі атомына дейін ұзарғанда, әсердің күшейетіндігі байқалады.

• Анилиннің уыттылығы енгізілген фенолдық гидроксилдан әжептәуір төмендейді.
• п-Аминофенол, әсіресе, оның туындыларының уыттылығы анилиннен төмен.
• о- және п-Аминобензой қышқылдарында анилиннің уытты қасиеттері болмайды (карбоксил тобының әсері).
• Анилиннің уыттылығы ацетилдену нәтижесінде көп азаяды

1. Дисперсиялық немесе Ван-дер-Ваальстік әрекеттесу атомдар бір-біріне жақындағанда, электрондық қабықша мен оң зарядталған ядроның арқасында лезде пайда болатын дипольдерге байланысты барлық атомдардың, сол сияқты инертті газдардың арасында туындайды. Егер жақын орналасқан атомдар тобы көп болса, дисперсиялық байланыстың энергиясы аз деп есептелуіне қарамастан, оның шамасы әжептәуір болуы мүмкін.

Мысалы, мембрананың липидтік қабаттарындағы -СН2- топтарының арасындағы тартылу күші 33 кДж/моль, соның нәтижесінде молекулалардың орналасуы реттелген. Осындай көмірсутекті тізбекке цис орналасқан екі қос байланыс енгізілетін болса, әрекеттесу энергиясы 10-12 кДж/мольға дейін төмендейді. Қарама-қарсы, полюсті липофильдік орынбасушылар дисперсиялық әрекеттесуді жоғарылатып, фармакологиялық белсенділікке әсер етеді.

2. Гидрофобтық әсер – полюссіз топтардың бір-бірімен әрекеттесіп, олардың сумен байланысуына кедергі жасау.

3. Сутекті байланыс арқылы әрекеттесу – биологичлық жүйелерде жиі қолданылады, молекулаішілік әрекеттесулердің (белоктардың екіншілік құрылымы – α-спираль және ДНК) көмегімен құрылымдардың тұрақтылануына ықпал жасайды және молекуларалық байланысуды қамтамасыз етеді.

4. Зарядтың тасымалдануы – электрондыкөп (донор D) және электрондыаз (акцептор А) қосылыстардың арасында орындалатын әрекеттесу:

Примером биологического эффекта, возникающего за счет переноса заряда является связывание серотонина с АТФ.

5. Егер молекулада зарядтар жартылай бөлінетін болса, онда ол өзіне ұқсаспен (диполь-дипольдік әрекеттесу) немесе иондармен (ион-дипольдік әрекеттесу) байланысуға қабылетті болады.

6. Иондық әрекеттесу қарама-қарсы зарядталған бөлшектердің арасында пайда болады. Байланысудың бұл типі құрамында иондалуға қабылетті функционалдық топтары болатын ББЗ нысаналарымен әрекеттескенде маңызды роль атқарады.

7. Коваленттік байланыстар органикалық химияда негізгі болып есептеледі, бірақ ДЗ ағзадағы әрекеттесулеріне көп үлес қоспайды.

Коваленттік байланыстың арқасында пайда болатын биологиялық әсер құрамында As, Sb, Bi атомдары болатын элементорганикалық қосылыстардың қатарында байқалады. Олар ферменттердің тиолдық топтарының құрылымына енетін S атомдарымен қайтымсыз байланысады.