Математика пәнін ұлттық салт-дәстүрмен байланыстыра отырып оқыту әдістері Қошанова Майра Данебековна Еркишева Жазира Сабыровна

1-сурет

Ежелгі есепшілер адам ғұмырының басы бала бойға біткен күннен басталыды деп пайымдаған. Сондықтан адам жасы туралы жылнамаларды алғашқы мүшелге «аты жоққа» (яғни «нөлдік») әр жылды қосып есептейді. Сол себепті бірінші мүшел 13 жастан тұрады деп алынған. Келесі мүшел жастары 13-ке 12 санын бір дүркін,екі дүркін, үш дүркін, т.с.с п дүркін қайталамалап қосу арқылы табылады. Мүшел және мүшел жылдары жайында айтылған ескертулер мен ережелерді жұмсауға бірнеше есеп – мысалдар келтіреміз.

Шәкәрім ақын 1919 жылы жариялаған бір өлеңінде өзінің өмір – жасы туралы мынадай деректер келтіреді:

Жылым - қой, жұлдызым - июль,

Жасым - жеті жүз он жеті ай.

Толық алпыс болады жыл,

Қосылса июнь, апрель, май.

Қазақшалап есеп қылсам

Бесінші мүшелім - бұл сан,

Өмір қанша, өлім қанша,

Емес ол біз білерлік жай .

Осы өлеңдегі деректерді пайдалана отырып, Шәкәрім ақынның 1919 жылы неше жаста, қай жылы туғанын анықтауға болады. Шәкәрім атамыз 1919 жылы 60 жаста болатын болса, яғни апрель, май, июнді қосыла есептегенде, ол 1859 жылы июлда туған. Бұл жұмбақ есебін 1919 жылы наурыз айында жазылғанын да анықтауға болады.

Уақытты есептеуде қазақтар аспан денелерінің орналасуы мен қозғалысына сүйенген. Мәселен, темірқазық жұлдызы жол бағдарлау қызметін атқарған. Бетпақдала мен Мойынқұмды шарлағанда үнемі осы жұлдыз арқылы бағдар жасап отырған. «Жеті қарақшы» қазақтар үшін сағаттың орнына пайдаланып, оның қозғалысы сағат тілінің қозғалысымен сәйкестендірілген.

Жыл мезгілдерін анықтауда «Үркер» жұлдызы ерекше орын алған.Үркердің көкжиекке жақын көрінуі көктемнің белгісі екендігін халық «Жатқанша үркер жамбасқа келсе,жаз шықпаған не қалды», «Үркер жерге түспей,жер қызбайды» деу арқылы білдірген. Ата-бабамыз жаз айларында «Үркер жерге түсті»,ал күз айларында «Үркер төбеге келіп қалыпты»,қыс айларында «Үркер төбеге келіпті, қыс ортасы болды» деп, аспан денелері мен табиғат құбылыстары арасындағы сәйкестікті тереңінен болжаған.Уақытты есептеудің түрі көп болғанымен ерекше аталатыны төртеу. Қазақ халқында «Тіршіліктіің оянуы» деп көктемнен басталатын есептеу жүйесі қабылданған. Бұл жұлдыздық есеп наурыздағы күн мен түннің ұзақтығының теңелетін күнінен басталады.Бұл күнді белгілеу үшін ғимарат құрылыстар салынып, күн сәулесінің терезе қуыстар жылына тек екі рет қана түсетіндей орны белгіленіп, есептеулер жүргізілген. Күн сәулесі түсетін жерде өлшемдік сызықтары бар жалпақ табақ тастар болған. Соның бірі біздің тілімізде айтылатын «Самарқанның көк тасы». Көктемнің теңгеріс күнің, яғни 22-наурызды «Самарқанның көк тасы жібіген күн» дейді. Бұл бейнелеп айтылған сөз тіркесі. Тастың «жібуі» деген сөз, тастың бетіне күн сәулесі түсті деген мағынада айтылған. Тастың бетіндегі төсімдік белгілер бір қарағанда өте қарапайым сызықтар-шаршылардан тұрады. Сыртқы өлшемдері 24 х 24см. Көк тастың өлшемдері 320 х 150 х 65 см. Сахи-Зинда месіртінің қорымда жатыр.

Қазақ халқының өлшемдерді пайдаланған ауызша есептерін қарастырайық [5].

1- есеп. Алтын айқабақ

Той сән- салтанаттың бірі- жамбы ату, айқабақ ілу, жаяу жарыс, күрес.10 құлащтық діңгектің басына алтын айқабақ ілінген. Біріншісі- 8 құлашта, екіншісі- 9 құлашта, үшіншісі- ең төбесінде. Жалаңаяқталған жігіттер діңгекпен өрмелеп барып, алтын теңгелерді – айқабақты алуы тиіс. Кім оған жетсе – алтын айқабақ соныкі.

Егерде бірінші жігіт 2 құлаш өрмелеп, 2 қарыс төмен сырғып түссе, екінші жігіт 1,5 құлаш демалыссыз алға өрмелеп, 1,5 қарыс кейін түссе, үшінші жігіт 2,5 құлаш жоғары өрмелеп, 2,5 құлаш төмен сырғыса, әрбір жігіт неше дем алғаннан кейін алтын айқабаққа жетеді?

1 құлаш = 8 қарыс

Екінші жігіт 1 –айқабаққа 7 демалыста, 2 –айқабаққа 8, 3 –айқабаққа 9 демалыстан кейін жетеді.

Үшінші жігіт сәйкесінше 1 –айқабаққа 4 демалыста, келесі екеуіне5 демалыста жетеді.

2-есеп «Жылқыға жем беру».

Біреу алты жылқысына күн сайын он қадақ сұлы беріп жүреді. Жем жылқының жасына қарай бөлінеді: биеге – үш қадақ, құнандарына – екі қадақтан, ал тай басына бір қадақтан жем береді.

Мал иесі үйіне алыстан келіп, қонақ болып отырған жекжатына әңгіме арасында өзінің осы тіршілігін айтып қалады.

«Сонда бие нешеу, құнан нешеу, тай нешеу болғаны?» - деп, қонақ жылқы санын іштей есептеуге көшті.

Ауылдас жылқыңды қалай бағып отырсың деп үй иесінен сұрады. Сонда ол: Жылқыларыма күніне 10 қадақ жем берем. 2 бием бар. Құнанға екі қадақтан , тайға бір қадақтан жем беремін. Әржағын өзің есепте. Шаруасың ғой, -деді иесі.

Баянаула тауының ішінде әр жерде омарта қойып, бал арасын ұстаудың ғылымын білгендігі соншалық, 1888 жылы аралары жұтап, 4 омарта қалған еді. Содан 1889 жылда жеті омарта бала шығарып, баршасы 11 омарта болды. Әр омартадан екі пұттан бал алды. Балдың қадағы Баянаулада арзан болғанда 20 тиыннан сатылады. Бұл недеген пайда?

1 пұт≈16 кг, 1 қадақ ≈ 400 г

Жауабы: Шамамен 17600 тиын.

Шешуі: 1 пұт≈16 кг, ал 1 қадақ ≈ 400 г екенін ескерсек, 11∙2 пұт =22 пұт болады. Ол 22∙16 кг = 352 кг-ға тең болады. Демек, 352 кг : 400 г = 880 қадақ. Әр қадақ 20 тиыннан тұратындықтан, 880 қадақ бал 17600 тиын тұрады.

Елімізде математика сабағын оқытатын кадрлардың кәсіптік құзіреттілігігін қалыптастыру – олардың пән бойынша білімін шыңдаумен қатар, жалпы интеллектуалдық ойлау кеңістігін кеңейтуді де талап етеді. Математика сабақтарында мектеп оқушыларының математикалық-логикалық, интеллектуалдық ойлауын дамыту үшін, тарихи, классикалық есептерді, ұлы математикатердің және басқа пән ғалымдарының математика жөніндегі немесе адамгершілік т.б. адам бойындағы жағымды қасиеттері, фәлсафалық тұрғыдағы қанатты сөздері, математика тарихындағы қызықты оқиғалар, парадокстар мен шешімі жоқ есептерді, тарихи мәліметтерді пайдалану әдістемесінің маңызы зор.

Математиканың мектептік курсында ғылым тарихының элементтерін жүйелі пайдалану оқушылардың пәнге деген ынтасын дамытуға, математиканы неғұрлым терең де берік игеруге, мектеп оқушыларының диалектикалық-материалистік дүниетанымын қалыптастыруға жәрдемдеседі. Сондай-ақ өз елімізден шыққан математиктер туралы әңгімелер оқушылардың өз еліне, Отанына мақтаныш сезімін тудырады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

2. Kazakhstan Respublikasi 12 jildik jalpi orta bilim beru tujırımdaması. - Astana, 2005. 1-2.

3. Kazakhstan Respublikasi jana formatsia pedagogynyn pedagogikalik bilim beru tujırımdaması Astana, 2005

4. Uzakbaeva S., Kozhakhmetova K.Jogfrgi mektep studentterine ethopedagogikalik bilim beru tujırımdaması.: Almaty,Oner 1998.

5.Elubaev S.Kazakhtin bauirgi kara esepteri. A: Kazakhstan, 1996. -144b.

6. A. Abylkasymova A.E.Kobesov: Rakhimbek Matematikani okitudin teorifsi men adistemesi.-: Almaty:Bilim, 1998.

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті,

Б.Саттарханов көшесі 29, Түркістан қ , Қазақстан

maira_koshanova@mail.ru

тел:87058987216
Еркишева Жазира

Ғылыми атағы: магистр

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті,