Main body. Fascinating Facts: Origins

Main body. Fascinating Facts:

Origins

The Library of Congress is the largest library in the world, with more than 164 million items on approximately 838 miles of bookshelves. The collections include more than 38 million books and other printed materials, 3.6 million recordings, 14 million photographs, 5.5 million maps, 8.1 million pieces of sheet music and 70 million manuscripts.

The Library receives some 15,000 items each working day and adds approximately 12,000 items to the collections daily. The majority of the collections are received through the Copyright registration process, as the Library is home to the U.S. Copyright Office. Materials are also acquired through gift, purchase, other government agencies (state, local and federal), Cataloging in Publication (a pre-publication arrangement with publishers) and exchange with libraries in the United States and abroad. Items not selected for the collections or other internal purposes are used in the Library’s national and international exchange programs. Through these exchanges the Library acquires material that would not be available otherwise. The remaining items are made available to other federal agencies and are then available for donation to educational institutions, public bodies and nonprofit tax-exempt organizations in the United States.

Since 1962, the Library of Congress has maintained offices abroad to acquire, catalog and preserve library and research materials from countries where such materials are essentially unavailable through conventional acquisitions methods. Overseas offices in New Delhi (India), Cairo (Egypt), Rio de Janeiro (Brazil), Jakarta (Indonesia), Nairobi (Kenya) and Islamabad (Pakistan) collectively acquire materials from more than 60 countries and acquire materials on behalf of United States libraries participating in the Cooperative Acquisitions Program. The Library is also collaborating with institutions around the globe to provide content on the World Digital Library.

Approximately half of the Library’s book and serial collections are in languages other than English. The collections contain materials in some 470 languages.

The Library’s African and Middle Eastern Division holds 600,000 volumes in the non-Roman script languages of the region.

The Library's Asian Division collection holds more than 3 million items, the largest assemblage of Chinese, Japanese and Korean materials outside of Asia, and one of the largest Tibetan collections in the world.

The Library holds the largest collection of Russian-language materials in the United States and the largest outside of Russia (more than 750,000 items). The Library’s Iberian, Latin American and Caribbean collections, comprising more than 10 million items (books, journals, newspapers, maps, manuscripts, photographs, posters, recordings, sheet music and other materials) are the largest and most complete in the world.

The Law Library of Congress is the world's largest law library, with more than 2.9 million volumes, including one of the world's best rare law book collections and the most complete collection of foreign legal gazettes in the United States. The Law Library contains United States congressional publications dating back to the nation's founding.

The Library holds the largest rare-book collection in North America (more than 700,000 volumes), including the largest collection of 15th-century books in the Western Hemisphere. The collection also includes the first known book printed in North America, “The Bay Psalm Book” (1640).

The Library possesses approximately 100 extremely rare children's books, including “The Children's New Play-Thing” (Philadelphia, 1763) and “The Children's Bible” (Philadelphia, 1763).

The smallest book in the Library of Congress is “Old King Cole.” It is 1/25” x 1/25”, or about the size of the period at the end of this sentence.

The largest book in the Library of Congress is a 5-by-7 foot book featuring color images of Bhutan. With support from Microsoft, a team of students from the Massachusetts Institute of Technology recorded the ancient life and culture in this Southeast Asian country and made 40,000 digital images available to the Bhutan National Archives. A copy of the picture book was donated to the Library of Congress.

One of the oldest examples of printing in the world – passages from a Buddhist sutra, or discourse, printed in 770 A.D. – is housed in the Library’s Asian Division. The oldest written material in the Library is a cuneiform tablet dating from 2040 B.C.

Foremost among the Manuscript Division's holdings are the papers of 23 presidents, ranging from George Washington to Calvin Coolidge.

The Gutenberg Bible, one of the treasures of the Library of Congress, was purchased in 1930. The 15th-century work is one of three perfect copies on vellum in the world.

The Library's Prints and Photographs Division contains more than 15 million visual images, including the most comprehensive international collection of posters in the world, the most comprehensive visual record of the Civil War, and pioneering documentation of America's historic architecture. More than 1.2 million images are accessible on the Prints and Photographs online catalog at www.loc.gov/pictures/.

Opened in 2007, the Library’s Packard Campus for Audio Visual Conservation in Culpeper, Va., was designed for the acquisition, cataloging, storage and preservation of the nation’s collection of moving images and recorded sounds. In partnership with the Packard Humanities Institute, the U.S. Congress and the Architect of the Capitol, the Library’s state-of-the-art facility houses the largest and most comprehensive collection of American and foreign-produced films, television broadcasts and sound recordings. The facility houses 6 million items, including more than 3.6 million sound recordings and more than 1.8 million film, television and video items, representing more than a century of audiovisual production.

The Library holds the most comprehensive collection of American music in the world, more than 22 million items including 8.1 million pieces of sheet music. The collection includes an extensive assemblage of original manuscripts by composers of the American musical theater and the largest collection of any one kind of musical instrument (flute) in the world. The Library sponsors a long-running broadcast concert series of chamber music.

With more than 6 million items, the Archive of Folk Culture in the American Folklife Center is the largest repository of traditional cultural documentation in the United States and one of the largest in the world. It contains the largest collection of American Indian music and spoken word, including the earliest ethnographic field recordings made anywhere in the world.

The American Folklife Center administers the Veterans History Project, which was established by Congress in 2000 to preserve the reminiscences of the nation’s war veterans. To date, more than 100,000 submissions have been collected, including many from members of Congress.

The American Folklife Center also administers and preserves the StoryCorps project, a nationwide grassroots initiative to record the oral histories of ordinary citizens.

Since 1931, the Library has provided books to the blind in braille and on sound recordings. The National Library Service for the Blind and Physically Handicapped has replaced its inventory of recordings on audio cassettes with newly developed Digital Talking Books and digital playback equipment.

The Library's Geography and Map Division holds more than 5.5 million items, the world's largest collection of cartographic materials. It has the largest collection of fire-insurance maps of cities and towns in the United States, providing unparalleled coverage of the growth of urban America from the late 19th to the mid-20th centuries. The collection also includes the 1507 world map by Martin Waldseemüller, known as "America’s Birth Certificate," the first document on which the name "America" appears.

The Library’s general collections contain the largest historical collection of U.S. telephone criss-cross (phone number and address) and city directories in the world. The Library acquires more than 8,000 volumes a year and holds more than 124,000 telephone books and microfilmed city directories from 650 U.S. cities and towns. This vast collection includes historical foreign telephone books and city directories (almost 1,500 per year received from more than 100 countries).

The Library’s Serial and Government Publications Division contains the world's largest collection of comic books (5,000 titles; 135,000 issues). The oldest comic book in the collection is “Popular Comics,” February 1936. The division also holds the world's most extensive newspaper collection. The oldest original newspaper in the collection is "Mercurius Publicas Comprising the Sum of Forraign Intelligence," December 29, 1659.

The Library of Congress has one of the largest and most diverse collections of scientific and technical information in the world. Such material makes up roughly one-fourth of its total book and journal collection. The Library's Science, Technology and Business Division maintains this country's largest collections of technical reports and standards (some 5 million foreign and domestic items).

1. 
   https://www.loc.gov/
   
2. 
   https://www.loc.gov/collections/
   
3. 
   https://www.loc.gov/about/frequently-asked-questions/
   

Қазіргі таңда кәсіби білікті мамандар даярлау мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр. Дуалды оқыту жүйесі тиімділігі тәжірибеде дәлелденген өндіріс пен теорияны ұштастыру технологиясы. Негізгі мақсаты – өндірістегі жұмыс берушілермен бірлесе отырып, еңбек нарығында бәсекеге төтеп беретін кәсіби білікті мамандар даярлау.

Жұмыс берушілердің тапсырысы бойынша маман дайындау мәселесі туралы сөз қозғамас бұрын, жалпы нарықтық қатынастың қыр-сырын, ерекшеліктері мен заңдылықтарын меңгерген абзал. Себебі, нарықта біз жайшылықта мән бере бермейтін ұсақ-түйектің өзі үлкен рөл атқарады. Сондай-ақ, нарық заңында барлығы сұраныс және ұсынысқа тікелей тәуелді екенін де ұмытпауымыз керек. Осы жерде, басты тақырыпқа оралсақ, бірінші кезекте жұмыс берушінің тапсырысы аса маңызды. Тапсырыс – бұл белгілі бір қажеттіліктен туындап отырған сұраныс. Ал, маман дайындау ісін ұсыныспен байланыстыруға болады.

Еліміз тәуелсіздік алған алғашқы жылдары «Алдымен экономика, сосын саясат» ұстанымымен нарықтық экономикаға көшті. Осылайша, бүгінде Қазақстан әлемдік экономиканың бір бөлшегіне айналып отыр. Мемлекетаралық сауда айналымы, бәсекелестік, жаһандану терминдері өмірімізге дендеп енді. Есесіне, қазіргі уақытта жұмыс берушінің тапсырысы бойынша маман дайындау мәселесі күн тәртібіне шығып отыр. Еңбек нарығына сай маман дайындау ісі саяси мәнге ие деуге болады. Бір қарағанда, бұл мәселемен ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысып жатқанға ұқсайды. Елдегі жұмыссыздықты жою, қайта даярлау, еңбекпен қамту бағытында қабылданып жатқан бағдарламалар мен іс-шаралар да аз емес. Әр өңірде дәл осы мәселелерді мойнына алған мекемелер де баршылық. Олар жұмыс берушілермен тығыз байланыс орнатып, дәл соларға керекті мамандарды дайындауға күш салуда. Қалай десек те, жұмыс берушінің тапсырысы бойынша маман дайындаудағы басты қағида – жан-жақты сұранысқа сай болу. Әрине, бірінші кезекте ол уақыттың сұранысына лайықты болуы шарт. Мәселен, БАҚ саласы. ХV ғасырда − кітап, ХVІ − газет, ХVІІ ғасырда журнал жарыққа шықты. ХХ ғасырда радио мен телевизияның пайда болуы ақпарат саласының пәрменін арттырса, ал, ХХІ ғасырда ғаламтор жоғарыдағы ақпарат құралдарын бір арнаға тоғыстырып отыр. Осылайша, БАҚ дамудың жаңа сатысына көтерілді. Жаңа медиаға жол ашылды. Ақпаратты қас-қағым сәтте әлемнің түкпір-түкпіріне тарату мүмкіндігі артты. Осыған сай, ағылған ақпараттардың анталаған жаңа тұтынушылары пайда болды. Сәйкесінше, масс-медиа бүгінгі қоғамнан өзіне лайықты орнын алды. Алайда, интернет түгелдей БАҚ бола алмайды. Өйткені, онда қалың бұқараға емес, шектеулі адамдар тобына ғана арналған сайттар да бар. Осыған орай, интернет ұғымына байланысты екі түрлі көзқарас қалыптасуда: біріншіден, барлық желілік кеңістікті біртұтас бұқаралық ақпарат құралдары деп қарауға болса, екіншіден, бұқаралық ақпарат құралдары, дүкен, кітапхана сияқты нысандармен қатар көрініс тапқан бөлек виртуалды кеңістік ретінде қарастыруға болады.

Негізгі тақырыпты тереңнен қаузап, жақыннан көретін болсақ, қазіргі масс-медианың сұранысы да өзгеше. Ал, осы медианың бас маманы журналистер қауымы десек, бүгінгі журналистерге қойылатын талап та басқаша. Дәстүрлі БАҚ-та қаламы ұшқыр, озық ойлы тілшілерге қашанда сұраныс жоғары болса, бүгінгі тілшілерге бұл аздық етеді. Халықаралық қатынас тілдерін меңгеріп, заманауи техникалардан да хабары болуы, кез келген салаға қалам тартарлықтай біліктілігі, қауқары болуы шарт. Түптеп келгенде, мұның барлығы заман талабы, уақыт сұранысы. Қала берді жұмыс беруші тараптың талабы. Әлемдік бәсекеде әмбебап тілшілердің бәсі жоғары.

Жоғарыда тоқталғанымыздай, нарық сұраныс пен ұсыныстан тұрады. Бұл қағида еңбек нарығының да ажырамас бөлігі. Жұмыс берушілер белгілі бір маманды оқытуға тапсырыс бермес бұрын, өздерінің нені қалайтынын, яғни, сұранысын нақтылап алуы керек. Бұл ақпарат саласына да қатысты. Мәселен, кейінгі жылдары салалық журналистерге деген сұраныс артқан. Атап айтқанда, құқықтық, экономикалық, банк жүйесін, қоғаммен байланыс (PR) т.б салалардың ақпарат айдынында еркін жүзе алмауы, осы салаларды бір кісідей білетін қалам иелерінің қатарының аздығы жиі айтылып жүр. Бұл талаптарға сай журналистердің жоқтығы, тілшінің ғана кемшілігі емес. Ол сол маманды дайындайтын оқу орындарының олқылығы. Сондықтан, оқу орындарына жаңа сұранысқа сай маман дайындау ісіне шындап көңіл бөлуі, тұтастай оқу базасына, дәстүріне өзгеріс енгізуі керек. Тіпті, бүгінгі оқыту жүйесінің ескіргені сонша, теория мен практика арасындағы айырмашылық уақыт өлшемімен есептегенде кемі ширек ғасыр кейін қалған. Сондықтан, жұмыс берушілердің тапсырысына сай маман даярлау ісінде теория мен тәжірбиені ұштастыруды ұйымдастыру, ғылым мен техниканың жетістігін пайдаға асыру қажет-ақ. Осы ретте оқу бағдарламаларын қайта қарап, сәйкесінше оқулықтарды жаңарту да артықтық етпейді.

Бүгін ақпарат ағыны интернетке ойысты. Интернеттің пайда болуына қарай журналистиканың өзіне тән жаңа формасы дүниеге келді. Академик Ғ.Есімнің: «...біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың мазмұнын анықтайтын фактор – ақпарат. Оны біз ақпараттық қоғам деп жүрміз. Бүкіл әлем бір сәтте үйіңізге сыйып кетеді. Интернет, электрондық пошта жүйесі,  жетілген коммуникация әлемді тұтастырып барады. Бұрынғыдай әр елдің «сырын» сақтауы мүмкін емес. Ел ішіндегі оқиға күні ертең әлем тілдеріндегі басылым беттерінде жария етілмек. Мұның бәрі қазақстандықтардың ой-өрісіне, сезім-санасына, мінезіне, тұрмысына сапалы өзгерістер енгізуде»,– деген пікірі интернеттің зор мүмкіндігін ғана паш етіп тұрған жоқ, бұл осы салаға сай мамандарға деген сұраныстың өсекендігінен хабар береді. Интернет – журналистика, дәстүрлі журналистика ағымына айтарлықтай өзгеріс алып келді. Яғни, біз бүгін БАҚ саласына маман дайындау ісіне түбегейлі реформа жасамасақ, ертең түлектеріміздің жұмыссыз қалуы ғажап емес.

2006-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ақпарат нарығының бәсекеге қабілеттілігін дамыту жөніндегі тұжырымдама жалғасын табуы керек. Журналистика үздіксіз ізденісті қажет ететін маманның қатарында. Сондықтан, көптеген журналистер қосымша мамандық алуға мәжбүр. Мысалы, заң саласын сауатты жазатын тілші болғысы келетіндер заңгер мамандығын қосымша оқып, өздерінше сұранысқа сай болуға талпынып жүр. Әрине, бұл үрдіс қуантады. Алайда, бүгінгі уақыт қысқан заманда кез келген адамның мамандық қуып жүруге мүмкіндігі бола бермейді.

Жұмыс берушілердің тапсырысы бойынша мамандар даярлау жұмыссыздықты азайтып, экономиканы дамытуға ықпал етері даусыз.

Қазіргі таңда жұмыс берушілердің түлектерді сапалы дайындауға талабы жоғары. Жұмыс берушілер де өз кезегінде жұмыспен қамтуға кепілдік беруі тиіс.

Өзінің пікірін еркін білдіру құқығы Адам құқығы мен негізгі бостандықтарды қорғау туралы Еуропалық конвенциясында (әрі қарай-Адам құқықтары туралы Конвенция) әрі қарай дами түсті. Бұл конвенцияның құрастырылуын Еуропа Кеңесі 1949-1950 жылдары жүргізді және 1950 жылдың 4 қарашасында қол қоюмен аяқтады. Конвенцияның 10-бабында «міндеттемелер мен жауапкершілікті жүктейтін осы бостандықтарды жүзеге асыру заңмен қарастырылған және демократиялық қоғамда мемлекеттік қауіпсіздік, аумақтық тұтастық немесе қоғамдық тәртіп мүддесінде, тәртіпсіздіктің алдын алу, денсаулық және адамгершілікті қорғау, өзге тұлғалардың абыройы мен құқықтарын қорғау, құпия түрде алынған ақпараттың жариялануының алдын алу немесе сот әділдігінің беделі мен риясыздығын қамтамасыз ету мақсатында ресмилікпен, шарттармен, шектеулер және айыппұлдық санкциялармен байланысты болуы мүмкін».

Осы жерде бұқаралық ақпарат құралдарының қызметінің жалпы заңдылығы, ішкі заңнамалардың халықаралық нормалар мен талаптарға, азаматтық қоғамның және жалпы құқықтық мәдениеттің даму деңгейіне қатынасы жайлы мәселе туындайды.

Бұқаралық ақпарат құралдарының заңнамалық базасын қарастырмас бұрын, «бұқаралық ақпарат» ұғымына анықтама беру керек. Қазақстандық БАҚ туралы заңда «бұқаралық ақпарат» ұғымы «тұлғалардың шектеусiз топтарына арналған баспа, дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдары» деп берілген, ал «бұқаралық ақпарат құралы» анықтамасына «мерзiмдi баспасөз басылымы, теле-, радиоарна, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және интернет-ресурстарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе үздiксiз бұқаралық таратудың басқа да нысаны» деген сипаттама берілген.

БАҚ-тың қазіргі таңдағы қоғам жағдайындағы қызметі қоғамды әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша ақпараттандырумен ғана шектелмейді, оған қоса, ауқымы кеңірек қарастырылады - бұқаралық сана үшін әлеуметтік мақсаттарды қалыптастырудан өзге, олар саяси жарнаманың функциясын орындайды және сонымен қатар, оның құралы болып та есептеледі. Бастапқы кезде БАҚ хабарламаларды, ақпаратты, білімді, көркем құндылықтарды таратуға арналған болса, кейіннен саяси көзқарастарды насихаттау мәселесіне де араласа бастады.

Насихаттау (орыс.пропаганда, лат. propaganda – таралуға тиісті дүние) кең мағынасында - негізгі функциясы болып белгілі бір көзқарастарды, түсініктер мен эмоционалды қалыпты қалыптастыру, сонымен қатар адамдардың әрекетіне ықпал ету мақсатында білім, көркемдік құндылықтарды және өзге ақпаратты тарату саналатын әлеуметтік қызметтің ерекше түрі. Рухани құндылықтарды насихаттау – насихат жүргізілетін нақты жағдайды, аудитория ерекшеліктерін, шарттарды ескеруді талап етеді. Насихаттау үдерісінде ғылым, өнерді көпшілікке таратуды ғана емес, сонымен қатар оларды байыту, дамыту жүзеге асады.

Едәуір тар мағынасында - бұл бұқара арасында белгілі бір саяси көшбасшылардың, партиялар мен мемлекеттердің идеологиясы және саясатын тарату бойынша қызмет. Бүгінгі таңда насихаттаудың рухани қызметтің ерекше ортасына рәсімделгенін және де бұқараға идеялық-псхологиялық әсер етуді ұйымдастырудың құралдары, формалары мен әдістері ретінде қалыптасқанын айтуға болады.

Оның өзіне тән сипаттары: мақсаттылық, нақты саралау, үздіксіз әсер ету, көпшілікке бағытталуы.

Насихаттаудың маңыздылығы идеологияны тарату барысында байқалады. Идеология дегеніміз (грек. idea идея, түрі және logos сөз, ұғым, ілім) - бұл қандай да бір ақиқаттылыққа деген қатынас, көзқарастар, мүдделер, мақсаттар, ниеттер, адамдардың, топтардың, партиялардың, қандай да бір дәуірдің, ұрпақтың, қоғамдық қозғалыстың адамдары не билік субъектілерінің ой шабыттары, қандай да бір идеологияны тасымалдаушылардың дүниеге деген көзқарасы, ой шабыттары мен өмірлік ұстанымдарына дейін бейнеленетін көзқарастар мен идеялардың жүйесі. Сол себепті, бұқаралық ақпарат құралдарының кімге тиесілі екендігі жайлы мәселе өзекті болып отыр. Себебі «кім ақпаратты иеленсе, сол әлемді басқарады».

«Қоғам - жаңа технологиялар» арақатынасы ылғи да философиялық зерттеулердің дәстүрлі объектісі болатын. Қазіргі ақпараттық индустриядағы өзгерістердің қарқындылығы және жалпыға әсер етуі соншалық, бір уақытта эмпирикалық та, теориялық деңгейлердегі де үдерістерді зерттеп және олардың негізінде жалпы тұжырым мен ұсыныстар жасау - заманауи жағдайдың ерекшелігінің мәні болып отыр. Көптеген перспективалы бағыттар бүгінгі таңда тек айқындалып қана келе жатыр, алайда олардың тез жүзеге асу мүмкіндігі соншалық, олардың толықтай рәсімделуіне тіпті уақыт та болмай қалуы мүмкін. Сол себепті, ақпараттық қоғамның қалыптасуының талдауын жүргізу, жеке мемлекетке өзінің жеке секторымен, өнеркәсібімен және ғылыми-техникалық интеллигенциясымен бірге жаһандық ақпараттық қоғам жолындағы мақсаттар мен міндеттерді анықтауға мүмкіндік беретін стратегияларды құру қажет. Халықаралық және жаһандық деңгейдегі дәл осы мәселелер, барлық мемлекеттер үшін әмбебап ұсыныстар қалыптастырушы халықаралық заңгерлердің алдында тұрған проблемалар.

Ақпараттық қоғам қазірдің өзінде шынайы, объективті белгілерге ие. Ақпараттық қоғамның қалыптасуының шынайы механизмдерін ұғынуда дедуктивті саралаудың берері аз. Сол себепті, халықаралық заңгерлердің ұсыныстарды әмбебап деңгейде құрастыруы аса қажет. Алайда, бұл жерде ескеретін жайт, жалпы ақпараттық қоғамның қалыптасуының оңтайлы жақтарымен қатар, көптеген астыртын қауіптері де бар. Жекелей алғанда, халықаралық қауіпсіздік контекстінде ақпаратпен алмасу мәселесі өзекті болып отыр.

ХХ ғасырдың соңғы жылдары – бұл бұқаралық және ресми ақпаратты реттеу саласындағы ұлттық заңнаманы қалыптастыру, ақпараттық жүйелерге қолжетімділікті қамтамасыз ету, сонымен қатар, мемлекеттік құпия және өзге де шектелген ақпарат түрлеріне қолжетімділікті қамтамасыз ету кезеңі.

Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнаманы дамыту, ақпараттандыру үдерісінде пайдаланылатын заманауи компьютер құралдары, деректер базасы, микросхемалар секілді шығармашылықтың объектілеріне авторлық және патенттік құқық бойынша заңнаманы дамытумен қатар, азаматтарға кітапхана және мұрағат арналары бойынша ақпарат ұсыну механизмдері туралы ұлттық нормашығармашылық жетілдіріліп жатыр.

Түрлі деңгейлі субъектілердің мүдделерін қорғау кепілдемелері, механизмдерінің және қауіпсіздік мәселелері ақпаратқа қолжетімділік құқығының жалпы проблемасынан басым болып келе жатыр.

Тағы бір маңызды мәселе - проблеманың екі жағы - ақпарат еркіндігі мен ақпарат мазмұны арасындағы негізсіз диспропорция, яғни үйлеспеушілік. Қасақана кедергілерді келтіруді әрбір адамның шекараларға қарамастан, барлық хабарлар, пікірлер және идеялар туралы толықтай хабар алу құқығын теріске шығару ретінде кінәраттай отырып, бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы алғашқы құжаттар зиян ақпаратты жеткізу мүмкіндігін жете бағаламаған болатын. Үкіметке өзге халықтарға қатысты орынсыз жала жабатын ақпаратты таратудан бас тарту, фактілер жайлы хабарды шынайы және объективті түрде жеткізе отырып, халықаралық бейбітшілік мүддесінде этика талаптарымен сәйкестендірілетін ақпаратты жіберу ұсынылды.

Басқарудың жаңа нысандары - ақпараттық қауіпсіздік, киберлаңкестік, электронды сауда-саттық әлі де болса қалыптасуда, олармен қатар бақылаудың жаңа формалары да түзілуі қажет, сол себепті барлық мемлекеттердің ақпаратпен халықаралық алмасу саласындағы ынтымақтастығы өте қажет саналады.

Осыған орай, жеке мемлекеттер және әлемдік қауымдастық жалпы алғанда өзінің ақпараттық кеңістігінің дербес құқықтылығын қамтамасыз ету үшін барлық нақты шараларды қабылдап отыр.

БҰҰ мамандандырылған мекемелерінің резолюциялары міндетті сипатқа ие емес, алайда олар құқық нормаларының қалыптасуында, ұғымдарды анықтауда, ұйымдастыру саясатын нақтылауда үлкен рөл атқара алады. Сол себепті ақпарат мәселелері бойынша Бас конференциясының резолюцияларының жиынтығы құқықтың жаңа институтының қалыптасуын көрсетеді.

Ақпаратпен халықаралық алмасудың тенденцияларын анықтайтын, соңғы кездері қабылданған едәуір маңызды құжаттардың қатарында келесілерді атауға болады: Тілшілердің Еуропалық федерациясының (ТЕФ) конференциясымен қабылданған (1996 жылдың 27 сәуірі) «Хабардар болу құқығы. Еуропалық мемлекеттердегі ақпаратқа қолжетімділік» декларациясы, «Ақпараттың тәуелсіз және плюралистік құралдарын нығайту» атты 1997 жылдың 13 қыркүйегіндегі, ЮНЕСКО-ның Бас конференциясының 29-сессиясында мақұлданған (1997 жылдың 12 қарашасы) София декларациясы (әсіресе, Орталық және Шығыс Еуропа мемлекеттерінде), Жаһандық ақпараттық қауымдастықтың Окинава хартиясы (2000ж. 22 шілдесі).

Қазақстанның ақпараттық құқығының дамуы халықаралық-құқықтық стандарттардан шегіністе жүре алмайды, себебі қазақстандық ақпараттық кеңістік әлемдік ақпараттық кеңістіктің құрамдас бөлігі болып табылады. Оған қоса, БАҚ-қа қатысты қазақстандық заңнамалық үдеріс адам және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарына қатысты халықаралық-құқықтық құжаттардың да, 1975 жылғы ЕҚЫК Хельсинкі Қорытынды құжатының және 1989 жылғы Ақпараттық форумның ұсыныстарының да тікелей әсеріне ұшырап отыр.

Осы жерден келіп қазақстандық ақпараттық технологиялардың шет елдік технологиялармен үйлесу, өзара әрекеттесу және толықтай интеграциялануын құқықтық реттеудің қажеттілігі келіп туындайды. Құқықтық реттеу ақпараттандыру саласындағы халықаралық серіктестіктің бүкіл жүйесін дамытуға септігін тигізуге, жекелей алғанда, келісілген халықаралық жобалар мен бағдарламалардың жүзеге асырылуына септігін тигізуге бағытталады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Всеобщая декларация прав человека и гражданина от 10 декабря. 1948 г. Резолюция 217 А (III). Действующее международное право в 3-х тт. Сост. Колосов Ю.М., Кривчикова Э.С. - М.: Московский независимый институт международного права 1996г.
   
2. 
   Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод от 4 ноября 1950 г. Council of Europe, European Treaty Series, No.5.
   
3. 
   ҚР «БАҚ туралы» Заңы, №451, 23 шілде, 1999ж.
   
4. 
   Теория и практика средств массовой информации. Учебное пособие. - М.: МГСУ, 1993.
   
5. 
   Круглов Е.В. Массовая коммуникация в Восточной и Юго-Восточной Азии: тенденции и особенности развития накануне XXI века. - М.: МГУ, 2000.
   

К чему обязывает журналиста «метод смены профессии»? Что позволено автору в его достаточно свободном плавании по нивам другой специальности? Каковы этические и юридические аспекты этого перевоплощения? Постараемся ответить на эти и другие многочисленные вопросы. Есть определенные правила игры.

- проникнуть в самую суть описываемого;

- рассказать о давно известном по-новому, нетрадиционно;

- показать профессию изнутри, представить аудитории то, о чем знают только специалисты;

- высказать собственные впечатления об «освоенной» профессии;

- высветить грани проблемы, которые бывают видны только свежим взглядом репортера;

- привлечь внимание общества к поднимаемой проблеме.

Метод смены профессии обязывает журналиста:

- корректно относиться ко всем специальностям, не подразделяя их на «физиков и лириков»;

- помнить, что «все работы хороши»;

- не выдавать особые секреты чужого, временно «заимствованного» мастерства, если об этом попросил или хотя бы упомянул «наставник»;

- не выпячивать свою профессию и свое «Я»;

- всегда находиться в рамках закона.

Этапы подготовки материала при помощи метода «журналист меняет профессию», на наш взгляд, таковы: самоподготовка журналиста; освоение журналистом выбранной профессии - собственно вхождение в роль; написание материала, создание радио- или телевизионного сюжета. Рассмотрим каждый из них подробнее.

1. Самоподготовка журналиста

Наиболее ответственный этап. Готовясь на некоторое время перевоплотиться, журналист, прежде всего, должен:

- расспросить представителей «будущей» сферы деятельности о тонкостях ремесла, чтобы процесс «перевоплощения» и «освоения» прошел более-менее безболезненно;

- наблюдать как можно больше, отмечать для себя детали, тонкости «второй, третьей...» профессии. Непосредственно перед перевоплощением журналист должен сам себе ответить на вопросы: Как человек работает? На что он обращает внимание прежде всего? Что считает самым важным в своем деле? Запомните - именно эти «мелочи», «примеры», «детали» и составят канву вашего будущего материала;

- один из важных советов молодым - пройтись по редакции со своей «бедой», поговорить с коллегами - среди пишущих не все закончили факультет журналистики, много представителей других профессий, которые могут рассказать немало поучительного (из серии «Когда я на почте служил ямщиком...»). Побеспокойте народ, и у вас получится такой своеобразный коллективный «портрет профессии»;

- обязательно заручиться поддержкой профессионала, человека опытного в своем ремесле, душевно щедрого, который может откровенно рассказать и показать, введет вас в курс дела. Попросите его быть вашим наставником, без помощи которого вам придется особенно туго. Именно наставник поможет определиться с главной проблемой материала, именно наставник «спасет» от возможных ошибок, именно он подстрахует в случае не только профессионального провала, но и других неприятностей;

- прочитать как можно больше по теме, начав «осваивать» профессию заочно. Помощников, как всегда, много - сборники по профессиональной ориентации, серии книг «Кем быть?», интернет, собственная картотека и библиотека. Такие знания помогут задавать временным «коллегам» грамотные вопросы, не позволят попасть впросак.

Всегда помните, что вы - не первый в деле постижения чужого ремесла, поэтому статьи и разработки коллег, в свое время причастных к освоению этого метода, - бесценное подспорье. Годы назад «меняли профессии» Владимир Гиляровский, Михаил Кольцов, Лариса Рейснер, Геннадий Бочаров и множество других журналистов. Именно их опыт подскажет, как вести себя в той или иной ситуации. Так, М.Кольцов описал во всех подробностях работу московского таксиста, побывав «три дня в такси», подняв огромное количество проблем, актуальных для развития транспорта, города в целом и на сегодняшний день. Почитайте! Кстати, у него же найдете множество «говорящих» деталей.

Работа работе рознь. Для освоения одной специальности необходимы профессиональные знания и навыки, другая не требует особой подготовки. Поэтому одно из качеств, необходимых журналисту при смене профессий, - быть готовым ко всему. Ответьте сами себе честно на вопрос: «Готовы ли вы побывать в чужой, да еще и не знакомой пока шкуре? Готовы ли вы поставить эксперимент на себе?» Если «да», то вперед. Подготовьте амуницию, запаситесь терпением и помните: вы выполняете редакционное задание, обратной дороги нет!

2. Вхождение в роль, или тонкости чужого ремесла

Вы - на новой работе. Не бойтесь спрашивать. Помните, что один из законов журналистики гласит: чем больше поймете вы - тем лучше расскажете-напишете, тем больше узнает и лучше поймет ваши намерения зритель-читатель. Сразу решите для себя: раскрываете вы карты или нет? То и другое таит в себе как положительные, так и отрицательные моменты. С одной стороны, необходимость «смены профессии» обусловлена как раз фактором независимого вхождения в роль, непредвзятого взгляда на проблему человека со стороны, цель которого - пощупать все своими руками. С другой - велика доля субъективизма, ведь привыкшему держать перо наверняка не понравятся некоторые «тяжелые» специальности, связанные с физическим трудом, и в результате вы можете оказаться чересчур предвзятым.

Не перегните палку (этические стороны проблемы). Метод «смены профессии» оправдан при условии, когда журналист не только морально готов, но и физически способен выполнять ту работу, за которую берется.

Журналист не должен мешать работать и зарабатывать другим людям. Опасен данный опыт при длительной смене деятельности, когда из-за вас стопорится работа, а значит, и заработок многих людей. Журналист всегда должен спросить себя, не занимает ли он чьего-то места? Это касается журналистов, которые пытаются работать учениками. Через некоторое время выясняется, что «ученик» работать по специальности не будет, а значит, время и деньги предприятие тратило зря. А кругом-то рынок! Собственное реноме журналист испортит всерьез и надолго. Не поможет даже добрый PR, поскольку доверие в результате такого подвоха утратят десятки коллег-журналистов.

Неподготовленного, нахрапистого журналиста легко обвинить в некомпетентности, что и бывало не раз с молодыми работниками пера и микрофона, быстро-быстро «освоившими» достаточно сложную профессию и с еще большей скоростью написавшими про это «освоение». Критические письма-отклики в редакции от профессионалов - главнейшее тому доказательство.

Молодой журналист «меняет» свою профессию, чаще всего, на профессии работников службы быта или на специальности, которые он, по его личному убеждению, знает наверняка, учителя, например. Но одно дело - смотреть на это со стороны, и совершенно другое - осваивать все самому!

Ответьте откровенно, можно ли за один полуторачасовой рейс освоить профессию бортпроводника? Переодеться, раздать пассажирам ужин и написать об этом полосу в газете, при этом уделив огромное внимание не столько собственным допущенным ошибкам, сколько облачению себя, любимого, в спецодежду. Но ведь это далеко не все «тонкости» работы, существует еще добрый десяток, о которых талантливый журналист упоминает, к сожалению, вскользь.

Не было настоящей работы «по специальности», не получится и журналистский материал - золотое правило журналистики, неоднократно проверенное практикой. Аудитория всегда по достоинству оценит откровения журналиста, выстраданные и правдиво описан ные (вот они, «говорящие» примеры). Кстати, именно эти «примеры-откровения» большей частью запоминаются публике, именно по ним она «узнает» произведения полюбившегося журналиста, именно их цитирует, пересказывая прочтенное-увиденное.

Бывалые журналисты советуют: записывайте все! Особенно профессиональные термины, последовательность выполнения тех или иных операций, любимые словечки и выражения ваших наставников. Пригодится все, если не сегодня и не сейчас, то позже ваши записи обязательно войдут в серию очерков, в книгу, в сценарий и т.д.

Очень важен тон выступления. Можно написать добротный материал, не переврать факты, но если журналист выберет неверный тон изложения - снисходительный или поучающий (возможны варианты), справедливому возмущению специалистов не будет конца. Читатели-зрители простят погрешности, неловкость журналиста в освоении каких-то сложных операций, требующих специальных навыков, но будут возмущены нерадивым отношением к своей работе в целом.

Не нарушая законов. Обязательно подготовьте себе «страховку» - документ, подтверждающий, что вы действительно выполняете задание редакции. Это необходимо в случае конфликтных ситуаций, столкновения со стражами порядка, службами безопасности и т.п., когда «спасти» журналиста может только официальная бумага с подписью главного редактора и печатью редакции. Закон Республики Казахстан «О средствах массовой информации» в пункте 4-1 статьи 21 «Обязанности журналиста» прямо указывает, что журналист обязан «получить согласие на использование аудио - или видеозаписи при проведении интервью с гражданами». Но использование метода «смены профессии», в котором так же, как в других, необходимо проведение интервью, в большинстве своем не предполагает «обнародования» журналиста. Значит, добытая таким вот образом информация будет считаться в спорном случае недействительной? Как быть в таком случае? Выручит журналиста, как всегда, безупречность поведения.

Помните: не все можно оглашать! Если люди «купились» и могут правдиво рассказать или показать вам, как своему человеку, черные стороны профессии (цель - благая, пусть знает и о плохом!), то у журналиста есть право выбора: обнародовать это или нет. Часть полученной вами информации может быть вообще конфиденциальной, при этом вы, конечно, можете сослаться на анонимный источник, что никак не освободит вас от обязанности перепроверять факты и доказывать их в случае возникновения претензий.

Осталось сесть и написать. Итак, путь «в профессию» пройден, материал собран, записная книжка полна фактами, примерами. Впереди - завершающая часть работы. Осталось только... сесть и написать. И тут-то начинается все самое интересное. У журналиста с любым стажем работы возникает тысяча сомнений. С чего начать? О чем необходимо написать в первую очередь? Что можно безболезненно оставить на потом? А о чем именно вообще писать не стоит? Ответы на эти и другие вопросы журналист ищет сам, от точности ответов будет зависеть качество материала, его достоверность и общественная значимость - без последних не бывает настоящей публикации. Вспомните изначальную цель, которую вы ставили себе, осваивая чью-то профессию. Вспомните цель материала, который так хочется увидеть на полосе или экране монитора. Если цель была познавательная, то журналист просто обязан описать то новое, что он «открыл», осваивая чужое ремесло. Если цель носила развлекательный характер, то журналист должен озаботиться, чтобы читатель-зритель действительно отдохнул, «потребляя» данный продукт СМИ.

Развлекательность предполагает остроту сюжета, обязательную кульминацию, необычный подход к теме, новизну и интересную интерпретацию фактов. Всего этого можно достичь, если как можно больше общаться с наставником, «новыми коллегами», не ограничиваться одноразовым посещением нового «рабочего места». Одно из важнейших правил - написать об увиденном, прочувствованном, избегая общих слов и фраз. Рассказ о вашем собственном опыте - вот что ждет от вас читатель, открывая полосу «Испытано на себе».

Как видно, проблем - юридических и этических - при проведении журналистом эксперимента над собой методом «смены профессии» достаточно много. Каждый, осваивающий этот метод, сталкивается с ними.

Чем лучше журналист подготовится, тем быстрее произойдет «освоение профессии». Чем качественнее освоит новую специальность, тем интереснее будет публикация, а не претензии от ваших «временных» коллег или еще хуже - иск в суд.

Жаңа техника мен технологиялардың даму барысы полиграфия саласына да түбегейлі өзгерістер енгізуде. Баспа-полиграфиялық өнімдердің нарыққа бәсекелестік қабілетін арттыра түсу мақсатында, полиграфиялық кәсіпорындарда заманауи техника мен технологиялардың қолданылуы, өндірістік үдерістердің параметрлерін ұтымды таңдай білу, жүргізілетін дайындық жұмыстарының тиімді әдіс-тәсілдері мен кешенді сипаттамаларын жобалай білу керек. Полиграфиялық кәсіпорындарда өндірістік жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру жарыққа шығарылатын баспа өнімдерінің жоғары сапалы, қанық түсті, көлемді және әртүрлі таралымда шығарылуын қамтамасыз етеді.

Баспа өнімдеріне қойылатын талаптар, көптеген мәселелер мен кешенді жұмыстарды талап етеді. Полиграфиялық кәсіпорындардың жұмысын алға жүргізіп, шығаратын өнімдерінің нарыққа бәсекелестік қабілеттігін арттыра түсу өндіріс мамандарының міндеті. Ол үшін осы саланың заманауи ғылыми жетістіктері негізінде шығып жатқан техникалары мен технологияларын зерттеп, игеріп отыру керек.

Полиграфия саласында қолданылатын басты техникалар - басу жабдықтары. Полиграфиялық басу жабдықтарының түрлері өте көп екені де белгілі. Баспа-полиграфия өнімдерінің техникалық көрсеткіштеріне, қолдану саласына, таралымына, көлеміне, бояулығына, құрылымына, қағаз ерекшеліктеріне, басып шығаратын әдістерінің түрлеріне және тағы да басқа көптеген техникалық сипаттамалары мен көрсеткіштеріне қарай басу жабдықтарының түрлері де әртүрлі болып келеді. Ал полиграфиялық басу жабдықтары аппараттарының құрылымдық ерекшеліктеріне қарай, формат өлшеміне, бояулылығына, рулонды қағазда немесе кесілген парақты қағазда баса алатын мүмкіншіліктеріне қарай бөлінеді. Басу жабдықтарындағы басу аппараттарының біліктері айналмалы, әрі дөңгеленген цилиндрлі білік түрінде болатындықтан ротациялық басу жабдықтары деп аталады (ротация – айналымды). Басу аппаратындағы барлық біліктердің айналмалы қозғалуы басу машинасының жылдамдығын арттырады, яғни, өндірістің жұмыс өнімділігін арттыра түседі. Ротациялық машиналардың басу аппараттарындағы айналмалы дөңгеленген біліктің бірі – формалық цилиндрге басу қалыбы бекітіледі. Араларынан өтетін қағаз осы басу қалыбымен түйісіп, бояуды қабылдауын қамтамасыз ететін екінші басу цилиндрі де айналмалы дөңгеленген білігімен түйіседі. Ротациялық басу машиналарының парақты (қажетті пішімге кесілген) және рулонды қағаздармен жұмыс істейтін екі түрі белгілі. Мысалы, рулонды қағаздардан басатын ротациялық басу машиналарында рулоннан айналдырыла шығып жатқан қағаздың екі жағынан бірдей мәтін-бейне материалдары басылып шығады. Осындай мүмкіншіліктері болғандықтан, мұндай машиналарға бүктемелеу-кесу құрылымды агрегаттарын орнатуға болады. Бұл агрегаттар басу аппаратында басылып, жылдамдықпен келе жатқан қағаз рулонын екіге бүктейді де, ортасынан бөліп (қағаз табағының 1/2), бүктемелеу аппараты арқылы өнім түріне немесе тапсырыс талабына қарай кітап немесе газет өнімінің 4, 8, 16 немесе 32 беттік дәптерлерін бүктеп шығарады. Рулондық ротациялық басу машиналарының дайын өнімді немесе өнім шикізатын қабылдап алатын құрылғысында бүктелген өнімнің престеліп шығуын қамтамасыз ететін пресс құрылғылары қоса орнатылады. Қазіргі рулонды ротациялық басу машиналарының жылдамдықтары барған сайын өсе түсуіне қарай, басу үдерісі кезіндегі қағаз бен бояудың өзара түйісу сапасының арта түсуін талап етеді.

Ондаған жылдар бойы барынша кеңінен қолданылып келе жатқан офсеттік басу әдісімен басатын парақты басу машиналарының секцияларға, пішімдерге, құрылымдық ерекшеліктеріне, жылдамдығына, қағаз беру ерекшеліктеріне қарай бөлінетін көптеген түрлері бар. Сондықтан осы машиналарға арналған қажетті материалдардың да жүздеген түрлері бар.

Басудың белгілі бір әдісімен басатын жабдықтар, тіпті олар бір типті болса да (мысалға парақты ротациялық машиналар) бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бо­лады. Мысалы, қазіргі кезде кеңінен қолданылып жүрген офсеттік басу әдісін алайық. Офсеттік басу әдісі жазық басу әдісіне жатады, яғни, басу элементтері мен ашық жол элементтері бір жазықта орналасқандықтан бұл әдістің басты ерекшелігіне басу қалыптарында ылғалдың қолданылуы жатады. Сондықтан, кез-келген офсеттік басу машинасының құрылымында, әр жұмыс циклі басталарда ашық жол элементтеріне бояу жағылмас үшін, алдымен қалыптың ылғалды болуын қамтамасыз ететін ылғалдау аппараты біріктірілген.

Гидрофильділік - жазық басу әдістерінде (офсеттік басу әдісі, литография) беріктігі жоғары ашық жол элементтерін қалыптастырады, ал гидрофобтық қабілет қалыптағы басу элементтерінің беріктігін арттырады. Яғни, гидрофобтық әсер - қалыптағы басу элементтерінің майлы бояуды қабылдап, ылғалдау ерітіндісін қабылдамайтын қабілеті. Сондықтан жазық офсеттік басу әдісі қалыптарындағы басу элементтері майлы бояуды қабылдап алады да, ылғалды қабылдамайды. Офсеттік басу қалыптары осындай ерекшеліктерге ие болғандықтан ашық жол және басу элементтері бір жазықта орналаса алады. Жазық басу әдісі деп аталатын себебі де басу қалыптарының осы ерекшеліктерінен шыққан.

Жалпы басу машиналарын мысалға ала отырып, басу жабдықтарын басу үдерісіне дайындау жұмыстарының қалай орындалғанын қарастырып көрейік: басу машинасындағы өзі салғышты (самонаклад) дайындау — қағазды дайындау — қағаз жүргізіп тұратын жүйені дайындау — бояу аппаратын дайындау — бояуларды дайындау — қалыпты орнату — басылым қалыбын дайындау — бояудың берілуін ретке келтіру — қысымын реттеу (флексографияда приправка) — сәйкестендіру (приводка) -түзету-бекіту— сынама көшірме алу — басуға бекітілетін оттискі алу — себелегіш құрылғыны дайындау — таралымды басу.

Басу қалыбына түсетін қысымды реттеу басу элементтері мен ашық жол элементтері бір жазықта орналасқан офсеттік басу әдісінде де қолданылады. Мұнда, қысымды реттеу – арнайы декельдің қызметін атқаратын және басу қалыбындағы бояуды өзіне қабылдап алып, сонан соң барып, оны қағазға беретін арнайы майысқақ әрі серпінді резинаматалы материал атқарады (кейде резинаматалы пластина деп аталады).

Қазіргі нарық талаптары бойынша барынша үлкен сұранысқа ие болып жүрген орап-буу материалдарына сұраныстың көбеюіне байланысты өнімділігі жоғары, бояу сіңбейтін материалдарда да баса беретін, басу қалыбын даярлау технологиясы да қарапайым, қазіргі кезде барынша үлкен қолданыстағы флексографиялық басу әдісінің кеңінен дамуына әсер етті. Әрине, флексографиялық басу қалыбын дайындау технологиясының қарапайымдылығы ғана емес, орап-қаптау заттарына сұраныстың артуымен қатар, өнімді жоғары сапада даярлау мүмкіндігі мен экономикалық жағынан ұтымдылығының әсері мол болды.

Флексографиялық басу әдісімен тамақ, сусын өнімдерімен қатар сыйлықтарды орап-қаптауға арналған өнімдерді бояу сіңбейтін пленка сияқты әр түрлі материалдарда майысқақ фотополимерлік басу қалыптарын қолданып, мәтінді-бейнелік ақпараттарды арнайы сұйық бояумен басып шығарады. Флексографиялық басу әдісінің құрылымы әртүрлі көптеген арнайы материалдарда (полиэтилен, полипропилен, целофан, қағаз, гофрокартон, фольга және т.б.) баса алатын мүмкіншілігі бар, кеңінен қолданылып жүрген, болашағы зор. Бұл басу әдісінің техникасы мен технологиясын қарастыратын болсақ, флексографиялық басу әдісінің кеңінен қолданылуына майысқақ резиналы басу қалыптарының пайда болуы бірден бір себеп болды.

Флексографиялық басу әдісінің басты ерекшелігіне – майысқақ фотополимерлік қалыптан басу бояуының төмен қысыммен материалға тікелей берілуі жатады. Бұл қалыптың басқа басу әдістерінде қолданылатын басу қалыптарынан көптеген артықшылықтары бар. Мысалы, қалыпты дайындау технологиясының қарапайымдылығы, үлкен таралымға төзімділігі, шығыңқы және ойыңқы басу қалыптарына ғана тән таралымға төзімділігі олардан әлдеқайда жоғары. Қалыптың майысқақтығы декельдің қызметін атқарып, қысымды теңестіру операциясын (приправка) қажет етпейді. Сондай-ақ флексографиялық басу әдісімен үстіңгі беті кедір-бұдыр, дөрекі қабатты материалдарда баса беруге болады. Офсеттік басу әдісімен мұндай материалдарда басу мүмкін емес. Флексографиялық басу әдісінің басты артықшылықтарына: әртүрлі қабатты, қалың материалдарда басу мүмкіндігі; су негіздегі бояуларды қолдану мүмкіндігі; басудан кейінгі үдерістерді (ламинация, ойып-кесу, бүктемелеу, бекіту, желімдеу және т.б.) бір ағымды желіде үздіксіз бір мезетте даярлау мүмкіншіліктері; экологиялық ұтымдылығы; бір рулоннан екінші рулонға аса жоғары жылдамдықта басу мүмкіншіліктері жатады.

Флексографиялық басу үдерісінде арнайы басу машиналары мен арнайы басу қалыптары қолданылады. Флексографияда қолданылатын басу қалыбы арнайы пресстелген резинадан немесе фотополимерлік материалдардан дайындалады. Қалыптағы басу элементтері ашық жолдардан шығыңқы орналасады. Флексографиялық басу әдісі - тікелей шығыңқы басу әдісіне жатады, себебі мұндағы шығыңқы орналасқан басу элементтеріне жағылған бояу басу машинасындағы жүріп тұрған материалға тікелей басыла береді. Жабдықтың бояу аппаратында орналасқан «анилоксты білік» деп аталатын біліктің арнайы ұяшықтары болады. Сол ұяшықтар арқылы қалыптағы басу элементтеріне бояу беріледі. Басу қалыбындағы ұяшықтардың саны басылымның ерекшеліктері мен сапасына қойылатын талапқа қарай әртүрлі болады.

Флексографиялық басу әдісі арнайы ротациялық басу машиналарында басылады. Бұл басу әдісімен басатын машиналары негізгі үш типтен тұрады. Олар: ярусты басу машиналары, секциялардан тұратын басу машиналары және планетарлы құрылымды машиналар. Ярусты құрылымды басу машиналары - жеке басу цилиндрынан тұратын, бір-бірінің үстіне орналасқан жеке басу түйіндерінен тұрады. Бұл флексографияда қолданысқа енген алғашқы басу машинасы. Бұл машиналарда қалың қабаттан тұратын қарапайым жұмыстарды басу ыңғайлы.

Секциялы құрылымды басу машиналары да ярусты машиналар сияқты әр түске арналған жеке басу секцияларынан тұрады. Әр секциясы бір-біріне горизонтальді орналасқан. Бұл машиналарда түрлі түстердің дәлдігін, әрі сапалы түсуін қамтамасыз ететін арнайы өлшеу-қадағалау құрылғылары болады. Мұнда ірі гофрлы картондар сияқты қораптар басылады.

Флексографияда қолданылатын басу машинасының тағы бір түріне планетарлы құрылымды, көп бояулы өнімдерді басуға арналған, басу түйіндері бір-біріне тәуелсіз, бір ортақ цилиндрді айнала орналасқан арнайы біліктерден тұратын басу машинасы жатады. Бұл басу машинасында көп бояулы түрлі-түсті өнімдер басылады.

Қазіргі кезде флексографияда тез кебетін, сұйық, сумен араластырылатын бояулар қолданылады. Флексографиялық басу әдісінде қолданылатын арнайы бояулардың маңызы зор. Себебі, басу бояуларының ерекшеліктеріне қарай басылымның айқындығы, қанықтығы мен жалтырақтығы арта түседі. Оттискіде бекітілуіне қарай флексографиялық басу бояуларын бірнеше типке бөлуге болады. Олар: сіңіп, құрғап бекітілетін суда еритін, ауада ұшып кететін спиртті немесе спиртте еритін, УФ сәулесі арқылы бекітілетін бояулар. Суда еритін бояулар барынша экологиялық таза, әрі жұмыста ыңғайлы деп есептеледі. Мұндағы ерітінді су немесе су менен спирттің қосындысы. Су негізді бояулар бірден сіңіріп алатын материалдарда (қағаз, картон) қолданылады. Пленкаларда нашар бекітілетіндіктен (адгезиясы төмен), бұл бояуларды синтетикалық материалдарды басуда қолдануға болмайды.

Негізі ұшпалы ерітінділерден тұратын бояулар суда еритін бояулармен салыстырғанда арзан, адгезиялық қабілеті, яғни, материалда бекітілуі мен материалдағы жалтырақтық сапасы жоғары. Бұл бояулар синтетикалық материалдарда сапалы бекітілетіндіктен, пленка типтес, майысқақ орап-буу, этикеткалық материалдарды басуда кеңінен қолданылады.

Ең сапалы өнімдер ультрафиолетті бекітілетін бояулармен басылады. Басылған нүктелі бейнематериалдардағы түстер қанық беріледі, түс балансының сәйкестігі, дәлдігі және кебу қабілеті мен таралымдағы төзімділігі жоғары. Мұнда материалға бояудың берік бекітілуін қамтамасыз ететін қоспаны – фотополимерлік композиция деп атайды. Бұл бояудың иісі мен дәмі болмағандықтан тағам және фармацевтика саласында кеңінен қолданылады.

Баспа-полиграфия саласының даму барысына кеңінен қолданылып жүрген компьютерлік санды технологиялардың әсері өте жоғары. Осы саладағы барынша кең қолданыста жүрген басу әдістерінің бір түрі – санды басу әдісі.

Санды басу әдісі (цифровая печать) – қазіргі кезде барынша кең қолданылып дамып жатқан басу әдісі. Мұнда басылатын материалдар компьютерден тікелей басу машинасына жіберіліп, басу үдерісін жалғастырып отырады. Басуға дейінгі қалып жасау үдерістерін қажет етпейтін, яғни, бұл жұмыстарды жасайтын жабдықтарды (көшіру рамасы, айқындағыш процессор, жуу, құрғату құрылғылары, монтаждау столы), материалдарды (үлбір, калька, формалық пластина, айқындағыш ерітінділер, түзеткіш қаламсаптар, т.б.), адам күші мен жабдықтарды қоятын үлкен жұмыс аудандарын да қажет етпейтін экономикалық жағынан ұтымды технология. Санды басу әдісінің үдерісі кезінде басылатын материалдың әр бетіне жүйе компьютерінен өзгерістер енгізіп, өзгертіп баса беруге болады.

Санды басу әдісімен таралымы аз өнімдер басыла береді. Басу қалыбын даярлайтын қымбат әрі көп еңбекті қажет ететін операциялардың қажеті жоқ болғандықтан, аз таралымды өнімдерді басу дәстүрлі әдістермен салыстырғанда экономикалық тұрғыдан өте ұтымды келеді. Мұнда даярланатын өнімдердің бағасы таралым санына тәуелді емес. Полиграфия мен бизнес саласы дамыған елдерде талап бойынша, жедел басатын санды технология кеңінен дамыған. Санды басу әдісімен визиткалар, буклеттер, бірнеше қағазда бірден көшірмеленетін құжаттар, флаерлер, жарнамалық өнімдер және тағы да басқа әртүрлі өнімдер басыла береді.

Сатылып жатқан санды басу машиналарының алуан түрлері бар. Оларға санды басу машиналары, үлкен баспахана кәсіпорындарында орнатылатын басу жүйелері, көшірме аппараттары, принтерлер, ризографтар мен дупликаторлар және т.б. жабдықтар жатады. Бұл жабдықтарды DUPLO, EPSON, INDIGO, VUTEK, RISO, XEROX, HP сияқты фирмалар шығарады.

Санды басу әдістерінің артықшылықтарына жоғарыда айтылып кеткендей, қалып жасау өндірісінің жабдықтары, материалдары, адам күші мен үлкен жұмыс аудандарының қажетсіздігі, өзгерістер мен ақауларды бірден түзетіп жіберу ғана емес, компьютер түрлі-түстерді басу кезінде тонер порцияларының қажетті мөлшерін көрсете отырып, жоғары сапалы өнім баса алады. Санды басу технологиясының кемшіліктеріне басу үдерісі өнімділігінің төмендігі, тонерлер мен басатын материалдардың қымбаттылығы жатады.

Кеңінен дамып келе жатқан санды технология негізінде жұмыс істейтін CtР–технологияларында – басу қалыптары арнайы шығару құрылғылары арқылы дайындалады. Бұл жабдықтарды «CtР» жүйесі немесе «плейтсеттер» деп атайды. Лазерлі принтерлер негізінде құрылған жүйелер бұл технологияның ең қарапайым түріне жатады. Лазерлі принтерлердегі электрофотографиялық үдерістің нүктелендіру қабілетінің мүмкіншіліктеріне байланысты әртүрлі сападағы өнімдер шығарылады.

Қазіргі таңда офсеттік, флексографиялық және санды басу әдістері полиграфиялық өндірістерде кеңінен қолданылуда. Заманауи полиграфиялық техника-технологиялардың күннен күнге дамып, өндірістік үдерістерге түрлі өзгерістер енгізілуі полиграфиялық өнімдерді даярлау үдерістерін жылдамдатып, тауар сапасын арттыра түсуге үлкен әсерін тигізуде. Ал баспа-полиграфия өнімдерінің нарыққа бәсекелестік қабілетін арттыра түсу қазіргі заман талабы. Сондықтан заманауи ғылыми жетістіктерді, жаңа техника мен технологияларды зерттей отырып, өндірістік үдерістерде белсене қолдануға дағдылану керек.

1. 
   http://www.marsel.ru/articles/flexo.html
   
2. 
   http://www.alkor-4.ru/printoffice/ofsetnaya_pechat/rol_ofsetnoy_pechati/
   
3. 
   http://www.amnt.ru/services/printing/printing-types/
   
4. 
   http://www.centerpack.com.ua/stat17
   
5. 
   http://pechatnick.com/articles/geopressprint
   
6. 
   А. Д. Сафонов, Р. Г.Могинов 2014 г. Проектирование полиграфического производства. Учебник. Гриф МО РФ
   
7. 
   Олег Харин. Цифровая печать. Основные технологии и оборудование
   Издательство: Книга по Требованию. ISBN: 978-5-519-17031-4. 2015г.
   

«БАҚ менеджерлерінің басқару ерекшеліктері қандай? Заманауи медиаменеджменттің табиғаты қандай?» Осы сұрақтар төңірегінде сөз қозғайтын болсақ, қазіргі заманғы экономика және БАҚ, медиаэкономика концепциясы, БАҚ нарығының құрылымы, мерзімді БАҚ-тың экономикалық ерекшеліктері, қазіргі заманғы баспасөз нарығының ұлттық ерекшеліктері, телеиндустрия ұйымдастыру модельдері, телеиндустрияның экономикалық ерекшеліктері, БАҚ экономикасының даму тенденциялары негізге алынады.

Әр елде менеджерге түрліше анықтама береді. Мәселен, американдықтардың түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады. Шетелдік масс-медиа нарығының дамуында билік пен бұқаралық коммуникация институттары арасындағы қарым-қатынастың өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, АҚШ-та коммерциялық негізде жұмыс істейтін радио және телехабар тарату қызметтеріне арнайы міндеттемелер жүктелген. Байланыс жөніндегі федералдық комиссия жарғысына сәйкес бір меншік иесіне қызмет ету аймағында жетіден артық радиостанция мен телеарна иеленуге құқы жоқ.

Ал Еуропадағы БКҚ қызметін билік тарапынан реттеу ХХ ғ. 80-жылдарынан басталады. Ұлыбританияда газет және газет активтерінің 500 мың тиражбен бірігуі Сауда және өнеркәсіп министрлігінің арнайы рұқсатынсыз мүмкін емес.

Ал Францияда жеке тұлға 10 мың данадан артық ұлттық күнделікті газеттің директорлығынан басқа ақпарат құралдарын иемдене алмайды. АҚШ, Ұлыбритания елдері тәжірибесінде бар телевизияға қатысты антимонополиялық нормалар Франция, Германия және Италия елдерінде енгізілмеген. Дегенмен Франция, Италияда импорттық және ұлттық телеөнімдерге квоталар енгізілген. Сондай-ақ Францияда телевизия бюджеті жарнамадан түскен табыстың 25 пайызынан аспауы тиіс [192, 126 б.].

Әлемнің дамыған елдерінде бұқаралық коммуникация құралдарын нарықтық және мемлекеттік реттеу мәселесі әлі де көптеген қарама-қайшылықтар тудырып отырған мәселелер қатарында. Баспасөз еркіндігі идеясы негізінен қоғамда еркін пікір алмасу механизмі ретінде қарастырылады.

Еуропалықтардың түсінігінше –менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.

«Менеджер –бұл жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге қақысы жоқ, өзінің жеке мүддесін фирма мүддесіне бағындыра білуге, өзінің жанұясы – фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс». Жапониядағы менеджерлер мектебінің негізі жапон корпорацияларының болашық басшыларды даярлайтын арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын қайталайды. Сонымен қатар, жапон менеджерлерінің басты ұрандарының бірі – бизнесте ұсақ-түйек жоқ. Олардың машиналарының ақ ақ шілтерімен перделенуі – ұсақ-түйек болып көрінгенімен, мұның өзі жақсы көрік береді. Жапондықтардың үнемі жымиып жүруінде де көп мән бар...

Екіншісі, алдағыны көре білу қабілеті. Жапондық менеджерлердің болашаққа зер салуы –оларға тән қасиет. Қазіргі кезде Батыс менеджерлері бұл ұстанымды өздеріне басшылыққа алған. Жапондықтар былай дейді: «Болашақтағы істі ұйымдастыра білу фирма қызметінің табысты болуының кепілі. Фирма басшысы өз жұмысының алдағы он жылын, жоғары буын басшысы бес жылын, бөлім басшысы үш жылын және бөлімше басшысы кем дегенде бір жылын болжалдай білуі тиіс».

Үшіншісі – өзіне сын көзбен қарау. Басшы өз ісіне сын көзімен қарай білуі тиіс. Жапон менеджментіне тән келесі сипат фирманың корпоративтік рухы, мұның өзі өмірлік жалданатын жұмыскерлердің, олардың еңбекақысының, жасының ұлғаюына қарай қызметінің жоғарылауының, шағын топтар психологиясын сіңірудің тегеурінді күші болып саналады. «Корпоративтік рух» ұғымы ұйымдық мінсіздік пен соның жолын ұстаушылық бірліктің, берілгендіктің көрсеткіші ретінде қабылданады. 

Өзіңді өзің көрсетуге тырыспа. Өзіңнің қарамағыңдағыларды да өзіңе қарсы қойма. Жапон менеджерлері осы талапты өздері ұстануы әрі басқа қызметкерлердің оны орындауын қадағалауы тиіс.

Бүкіл әлемге әйгілі «Сони корпорейшн» фирмасының басшысы Акио Маритоның пікірі ерекше көңіл аударарлық. Ол өзінің «Жапонияда жасалған» деген кітабында нағыз басшыға мынадай талаптар қояды:

Біріншіден, әдеттен тыс басқару проблемаларын шеше білу, нелер бір үйлеспейтін талаптарды үйлестіре білу;

Екіншіден, кең ауқымда ойлана білу. Нағыз менеджер нені болсын күні бұрын ойластыра білуі, дәл бүгін мол пайда бермегенмен болашақ үшін күрделі қаржы бөлуден тайсалмауы тиіс;

Үшіншіден, адамдармен қоян-қолтық жұмыс істей білуі тиіс. Менеджер мынаны есте сақтауы керек: кімнің де болсын шығармашылық қабілеті бар, оның міндеті – «барлық жұмыскерлер өз ақыл-ойын жұмсай білуі үшін» осы қабілеттерді аша білу. /Ахметов/

Cондай-ақ менеджер табиғатына Дракер сипаттама береді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және де бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.

Оның біріншісі – қолда бар ресурстардан «нағыз тұтас» өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура болады да, ол оны тек түсіндіріп берумен шектелетін болса, «менеджер –әрі композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады»./2/.

«Өнірістік бірлікті» құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық күшті жақтарын, бірінші кезекте адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында әрдайым елестеуі, ал қол жеткен нәтижелер барынша үйлестіріліп отыруы тиіс. Дирижер оркестрді қалай тыңдай білсе, менеджер де әрдайым тыңдай білуі тиіс. Нарықтық жағдайлардың жалпы іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс.

Менеджердің екінші міндетіне – кез келген шешімді қабылдап, іс-әрекетке кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса, кәсіпорынның болашағы туралы ойланып-толғану жатады. Әрбір менеджерге, - деп атап көрсетеді Дракер, өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура келеді. Алайда, барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ қызмет міндеті болады.

Менеджер қызметінің мақсаты – өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру, прогресшіл техника мен технологияны енгізу, түрлі ресурстарды ұтымды пайдалану есебінен түсімді арттыру және т.б. көздеген мақсаттарға жету болып табылады.

Ал атақты американ менеджментінің мектебі жақсы басшының 12 ережесін ұсынады:

1. 
   Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені қуғындаушы қарамағындағы адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің билігіне, ал басшы соңына ертушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді. Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды өсек пен күдік әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді. Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан мәселелерді шешуге жұмылдырады.
   
2. 
   Басшы өз ісіне сенімді болуы әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
   
3. 
   Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс.
   
4. 
   Ол қол астындағылардың уақытын бағалай білуі тиіс.
   
5. 
   Басшы қатал әрі талап қойғыш болуы керек. Алайда қаталдық пен талап қойғыштың ешқашанда кінәмшілдікке, мейірімсіздікке апармауы тиіс.
   
6. 
   Сынды қабылдай білуі әрі өзі де әділ сынай білуі қажет.
   
7. 
   Басшы жылы шырайлы әрі әдепті болуы шарт.
   
8. 
   Әзіл-оспақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзілдеу жақсы көңіл-күйге байланысты, ал, көңілділік еңбек өнімділігіне оң ықпал етеді.
   
9. 
   Айта да, тыңдай да білуі керек.
   
10. 
    Үнемдеуге тырысуы қажет, т.б.
    

Басқарудың осындай жалпы қағидасы, деп атап көрсетеді авторлар, адамдар тобының алуан түріне түрліше қолданылғанымен, оның түп-негізгі мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі алты түрі тармақталады.

1. 
   Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылмағанымен, Петерсон мен Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
   
2. 
   Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
   
3. 
   Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
   
4. 
   Құрама одақтық (ассоциациялық) немесе клубтық менеджмент. Мемлекеттік мекемелердегі секілді, мұнда да қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
   
5. 
   Бизнес-менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін менеджменттің ерекше түрі.
   
6. 
   Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі. Жеке меншік іскерлік кәсіпорын функциясымен қоса, мұнда менеджмент сипатына мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой-пікірлер де ықпал етеді.
   

Саясатта ең алдымен, бұқаралық ақпараттық-коммуникативтік процестер маңызды саналады. Ақпараттық қарым-қатынастарды ұйымдастыруда, алдымен қоғамдық пікірмен байланыс орнататын арнайы дайындалған саяси агенттер әрекет етеді. Бұл қызметтің қатарында мемлекеттің арнайы ресми институттары (олардың көсемдері мен жетекшілері, сондай-ақ қоғаммен байланыс жөніндегі ақпараттық бөлімдер) жатады. Бірде бір мемлекет, сондай-ақ билікке қатысты өз мақсаттарын әлеуметтік қолдауын арттыруға мүдделі бірде бір саяси субъект, шын мәнінде, қоғамдық пікірге ықпал етудің үгіт-насихаттық әдістерін пайдаланбауы мүмкін емес. Дегенмен ақпараттық нарықта ықпал етудің әдістерінің нақ осы формаларын қолдану қалай ақпараттық сапалық өзгерістерге әкелсе, солай коммуникативтік процестерді өзгертеді. Мәселен, азаматтардың санасы мен мінез-құлқын жүйелі түрде бақылау ақпараттық дезинофрмацияның орнын баса алатындай бұқаралық сананы тұрақты түрде билеп-төстеу мен жалған тәсілдерді пайдалануға, тұрғындарды алдауға әкеледі. Осындай сапалық өзгерістер биліктің бұқарамен байланысында да орын алады.

Үгіт пен насихат адам санасына ықпал етудің еркін бәсекелестік шекарасынан аттап өтіп, оның идеялық жаулап алу әдістерін алмастыра отырып, алдын ала бағдарланған бағалау мен қарым-қатынас, нақты бір мақсат пен құндылықтарды санасыз түрде қабылдау үшін санасын басып тастайтын писхологиялық қысымға ұшыратады.

Адам санасын жаулап алудың осынау тәсілдеріне қарағанда маркетингтік стратегия ақпаратқа деген сұраныс пен ұсынысқа қатысты қалыптасып, субъектіге қатысты ақпарат қажет уақытында қажетті орында оған қолжетімді болуына бағытталады. Осы ақпараттандырудың маркетингтік стратегиялары адам санасын бақылауға емес, оның сеніміне бағышталады, олар қандай да болмасын идея не мінез-құлық түрлерін директивтік бұйырғаннан гөрі өздеріне еліктіруді жөн санайды.

Ақпараттық нарықтағы осындай желі адамның ақпаратқа сұранысын алдын ала анықтау мен оның ақпараттандыру арналарына сеніміне тікелей байланысты. Бұл соңында олардың саяси мінез-құлқын саналы түрде таңдауына бағытталуы тиіс. Аталған әдістер демократиялық дәстүрлері дамыған, жақсы дамыған елдерде пайдаланылуы заңды да. Мәселен, билікке енді келе бастаған оппозициялық күштердің тұрғындардың әлеуметтік мінез-құлқын моральдық ынталандыруы мен анағұрлым ашық саясат жүргізуі дәлел болады.
Пайдалынылған әдебиеттер:

1. Кириллова Н.Б. Медиакультура: от модерна к постмодерну. – М.: Академический Проект, 2005. – С.7.

2. Рашкофф Д. Медиавирус. М.: Ультра. Культура; 2003. – 368 с

3. Куренной В. Медиа: средства в поисках целей // www.strana-oz.ru

4. М. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури «Основы менеджмента», М., «Дело», 2002.

5. Оучи У.Г. «Методы организации производства: японский и американский подходы», М., 1993 г.

Journalism is a practical profession and students must practice and get hands-on experience during their studies in the university. Thus, in order to help students develop marketable skills and be able to smoothly transit into the world of work, the teaching methods and techniques should be selected very precisely and carefully by journalism educators.

This paper reports on a successful experiential Special Topics Journalism course that extensively used active learning techniques and brought real industry projects into the classroom as part of the journalism students training. The format and content of the course as well as the process of learning and benefits derived for the students are discussed in the paper.

М.Люшер өзінің түстер бойынша тестілеу әдісін қолданып жүргізген 100 мыңдаған зерттеулерінің нәтижесін 1974 жылы жарық көрген «Тұлғаның белгілері» («Сигналы личности») еңбегінде жариялаған болатын. Зерттеуге қатысқан адамдар «Мен кіммін? Басқа адамдар қандай адамдар?» деген сияқты қарапайым сұрақтарға жауап алды.

М. Люшер тестілеуінің қысқа және толық екі нұсқасы бар. Люшердің түрлі-түсті тестілерінің қысқартылған «Сегіз түсті қатары» сынағында 73 түс кестесі көмегімен және 8 түс қатары қолданылады. Люшердің түстерді таңдау тестісі сыналушының белгілі бір әрекетке, көңіл-күйге, функционалдық жағдайға көбірек бейім екенін және тұлғаның барынша тұрақты сипаттарын айқындауға негізделген.

Шетел психологтары Люшер тестілеуін кейде кәсіптік бағдар бойынша іріктеу, өндірістік ұжымдарды жасақтау, этникалық, геронтологиялық зерттеулер, жар таңдауға кеңес беру кезінде қолданады. Таңдалынған түстердің маңызы әртүрлі сыналушылардың көптеген тобын жан-жақты зерттеу барысында айқындалады[2, 68 б.].

Түстердің сипаттамасы (Люшер бойынша) 4 негізгі және 4 қосымша түстерден тұрады (Қосымша 1) Негізгі түстер:

• 
  көк – орнықтылықты, көңіл толғандықты білдіреді;
  
• 
  көк- жасыл – сенімділік, табандылық, кейде бір беткейлік сезімі;
  
• 
  қызғылтсары-қызыл – ерік күшін агрессивтілікті, шабуылға бейімділікті, қызбалықты білдіреді;
  
• 
  ашық сары - белсенділік, қоғамдық қатынасқа ұмтылыс, экспансиялық, көңілділік. 
  

Кішкентай балалардың эмоциялық жай-күйін Люшер тесті арқылы бағалауды ҚызМПУ психологтары жүргізген болатын. Тестілеудің мақсаты: түстер арқылы Арал (Қызылорда облысы) мен Ақши ауылы (Алматы облысы) балаларының мазасыздану деңгейін салыстырып бағалау және соның негізінде кейінгі зерттеулерге қажетті топтарды анықтап алу [3, 70 б.].

5-8 жасар балаларға жүргізілген алғашқы тесттің қорытындысы Аралда мазасыздану деңгейі жоғары балалардың үлесі 1,8 есе көп екендігін көрсетті.

Психологиялық аспект сыналушылардың қандай да бір түсті немесе түстер тобын қабылдамауына байланысты жорамалданатын мінез-құлқы мен қасиеттерін сипаттаудан көрінеді. Барлық зерттелінген балалардың 25 %-і бірінші ұстанымға негізгі түстерді қойған. Сыналушылардың 45 %-нен агрессивтілік, қозғыштық, пікір айтуда тәуелсіздік байқалған. Арал қаласында зерттелген балалардың шамамен 60 %-і жұмысқа қабілеттіліктің төмен деңгейінде және стресс жағдайында екендігін көруге болады, ал Ақши ауылының балаларына қарама-қарсы көрініс тән, бұл жерде балалардың тек 30 %-інен ғана жоғары мазасыздану деңгейі мен өзіне сенімсіздік байқалады. Сонымен барлық жастағыларға экологиялық қолайсыз жағдайдың әсері бар екені балалардың эмоциялық сферасынан да көрініс табады.

Люшердің түстік тестілеуінің толық нұсқасы «Клиникалық түстік тестілеу» деп аталынады. Бұл 8 түстік қатардан тұрады:

«сұр түс»

«сегіз түс»

Сәйкес түстері бар 7 форманың кестесі (қара түсті қоспағанда)

«төрт негізгі түс»

«көк түс»

«жасыл түс»

«қызыл түс»

«сары түс»

8 түс кестесі (қайталап таңдау). Тестілеу процедурасы адамның түстерді ұнатуы мен қабылдауының деңгейі бойынша түстерді реттеуден тұрады. Тестілеу табиғи жарықтандыру жағдайында жүзеге асырылады, алайда, түстердің кестесіне тікелей күн сәулесінің түсуіне жол берілмеуі тиіс. Инструкция бойынша адам түстерді таңдағанда қандай да бір сәнмен, дәстүрмен байланысты ассоциация, жалпыға ортақ талғамдарға сүйенбей, барынша түстерге қатысты жеке қарым-қатынасының негізінде түстерді таңдауы тиіс, сонда тестілеу қорытындысы да барынша шынайы шығады.

Люшер бойынша түстердің таңдалынуның мәні былай түсіндіріледі:

• 
  жасыл түсте күрделі іс-әрекет жағдайында зерттеушінің ерік-жігерінің икемділігі байқалады;
  
• 
  қызыл түс мақсатқа жетуге деген ұмтылыс сезімі мен ерік күшін көрсетеді;
  
• 
  сары түс жетістікке деген үміт сезімін көрсетеді.
  

Осылайша, түстерді таңдау бейсаналы сипатқа негізделгендіктен, тестілеу адамның кім, қандай болғысы келетіндігін емес, шындығына кім екендігін көрсетеді. Люшердің түс бойынша диагностикасының нәтижелері адамға индивидуальді бағалау беріп, психологиялық торығулар мен физиологиялық сиптомдармен күресуге кәсіби ұсыныстар, кеңестер береді. Сонымен қатар, аталмыш тест психотерапия үшін де қосымша мәліметтер береді. [5, 128 б.]

Адамның мінез-құлқы мен түстердің арасындағы байланыстың психологиялық астары терең. Психологиялық пайымдаулар мен зерттеулердің тәжірбиелік мәні зор. Әсіресе, баспасөз беттері мен ғаламтор сайттарында жиі жарияланатын, қызығушылықпен оқылатын тақырыптарға: адамның киімінің түсі мен оның мінезінің байланысы, түстердің адамға әсері т.б. жатады. Мәселен, «Түстер психологиясы. Киім түсі адамға қалай әсер етеді?» [6]деген материалында, түрлі-түсті киімдердің адамның өзіне, басқа адамдарға қандай әсері бар екендігі, адамның қандай түс таңдағанына байланысты ол адам туралы қандай мәліметтер алуға болатындығы туралы жазылып, осыған сәйкес мынадай кеңестер беріледі: Психологтардың айтуынша күлгін түс адамға жақсы әсер етеді. Сонымен қатар, өміріңіздегі қиын-қыстау кезеңдерде, басыңыз жиі ауырғанда, ұйқысыздық орын алғанда сабырлы болуға көмектеседі. Ал шығармашылық адамдарға қиял әлеміне шомып, фантазиялар мен бейнелердің дүниеге келуіне ықпал етеді. Ал алқызыл түс биязылық пен жылылықтың түсі ретінде позитивті ойлау мен жақсылыққа ұмтылуға шақырады. Кейбір кезде адамды тіпті шаттық сезімге бөлейді екен. Қоңыр түс адамға қиыншылықты жеңуге көмектеседі. Мінездегі тұрақтылық, еркіндік пен сабырлықтың көрінісі болған түсті қарым-қатынас жосығы мен тұрақтылығын ойлайтын адам көбіне таңдайды екен. Егер қоғамның назарын қаратқысы келгендер немесе пікір ол жайлы болғанын қалағандар бейсаналы түрде қызыл түсті таңдайды-мыс. Сонымен қатар, бұл түс адамның белсенділігін, өмірге құштарлығын арттырады, көшбасшылыққа ұмтылдырады. Жасыл түс – өз-өзін сыйлау, табандылық, тұрақтылық пен табиғилық түсі. Жасыл түсті киімдерге құмар адамдар әділетті, өзін өзі басқара алатындар болып келеді екен. Егер адам өзінің эстетикалық тәрбиесін көрсеткісі келсе, көк түсті таңдайды екен. Бұл түс кездесуге барғанда өте ыңғайлы, беріктік пен игіліктің, тұрақтылыққа ұмтылыстың белгісі. Бұл түс бір уақыт өмірдің мәнін іздеуге, өз ойларыңды ретке келтіруге итермелейді екен. Ашық көк түс физикалық және ділдік тұрғыда босаңсуға әсер етеді, қауіпсіздік әсерін арттырады. Сонымен қатар, бұл түс - жаңашылдық түсі болып табылады. Қызғылт сары түс - күйзеліске төтеп беретін бірден бір түс, көңіл-күйді көтеріп, зейін қоюды арттырады. Бұл маңызды бас қосулар мен әңгімелесу кезінде пайдалы. Тез шешім қабылдауға септігін тигізеді. Сары түс – ой әрекетіне жақсы әсер етеді, шамалы әлдендіріп, интеллектуалды жұмыста көмектеседі, жаңа идеялар мен адамдардың көзқарасын оң қабылдауға жәрдемдеседі және оптимизм түсі. Сұр түс – іскерлік пен бейтараптылық түсі. Сұр түсті киім киген ресми кездесулерде өте орынды. Себебі, бұл түс психологтардың зерттеуінше, адамның психологиялық болмысын тұрақтандырады, іскерлік үйлесімге шақырады. 

Қара түс – бәрін өзінде жасыратын түс, қызығушылықты арттырады, өзіне баурап, көзді демалдырады және элеганттылық сезімін арттырады.

Ақ түс – шешім қабылданғанын, аяқталғанын, біткенін білдіретін түс және еркіндікті сезінуге ықпал етеді. Кедергісіз өмірді сезіну, теңдік орнағандай сезім береді. Бұл түс барлық түстердегі игі қасиеттерді теңдей дәрежеде сезінуге көмектеседі. Егер сіз ақ түске құмар болсаңыз, сіз мейірімді, жағымды, жаңалыққа құмар білімпаз адамсыз. Кері әсері: Ақ түс адамда шарасыздық сезімін тудыруы мүмкін, қажетсіздік пен тығырыққа тірелу де бар». Сонымен қатар, адамның киімінің ғана емес, оның көзінің, шашының түсіне қарап та оның табиғатына, мінез-құлқына баға беру практикалық психологияда кеңінен дамыған. Адам мінез-құлқымен түстердің байланысы. Көңіл-күйді сипаттайтын түстер. Түстердің тылсымына үңілсеңіз әрбір түстің өзінің беретін энергиясы мен адамға әсері, мәні бар. Психолог мамандардың зерттеуінше әр адамның түр-түсті қабылдауы оның мінезіне, жасына, көңіл-күйіне және т.б. ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, түстердің біреулері адамға «жылы» көрінсе, енді біреулері «суық» болып түйіледі. Осыған орай түстер теориясында оларды «жылы», «суық» деп бөледі.

Сурет -3. Жылы және суық түстер

Түстер арқылы адамның мінез-құлқын және т.б. Люшер тесті арқылы анықталатындығын біз жоғарыда келтірдік. Енді әрбір түстің адамның мінез-құлқымен байланысына тоқталсақ. Мысалы ақ түс – қайырымдылық пен пәктіктің түсі. Ақ түс таңдайтындар, әдетте, жинақы, адал ниетті адамдар болып табылады. Көп жағдайда олар талап қоя біледі. Ақ түс адам санасында «аңқаулық, пәктік, албырттық» шағынан хабар беріп, ассоциациялық көріністер тудырады екен. Мәселен, ағылшындардың қолданысындағы «white day» (сөзбе-сөз: ақ күн) бақытты күн, ағылш: «whiter than white» (сөзбе-сөз: ақтан да аппақ) «күнәсіз пәк» яғни қазақ тіліндегі «судан тұнық, сүттен ақ» деген фраза баламалас келеді. Ал, көршілес орыс халықтарында ақ түсінің ассоциациялануы мүлдем бөлек. Мысалы, «белый – скорби и печали» (мұң-қайғы) немесе «собственной неполноценности или о болезни» (денсаулығының нашарлауы немесе аурудың белгісі) [7].

Ал қара түс бір жағынан қараңғылық, қара күш, кінә, қарама-қайшылықпен байланыстырылса, бір жағынан берілгендік, табандылық, қажырлық, қайсарлық, өжеттік, тұрақтылық, шыдамдылықпен, қырағылықпен, білгірлікпен, сенімділікпен ассоциацияланады. Көпшілік елдерде қара түс жағымсыз конотацияда ассоциацияланады. Мысалы, қазақ тілінде «қара ниет», ағылш: «black heart» (сөзбе-сөз: қара жүрек), «қара жүрек, қара ниет», қытай: «hei xin chang» (сөзбе-сөз: қара жүрек), «қараниет». Жас ерекшелікке қарай қара түсінің адам санасы ұғымындағы көрінісінің дәлелі ретінде, егде кісілер қара түсін жиі таңдап жатады екен. Демек, қара түсі байсалдылықтан хабар береді. Кейде қара түсі адам сұлбасын арық көрсететіндіктен жастардың көпшілігі қоғамдық орындарға осы түсті жөн көреді. Психологтардың пайымдауынша: «Қара түс – абсолютті шекара, өмірдің тоқтайтындығының белгісі. Ол ғайып болу, өлім ойын көрсетеді. Қара түс – соңы, енді ештеңе болмайтындықтың нышаны. Десе де, қара түсті таңдаған адам тағдыр ағысына қарсы тұра алады. Қара – түрлі жағымсыз көңіл-күй, мазасыздық, ашушаңдық тудырады. Қара түс – жұмбақ, құпия түс. Қара түс – тәуелсіздіктің белгісі. Бұл түсті араласатын ортасында өзінің лайықты орны бар адамдар ұнатады. Қара түсті көбіне жұмбақ, құпия болуға тырысатындар жақсы көреді. Олар өзінің ойын көп жерде айтпайды, жасыруға тырысып бағады.

Көк түсінің ассоциациялануынан туындаған психологиялық пайымдауларға көз жіберсек, көк түсті ұнататындар өкпелегіш, сары уайымға салынғыш болып келетін көрінеді. Әсіресе, көк түсті молшылықтың нышаны болғандықтан семіз келген адамдар ұнатады екен. Көк түсті таңдағандар - тыныш ортаны, мазасыздық пен сотқарлықтан, келіспеушіліктен алыс болуды қалайтындар. Олар бір-біріне деген сенімді қалайды және өзгелердің де оларға сенуіне әбден болады. Көк түсі -  арманыңыздың орындалуына әсер етеді. Бұл түс – шындықтың, біреуге деген адалдығыңның белгісі ретіндегі түс. Психологиялық тұрғыда сары түсті таңдаған кез-келген адам қиындықты тезірек жеңуге құлшынып, тезірек босап шығудың амалын іздеп тұрады. Өзгерісті жиі қалап тұрады, сары түске құмар адамға тұрақсыздық тән. Сары түс - адамның ойлау, тез қабылдау қабілетін жақсартады. Өз өзіне сенімсіз, ұялшақ адамдарға оң әсерін тигізеді. Адамға күлкі, қуаныш әкеледі. Әдетте, бұл түс қуаты мол, көп сөйлейтін, әртістік өнерге, шығармашылыққа жақын адамдарға тән. Сары түсті еркіндікті қалайтындар және арманы биік, қиялға берілгіштер ұнатады. Олар күтпеген оқиғаларды жақсы көреді. Үнемі ізденісте жүреді. Мұндай мінезді адамдардың маңайында көбінесе әзілге жақын адамдар жүреді.Тың идеяларды талқылап, ой таразысына салғанды жаны қалайтын адамдар өзгені тыңдап, өз пікірін де ұмыт қалдырмайды. Бірақ кейде жауапкершіліктен қашады. Бұл өзін еркін сезінгісі келетін адамдардың жиі таңдайтын түсі. Бірнеше тілдік материалдарын салыстыратын болсақ, А.Залевскаяның талдауы бойынша төмендегілерді атап көрсетеміз: сары түс – неміс халқында жек көрушілік, қызғаныш, жалғандық, салқындық; америкалықтарда – қорқақтық, қауіп төнетіндей жағдай, француздарда – сатқындық; орыс ұлты үшін – күзгі жапырақ деген ассоциацияларды тудырады [8].

Қызыл түсті сөзшең адамдар таңдайды, және еркектердің көпшілігіне ұнайды. Екінші жағынан қызыл түс күш пен қызбалықтың белгісі. Қызыл түсті ұнататындар – албырт, белсенді, тез шешім шығаратындар бір орында отырғанды қаламайды, өмірден бәрін үйреніп, алға ұмтылғыштар қызылға құмар. Оларды бірқалыптылық тез жалықтырады. Айналасындағылардың қателігіне көз жұмып қарамайды. Шынайылықты жақсы көреді. Жасыл түс – еркіндікке деген жігерлікті, табандылықты, мақсаткерлікті, өзімшілдікті, «Мен» деп өзіне жоғары баға берушілікті білдіреді. Психологияда, бұл түсті таңдағандар – өзінің құндылығына деген сенімді жоғарылатқысы келетіндер, айналасындағы адамдардан мақтаулар, жақсы пікірлер күтетін адамдар деп ұғынылады. Сондай-ақ, бұл түс тәкаппарлықтың нышаны. Жасыл – адамға сенімділік береді. Бұл түсті көбіне біреудің қуаныш, ренішіне ортақтаса білетін,  достары көп адамдар таңдайды екен.Жасыл түсін ұнататын адамдар тұрақты, сенімді болып келеді.   Жасыл түсті үйлесімділікті қалайтындар ұнатады. Бұл түс үмітті білдіреді. Жасылды жақсы көретіндер тыныштықты жаны қалайды. Дегенмен көпшілікпен араласқанға құмар. Шыдамды, тым байсалды. Ұжымның арасында өзін көрсеткенді қаламайды. Өйткені өзгелер жомарттығын пайдаланып кетеді деп қорқады. Жасыл көпшілік ұғымында қарым-қатынасты білдіреді. Жасылдың түрлі реңдері түрліше әсер береді екен: қою жасыл – суықтық, байлық, еркекшоралық, кертартпалықты сипаттаса, көк жасыл – жағымсыздықты, кері тартпалықты, зәйтүн жасылы – татулықты, бейбітшілікті, сарғыш жасыл – тұтынушылардың басқа жасылдардан артық көретін реңі. Қоңыр түсінің адам санасында ассоциациялануына байланысты, психолог мамандар мынадай пікірлерді ұсынады: «Қоңыр түсті ұнататындар өмірден мол тәжірибе алған жандар. Оның өз тәртібі бар, ойы кемелденген адам. Бұл түсті қалайтындар байсалды мінезімен тартымды келеді. Қоңыр түсті көбінесе шыдамды, байсалды жандар ұнатады. Ешкімге тәуелсіз, өзінің ойынан қайтпайтын адамдар қалайды. Кейде олармен араласқанда ойын анық түсіну мүмкін емес. Көбінде еркектердің сүйікті реңкі. Кейде кейбір тондардың ескірген, оңған түрі секілді де әсер береді»[9].

Адамдар түр-түстерді ашығырақ, қараңғырақ, суығырақ, жылырақ немесе күңгірттеу, болмаса ашықтау деп бөледі. Қазақ тіліндегі өңі жылы деген тіркестердің де төркіні осы түске барып саяды. Мәселен, таза қызыл түс әдетте күш-қайратты бейнелейді, көтеріңкі, салтанатты сезім туғызады. Ал ол алқызыл түске ауысып, күлгінге жақындаған сайын сезімге солғын, бәсең әсер етеді, салқындай түседі. Сары түсті Гете «ашық түстердің ішіндегі ең мықтысы» деген екен. Сары түс адамның бойын сергітеді, көңілдендіреді, ол көк түске қосылып жасыл реңге ауысқанда шалғын шөпті, жасыл орманды, салқын саяны, табиғаттың жанға жайлы тыныштығын елестетеді. Ақ түс ежелден кіршіксіз тазалықтың белгісі болып саналған, сонымен қатар халқымыз оны адалдық пен берекенің белгісі деп есептейді.

Адамға көк немесе жасыл түске боялған бөлменің температурасы қызғылт түске боялған бөлмеден 3-4 градусқа суықтай болып көрінеді екен. Сонымен қатар, түстердің ашықтығы (жарықтығы) мен қараңғылығы (күңгірттігі) да адамға әртүрлі әсер етеді. Бұл заңдылық, тіпті табиғатта да ескерілген сияқты. Мәселен, қараңғы, күңгірт, қою реңкті заттар (тау-тас, орман-тоғай, топырақ, қазбалы байлық, т.с.с.) жерде болса, жеңіл де жарық заттардың бәрі (күн, ауа, бұлт т.б.) аспанда, яғни жоғарыда. Бұл заңдылық үйдің ішкі бояу-нақыштары мен интерьерінен де байқалады. Бөлменің төбесі ақ, қабырғалары жарық реңкті түстерге боялса, сыртқы іргетасы, едені, әдетте, қоңыр, күңгірттеу, түстерге боялады. Демек, адамның тұратын үйі, жұмыс істейтін кеңсесі, демалатын орындары, т.б. орындардағы түстердің таңдалынуы мен қолданылуында біріншіден, табиғат заңдылықтарымен тікелей байланысты болса, екіншіден, осы біріншіден туындайтын, түстердің табиғи болмысына байланысты адамның психологиялық жай-күйіне әсер ететіндігіне орай үйлесімділік бар [10].

Ғалымдар мынадай қызық тәжірибе жасаған. Бірнеше адам дастархан басына отырған кезде, ерекше жарық сүзгіші бар шам жағылған. Соның салдарынан дастархандағы неше түрлі астың түр-түсі өзгеріп сала берген. Піскен ет сұп-сұр, жасыл салат күлгін, сүт күлгін қызыл түске енген. Жұмыртқаның сарысы қызыл-қоңыр болып кеткен. Сөйтіп қонақтардың тамаққа тәбеттері ашпай, кейбіреулерінің жүрегі айныған. Бұдан, түйетініміз адамдар заттарды олардың түсімен оның мәнімен қоса қабат қабылдап үйренген. Әдеттегі заттың басқа реңк алуы оның мазмұнына сәйкес келемейтіндіктен қабылдау түйсіктерінде түсінбеушіліктер пайда болады. Немесе, әдеттегі көк аспан бұлтты күні сұрғылт болса адамның бойын бейсаналы түрде үрей билей бастайды. Бұл, біріншіден, сұрдың суық түс екендігімен сипатталса, екіншіден ауа-райының өзгеруімен бірге келетін жауын, жел т.б. орын алуы мүмкіндігін білдіреді. Ал сол көк аспанда күн шығып өзінің шуағын шашып айналаны жарықтандырса, адамның көңіл-күйі де көтеріліп, көңілдене бастайды.

Түр-түстің адамға әсерін тағы түрлі жағдайлардан байқауымызға болады. Қорыта айтқанда, жалпы табиғаттағы үйлесімділік заңы адамның ішкі табиғаты мен оны қоршаған ортасында мүмкіндігінше сақталынуы тиіс. Себебі, адамның қалыпты өмір сүруінде оның ішкі жан дүниесінің сыртқы әлеммен үйлесімділігі маңызды рөл атқарады. Ал бұл жерде түр-түстің орны ерекше. Осылайша, әрбір адам өзінің өмір сүру салтында – киім киінуінде, үйдің интерьерін жасауда, көлік немесе т.б. заттар алғанда және тағы басқа жағдайларда бей саналы түрде бір немесе көп болса, екі-үш түске басымдық береді. Оның кездейсоқ құбылыс емес екендігін біз жоғарыда айтып өттік. Сонымен, адамның түс таңдауының астарында жасы, талғамы, мінез-құлқы сияқты психологиялық факторлар жатыр. Әрі адамның түстерді қолдануының мәні оның ұстанатын наным-сенімі, әдеп-ғұрпы сияқты діни-мәдени факторлармен сабақтасып жатқандығын айтып өткіміз келеді. Мұны бөлек мақаланың еншісіне қалдырайық.

1. 
   Макс Люшер. Оценка личности посредством выбора цвета. http://www.aquarun.ru/psih/ct/ct5.html
   
2. 
   Нығметова Қ.Н. ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ (Люшер тесті) Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Хабаршы Ғылыми журналы. Психология сериясы. №6 (3) 2008.
   
3. 
   Төребаева К.Ж., Есенғұлова М.Н. Психологиялық-педагогикалық диагностика: Оқу құралы. Алматы, 2012.
   
4. 
   Lüscher, M. The Lüscher Color Test / transl. and ed. by Ian A. Scott. — N. Y. : Pocket Books, 1971. — 187 p. — Ориг. изд. RandomHouse, 1969. — ISBN 0671-78073-5.
   
5. 
   Собчик, Л. Н. Метод цветовых выборов — модификация восьмицветового теста Люшера : практическое руководство. — СПб. : Речь, 2007.
   
6. 
   http://massaget.kz/bastangy/psihologiya/13983Тест Люшера — описание и интерпретация.
   
7. 
   http://massaget.kz/tehno/bilesiz-be/11633?rates=down
   
8. 
   Кудрина А.В., Мещеряков Б.Г. Семантика цвета в разных культурах // Психологический журнал Международного университета природы, общества и человека «Дубна». – 2011. – № 1. http://www.psyanima.ru
   
9. 
   http://massaget.kz/tehno/bilesiz-be/11633
   
10. 
    Қайдаров Ә.Т., Өмірбеков Б., Ақтамбардиева З.Т. Сырға толы түр мен түс. – Алматы: Қазақстан, 1986.
    

Жалпы медиамәтін – баспасөз мақаласы, радио бағдарлама, телевизиялық жаңалықтар, ғаламтор-жарнамасы сияқты көпсатылы баспасөз құралдары өнімдерінің барлық түрлерін біріктіретін , медиа ағымның бірден-бір бөлігі. Әртүрлі БАҚ-та медиа-мәтіннің өзіндік ерекшеліктері болатыны мәлім, дегенмен, оның әмбебаптық сипаты негізінен өзгеріссіз қалады. Ал біздің жұмысымызда оқырманға біршама қол жеткіліктілігімен ерекшеленетін мерзімді баспасөздегі, яғни жазбаша формадағы медиа-мәтін – оның адресанттың мақсатты түрде жүзеге асырған әрекетінің жемісі, нәтижесі және прагматикалық стратегиясын жүзеге асырушы, сәйкес формаға түсірілген, арнаулы өңдеуден өткізілетін нысан ретінде жан-жақты қарастырылды. Медиа-мәтін – әлеуметтік-сөзжұмсамдық құбылыс, жоғары деңгейдегі коммуникативтік бірлік, ол социум өмірінің барлық саласындағы ақпаратты қамтитын ауқымды дүние . Я.Н.Засурский медиамәтінді «жаңа коммуникациялық өнім» ретінде түсіндіреді. Оның негізгі ерекшелігі жанжақтылығында, яғни, медиақұрылымның вербалды, визуалды, дыбыстық, мультимедиялық жоспар түрінде көріне алуында. Сондай ақ түрлі медиа жағдайларында: газет, журнал, радио және теледидар, ғаламтор, мобильді байланыс т.б біріктіруінде.

Баспасөз, экономикалық ақпараттың қайнар көзі мен басты тасымалдаушысы ретінде, қоғам өмірінің экономикалық саласына, оның ауқымы мен бағытына елеулі әсер етеді. Экономикалық ақпарат нарықтың барлық салаларының қалыпты қызмет етіп, дамуына қажет міндетті факторлардың бірі екенін ұмытпаған жөн.

Қазірігі таңда отандық телеарналарда экономика тақырыбы кеңінен қамтылуда. Әдеттегі «Жаңалықтар» бағдарламаларындағы міндетті «Экономика» айдарынан басқа арнайы жобалар да жүзеге асырылуда. Мысалы, «Қазақстан» телеарнасында «Ұлттық өнім», «Агробизнес», «Хабар» арнасында «Асарқау» («Продвопрос»), «24.kz» арнасында «Жасыл экономика», «Халықтық экономика» жобалары халыққа кеңінен таныс.

Қазіргі таңда қазақстандық баспасөз Интернет желісін қарқынды да тиімді түрде пайдалануда. Республикалық деңгейдегі телеарналардың өнімдерімен де таралымы кең газеттердің PDF-нұсқаларымен де жаһандық желі арқылы танысуға болады. Тіпті аймақтық телеарналар мен газеттердің де өз веб-сайттары бар. Бұл үрдіс экономикалық ақпаратты қолжетімді ете түсті. Мысалы, «Бизнес и власть» басылымының сайтында газет бетінде жарық көрген мақалалармен ғана танысып қоймай, арнайы пікірталастарға қатысуға, мамандарға сауал қоюға болады, бизнес пен нарық мәселелеріне қатысты арнайы шаралардың аңдатпасы да іскер адамдарға пайдасын тигізеді. Редакция ұжымы, сондай ақ, он-лайн жазушылардың электрондық пошталарына газеттің жаңа санын PDF – форматында жіберіп отырады. Ал «profinance.kz» порталы форматын өзгерткелі қарапайым адамның өміріне қолданбалы тұрғыдан қажетті экономикалық, қаржылық ақпаратты қысқа да ұғынықты түрде жеткізеді.

Шетелде халық төлеуге әзірше дайын болмағанымен, сапалы он-лайн ақпарат арқылы таратылады. Әсіресе, іскерлік, қаржылық, жалпы экономикалық ақпараттың құны жоғары, дегенмен халық оған төлеуге дайын. Мысалы, әйгілі, Wall Street Journal басылымының ақылы он-лайн жазылу қызметі үлкен сұранысқы ие, өйткені бұл басылым «адамадарға жұмысы мен табыс табуына қажетті ақпарат көздерінің категориясына жатады» [1]. Яғни, баспагерлер мен редакторлар жаһандық желіні тиімді түрде пайдалана білуі қажет, өйткені қай уақытта болмасын оқырманның сұранысы бойынша қажетті әрі сапалы ақпартты бере білу-қазіргі дереккөздердің көптігі мен саналуандығы заманында оқырманды сақтап қалудың жалғыз амалы. Оған қоса он-лайн жазылу жалақысы жоғары емес журналистер қауымының қосымша табыс көзіне де айналуына мүмкіндік бар.

Бұрынғы газеттер мен телебағдарламалар нарыққа ерекше әсер етсе, қазіргі таңда жаңа медианың бұл бағытта алар орны ерекше. Әдетте дәстүрлі газеттерде берілетін маңызды ақпарат оқырманға тек таңертең ғана жетеді, оған қоса оқырман оның қаншалықты маңызды екенін бірден түсіне қалмауы мүмкін, өйткені ол ақпаратты сол газет бетіндегі басқа ақпараттармен қатар оқып, қабылдап отыр. Ал он-лайн форматында берілген ақпарат оқырманға, сәйкесінше нарыққа бірден әрі елеулі түрде әсер етеді.

Қазіргі кезде іскерлік журналистика көптеген қиындықтар мен мақсаттарға тап болып отыр. «Олардың қатарында: 24 саған бойы жаңалы қтар айналымына қажет жылдамдықтың талап етілуі, жаңалықтардың үздіксіздігі, қамтылатын тақырыптар мен мәселелердің қиындауы, компаниялардың PR стратегиялары, жаһандану әдістері» [2]. Журналистер барынша бұл қиындықтарға төтеп беруге тырысуда, дегенмен атқарылатын жұмыс әлі де жетерлік. Бұқаралық коммуникациядағы саяси дискурсты құрайтын негізгі концептілер тізбесін: Билік – Президент – Заң – Оппозиция – Халық түрінде көрсетуге болатындығы анықталды. Осы тізбек прагматикалық аясы аса кең «өзім/өзге» бинарлы концептісі шеңберінде қарастырылды. Себебі аталмыш терминдер қазіргі қазақ басылымдарында жиі қолданылатын, әртүрлі мән-мазмұнда танылатын өзекті базалық ұғымдарға айналып отыр. Сондай-ақ олардың мазмұндық ерекшелігі ұлттық, мәдени, ғылыми, тарихи, жалпы энциклопедиялық білімдер негізінде танылады.

Жалпы журналистика, оның ішінде іскерлік журналистика мәселелеріне Қазақстан Үкіметі ерекше көңіл бөлуде. Бұған дәлел – «Ақпараттық Қазақстан - 2020» бағдарламасы оның ішінде, «Отандық бұқаралық ақпарат құралдарын жаңғырту» бөлімі [3]. Бұл бағдарлама аясында отандық бұқаралық ақпарат құралдарының техникалық қорын жаңғырту, отандық ақпараттық контентті өндіруді ынталандыру, т.б., бағыттар бойынша жұмыстар атқарылуда. Журналистер қызметіне барынша өолайлы жағдай жасалуда, соның арқасында журналистік өнім сапасы, оның ішінде экономикалық медиамәтіннің сапасы күннен-күнге жақсарып келуде.

Іскерлік баспасөз адамдарға табыс табуға бағытталған салмақты шешімдер қабылдауға қажетті ақпаратты береді, бірақ экономикалық, бизнес басылымдарды тек қана іскер адамдар оқиды деп тұжырым жасауға болмайды. Біз нарық заманында өмір сүріп жатырмыз, қоғам өмірінде орын алып жатқан экономикалық процестердің бірі болмаса екіншісі әр адамның өміріне әсер етеді. Мысалы, зейнетақы жинақтарына немесе азық-түлік қауіпсіздігіне қатысты мәселелер. Яғни, «қаржылық жағынан бизнес-баспасөз ұсынатын ақпаратты қабылдауға мүдделі емес, бірақ істің барысымен, әлемде болып жатқан жайыттармен таныс болуға ьырысатын адамдардың категориясы бар» [4].

Іскерлік журналистиканың Интернет желісінде көрініс табу үрдісі жалғаса береді. Бұл үрдіске тез әрі жедел ақпаратқа деген мұқтаждық, жаһандық виртуалды желінің тұтынушылар санының өсуі септігін тигізері анық.

Іскерлік журналистика саласында қызмет ету оңай емес, өйткені сапалық журналистиканың қоғам үшін маңыздылығы оның журналистер мен редакторлар алдында қоятын талаптары аса жоғары. Белгілі бір жетістіктерге жету үшін өз әріптестеріңізден екі есе жұмыс істеуіңізге тура келеді, ойыңызда көптеген ақпаратты сақтап, жаңартып отыруға мәжбүр боласыз. Бұл реттегі ең басты қағида- бизнесте журналист, ал журналистикада бизнесмен бола білу.

1. 
   Мануэль Кастельс. Галактика Интернет. –Екатеринбург: У- Фактория, 2004.-231 б.
   
2. 
   Damian Tambini. What is financial journalism for? – Polismedia, 2008-4б.
   
3. 
   «Ақпараттық Қазақстан- 2020» бағдарламасы
   
4. 
   Добросклонская Т.Г. Медиалингвистика: системный подход к изучению языка СМИ – Москва: Флинта: Наука, 2008
   

Новые средства воздействия стимулируют создание всевозможных форм и стилей выражения, социализации и управления, которые позволяют добиваться более качественного результата в оптимальные сроки. Коммуникационная революция связывается, таким образом, с невиданным в истории процессом развития СМИ и с их всепроникающим воздействием на общественную жизнь.

Все более усиливается манипулирование сознанием при помощи вербальной и невербальной коммуникации, особенно телевизионной зрительской аудитории: телезрители являются самой массовой аудиторией (интернет развивается активно, но таких масштабов пока не достиг). Все более актуальной становится идея противодействия манипуляции сознанием со стороны общественных движений. Однако создание такого противодействия является достаточно сложной задачей, поскольку манипуляция сознанием достигла в своих целях большой силы благодаря мощной финансовой поддержке из корпоративных и правительственных бюджетов. В чaстности, в Кaзaхстане принята и реализуется Концепция информационной безопасности Республики Казахстан до 2016 года. В ней, в частности, формирование и поступательное развитие информационного общества.

Сегодня информационное развитие приобрело глобальный размах, все более актуальной становится идея возрастающей роли интеллектуальных сил, находящихся в оппозиции по отношению к манипуляторам сознанием. Манипуляция общественным сознанием превратилась в технологию, направленная к человеку как к объекту, особого рода вещи. Отсюда манипуляция – это часть технологии власти, а не только воздействие на поведение людей по отношению друг к другу. Однако манипуляция не относится к простому обману. Манипулятивное действие состоит в том, что индивидуума или группу как бы исподволь подталкивают совершить то или иное действие.

В манипуляции так же важен текст и контекст сообщения как узнавание ситуации, интерпретация и толкование событий, что должно быть выгодно манипулятору. Потребитель манипулятивных действий всегда ищет скрытый смысл. Это наиболее трудный психологический процесс. Зачастую манипуляторы выступают сами или нанимают для своих технологий авторитетных людей, например: академиков, артистов, знатоков какого-либо дела для усиления мотиваций. Это позволяет потребителю, принявшего информацию, разъединять или соединять ее на разных срезах контекста и создавать свою собственную картину мира справедливости. Но умный и думающий зритель отбрасывает свои вначале возникающие первоначальные версии о происходящих событиях, восстанавливая в первую очередь авторскую логику сообщения. Логика ему помогает, конечно, и приводит в спорном моменте ситуации к изъянам самой манипуляции. По этой причине умные и образованные люди критически оценивают любую информацию.

Но простой обыватель не тратит время на анализ. Он выхватывает «куски» получаемого сообщения, мысленно переставляет их местами, этим самым искажая информацию и попадая в сети ловкого манипулятора. В данном случае срабатывает так называемая «экономия мышления», сужающая сознание человека. Это содействует приему сообщения и однобокому его толкованию. Обыватель привык жить стереотипами – штампами, понятиями и укоренившимися предрассудками. Такой зритель верит всему тому, что происходит на экране, или печатному слову, хотя спустя некоторое время он не будет помнить в деталях, о чем была телепрограмма или газетная заметка. Главное в голове потребителя то, что его стереотип оказывается сильнее памяти. В наше время завершает существование и развитие один тип человека, и складываются условия для образования иного типа, с другой психикой и телесностью, духовностью и системой эстетических ценностей. Современная молодежь, которой предстоит жить в эпоху новых технологий, – это не только потребители, делающие выбор среди предметов потребления

Манипуляторы не смогли предотвратить рост понимания обществом истинной сути существующей системы, когда на информационном поле управление осуществлялось без учета гуманности его характера. В контексте этой борьбы продолжается информационная революция не в интересах манипуляторов, а их противников, ратующих за то, чтобы средства массовой информации на демократической основе служили целям духовного развития и социального прогресса народов разных стран, объединяя их в борьбе за выживание человечества и сохранение его культурного наследия.

Вместе с тем сама информационная отрасль также испытывает определенные сложности. Ключевые проблемы в кризисный период: журналисты критиковали казахстанское законодательство о СМИ за неконкретность и жесткость, а также за отсутствием в нем норм, которые бы действовали в поддержку СМИ в случае, например, поиска информации или

В ходе исследования, проведенного Medianet, было выявлено общее состояние развития казахстанских СМИ в кризисный год. С помощью анкеты были опрошены редакторы более 60 СМИ – как печатных, так и электронных. В опросе участвовали главные редакторы республиканских и региональных СМИ Казахстана Текущее состояние в тот период как очень плохое определило 14% респондентов, как стабильное – 28%, плохое, но есть надежда – 58%. Редакторы отметили наиболее негативное влияние на текущее состояние рынка. Среди основных факторов – потеря доверия (10%), холдингизация (15%), увеличение госзаказа (2%), экономический (56%), усиление кризис давления (17%) [84].

Управление – особый вид социальной и психической деятельности личности, направленный на людей, основа всякой коммуникативной практики. Проникать в сознание может любой человек, но управлять собой или кем-либо может не каждый. Здесь всегда важным будет талант и знания журналиста, умение управлять собой и своими героями. Телевидение преследует именно такую цель: управлять, чтобы внедрять в зрительскую аудиторию необходимые обществу поступки, а так же управлять, чтобы потребитель принимал действительность как непрерывный процесс обмена информационным товаром.

Управление собственным мышлением неразрывно связано с логикой. Она помогает журналисту как творцу грамотно построить собственную мысль и не допустить в ней ошибок. Если в диалоге журналиста с героем интервью каждая сторона остается при своем мнении, этот случай будет типичной ошибкой управления. Однако здесь манипуляторы находят такой вариант коммуникативной практики как «подмена тождеств». Рассмотрим ее подробнее. Известно, логическое мышление прозрачно. Значит, в него можно вторгнуться и преднамеренно исказить программу, лишив человека возможности делать правильное умозаключение. Внося, таким образом, хаос, автор меняет логическую последовательность и достигает очень многого подменой тождества. Партнер (зритель), попав в ситуацию «подмены тождества» чувствует свою беспомощность, он хочет и ожидает помощи и поддержки. Ведущий диалога, модератор, этим пользуется в своих интересах. Манипуляция состоит в том, чтобы отключить у зрителя способность к структурному анализу сообщения и явлений – анализ сразу заменяется идеологической оценкой.

Коммуникативная практика управления – «подмена тождеств» первоначально выглядит как прямой обман слушающего. Но ведущий диалога эту практику всячески маскирует (мотивирует) или своей особенной системой ценностей или идеологией для всех, чтобы оправдать себя и действительную ситуацию. Управление – «подмена тождеств» старый метод манипуляции авторитарных режимов, таких как фашизм, коммунизм, фундаментализм и пр. Он создает условия появления в обществе двойных стандартов. Чудовищно то, что люди в этом случае утрачивают способность к анализу. Они становятся, как говорится, упрямыми в одном и легковерными в другом [85].

Овладение приемами логики – необходимое условие убедительного спора. Но что нужно знать и уметь журналисту, чтобы убедить своего потребителя? Прежде всего, надо установить связь между знанием и убеждением. Убежденность более активна по сравнению со знанием: «Я убежден» > «Я знаю». Иначе говоря, убеждение – это действенное знание.

В ежедневном диалоге телеканала с аудиторией вырабатываются социальные роли, как ведущего, так и ведомого. На первом этапе слушающий зритель принимает информацию, на втором – сдержанно реагирует на эмоциональный уровень сообщения, а на третьем и самом трудном этапе – медлит с принятием решения и колеблется совершить нужный поступок (действие). Это ситуация «кризиса формирования убеждения», когда, следуя логике, журналист хочет и стремится обнажить у зрителя потребность к получению информации и какому-либо действию. Такая ситуация считается психологическим барьером. Однако у всякого действия есть противодействие. Так, например, зритель может использовать такой кризис ожидания в свою пользу, быстро нажав на кнопку пульта управления телевизором. Именно поэтому, во избежание потери потенциального зрителя (ведомого), масс-медиа все более изощряется в методах и способах подачи информации, лишая зрителя возможности анализировать, размышлять и, следовательно, приходить к своему собственному убеждению и взгляду на ту или иную ситуацию в стране, мире и т.п. По этой причине антураж телевещания чрезвычайно агрессивный, яркий, стремительный. Телеканал, таким образом, борется за внимание своего зрителя и не дает ему даже опомниться. Канал постоянно нагружает потребителя самой неожиданной, интригующей информацией, чтобы последний не переключился и не вышел из зоны общения.

Еще одной, не менее важной и значимой коммуникативной практикой управления, помимо практики «подмены тождеств», является практика «парадокс лжеца». Западная коммуникативная культура всегда находилась впереди планеты всей в поиске новых форм воздействия на многомиллионную аудиторию телезрителей. Потребность в создании новых коммуникативных практик тесно связана с проблемой информационной революции – вопроса перемещения и обработки очень больших объемов информации. В этой связи французские философы – сенсуалисты в середине XX века обратили свое пристальное внимание на способность человеческой речи и диалога к кооперации, которая логично вытекает из аристотелевского «парадокса лжеца» – десубстанциализации речи [87].

Как сделать так, чтобы управление партнером в диалоге способствовало сближению позиций говорящих с гуманистических позиций? Может ли такая коммуникативная практика исполнять функции идеологии для всех? Действительно, над нашим сознанием довлеет мощная аристотелевская традиция, связанная с понятием субстанция. Слушающий вас партнер на ваши доказательства зачастую задает вопрос: «Да, что вы говорите? Неужели это так? Вы правду говорите?». Такая реакция возникает и у телезрителя, когда он слушает программную речь, допустим, претендента на президентский пост. Партнер ставит под сомнения вашу систему доказательств – в целом, вместе с ситуацией, в которой она существует. Его действия радикальны – и вам не отделаться шуткой или неопределенностью. От вас он требует ответа: «Да или нет». Во-вторых, сам вопрос: «Это, правда?» может иметь различную степень радикальности. Он может относиться к ситуации, в которой находится говорящий и слушающий, но которая возможно является частью более охватывающей ситуации. Слушающий в этом случае пытается «вписать» данную ситуацию в удобный лично для него контекст. Но это подтверждает его готовность продолжать диалог. В целом он вам доверяет. Если вы скажете: «Я правду говорю», партнер будет обязан продолжать диалог в рамках ваших начальных условий, даже если он понял сказанное вами – ложь. В этом случае он будет обязан заставить с помощью менее радикальных вопросов говорящего перейти к новым «начальным условиям», то есть представить в диалоге ложь явно, поскольку сама постановка им вопроса предполагает доверие. Если же он сам попытается изменить ситуацию или оставить ложь необнаруженной, то ответственность за прекращение исходного диалога будет лежать на нем. Если же последовал ответ: «Я говорю неправду», то слушающий, получив разрешение на изменение ситуации, должен новыми вопросами заставить говорящего партнера не только дать правильное представление о ситуации, но так же объяснить, почему он лжет. Если он это не сделает, тогда это будет значить, что ему известны основания лжи, и он лишает говорящего доверия. В противном случае разрыв диалога будет его ответственностью.

В случае мощной атаки остается один способ – продолжить диалог, вы обязаны согласиться: «Да, я лгу». Если же вы скажете: «Нет, это – правда», то это будет равнозначная контратака, которая вероятно не будет партнером услышана, так как она будет все же воспринята как ложная.

Но следует ответ: «Да, я согласен – это ложь». Таким ответом вы передаете инициативу партнеру, он сам встраивает свой ответ в представляющую систему ситуации, своим согласием он открывает основания своего поведения: он лжет не потому, что он лжет, а потому что он находится в ситуации, которая лжет, то есть – ложная. Иными словами, слушающий партнер лишен всяких рациональных оснований действия: ситуация в действительности ложна, поскольку она представляет себя как ложная; но если ситуация в действительности истинна, то поскольку она представляет себя как ложная, она ложна.

Таким образом, ваш собеседник оказывается в ситуации парадокса лжеца. Но так как вопрос диалога остается открытым, он обязан продолжить беседу уже в менее радикальной манере. Он вам скажет: «Хорошо. Давайте дальше разбираться». Это будет означать, что представляющая система в целом и ситуация вами выведены из-под удара партнера. Диалог продолжается. «Парадокс лжеца» – это защитный механизм нашей речи, предохраняющий ее непрерывность [88]. В стремлении доказать свою правду и противостоять от натиска лжи (подделки) собственно разворачивается борьба человеческих интересов: будь это деловые переговоры или обычная продажа товаров в магазине или ток-шоу с участием зрителей. Парадокс лжеца наглядно учит людей новому способу находить общий язык с партнером. Это чрезвычайно важное открытие в области коммуникативного управления. Западное телевидение непременно этим воспользовалось, как еще одним удачным способом управления зрительской телевизионной аудиторией. Современные телепрограммы, различные ток-шоу по содержанию стали ближе к обыденной жизни простого зрителя. Они пользуются заслуженным успехом у телезрителя. В них управление персонажем и аудиторией уже перестало носить негуманный характер. Герои этих и других программ открыто призывают с экранов к гласности и попытке взглянуть на свои проблемы глазами партнера. Обыватель успешно стал обучаться такому эффективному ведению продуктивного и доброжелательного диалога. Впрочем, для всего мира стало очевидным – учиться смотреть на действительность по-новому, вставать на позицию своего собеседника и находить консенсус – веление самого времени.

Но как быть, если теперь на нас обрушивается гигантская информация как следствие мировой научно-технической революции? Как быть человеку и как ему остаться компетентным в этом море фактов, событий, мнений, явлений? Теперь человек знает, как попасть во всемирную информационную сеть, но, попав в нее, он рискует в ней запутаться. Личность продолжает стремиться быть и оставаться востребованной в качестве принимающей или самому передающей информацию стороной?

Это вопрос чрезвычайной важности в нашем современном мире. Аристотелевская подсказка о традиции субстанции – учиться принимать позицию партнера натолкнуло общество развитых капиталистических стран на модернизацию феномена «парадокса лжеца» в новый вид управления, который современные политологи, а за ними и журналисты в общественных дискуссиях ввели в широкий оборот под термином – «новое мышление» [89].

Но, к сожалению, они до сих пор не уточняют содержание термина. По сути, это новый вид управления, который преподносят обществу в качестве новой идеологии нарождающегося открытого общества.

Можно предположить, что термин «новое мышление» скоро закрепится за этим видом управления, а философы и политологи внесут ясность в содержание термина.

Действительно, человеческое мышление вообще и принципы «нового мышления» как вида управления в частности, предлагают, вторгаясь в сознание современной личности, учиться видеть шире проблемные ситуации, в которых он живет, энергичнее входить в них, успешно их преодолевать. Опора этих навыков действий и есть, наполненное содержанием, наше рациональное и творческое мышление. Это будет главным правом выбора личности – стремиться познать ситуацию при помощи эффективного способа мышления и кооперации в диалоге. Но наличие проблем в жизни следует видеть во взаимосвязи современных событий, когда важным будет оставаться цепочка: «содержание – форма» [90].

Современное открытое общество в пространстве СМИ изобретает демократическую форму мышления посредством кооперации в общении с многочисленной аудиторией, когда управление «новое мышление» реализует себя в признании четкой иерархии этих целей. Это обеспечивает гибкость человеческого диалога, свободу выбора им тактики действий. Еще это стало искусством взаимных компромиссов, которое так же опирается на иерархию целей. В данном случае спор учит людей умению вставать на чужую точку зрения, чтобы доказывать далее ему собственную позицию. Управление «новое мышление» учит соединять в себе европейские знания и восточную мудрость.
Список литератур:

1. Апель К.-О. Трансформация философии. Пер. с нем. - М.: Логос, 2001.

2. Американская социологическая мысль: тексты. Под ред. В.И. Добренькова. - М.: МГУ,1994.

3. Антипов Г.А., Донских О.А., Марковина И.Ю., Сорокин Ю.А. Текст

4. Апель К.-О. Трансформация философии. Пер. с нем. - М.: Логос, 2001.

5. Американская социологическая мысль: тексты. Под ред. В.И. Добренькова. - М.: МГУ,1994.

6. Антипов Г.А., Донских О.А., Марковина И.Ю., Сорокин Ю.А. Текст
Nursali A.

assistant of chair UNESCO, International Journalism and Media in Society

Al-Farabi Kazakh national university
The culture of journalistic speech
In this age of rapid development of the information society in the age of information and communication revolution not only increased the role of information itself, but also increased requirements to the journalist, the quality of his work and the level of its culture.

As a rule, a good speech testifies to the high cultural level of the speaker (writer) and therefore makes communication more effective. The speech of the journalist is a reflection not only of the level of personal culture, but also the level of culture of the newspaper, which publishes his work. The level of speech culture of the modern press is rapidly falling. This is recognized not only by specialists in the field of receivedany, but also by journalists, and readers. Of course, this situation can try to justify the General trends in society as a whole and in the spheres of use of language. Still, the role of the "fourth estate" in this issue so great that the journalists, in turn, are responsible for what level of speech culture they build to normal. Speech journalists is perceived by the reader every day, and thus having, perhaps, the strongest and deepest influence on the formation of speech targets.Success in any work, including journalism, depends on the abilities - individual psychological characteristics of personality that determine the quality of the products. They determine the ease and speed of learning new ways and techniques of activity and is not confined to knowledge, skills and experience.

In journalism as in other professions is always inevitably the existence of certain problems. One of the most acute in recent times it has become the problem of speech illiteracy of the media. In our society there is a General trend of falling voice culture. The reasons for this situation – verbal abuse withdrawal ethical taboos, the various manifestations of verbal aggression, barbarization and vulgarization related to the expansion of jargons. All these symptoms are the base of culture, or rather, lack of culture became a regular in the media.

Literary skills and speech culture, a journalist is determined by the level of professionalism, that is why it plays a special role in the literacy of the speech, the level of speech culture, a skillful command of the language. The attitude of the audience towards a particular media is determined by the skill work of journalists to Express their thoughts through speech and its unique style.

Consumers information product subconsciously imitate the linguistic structures of the media, using them in everyday life, in their everyday life. So, the samples are literate or illiterate speech be available to the General public. On TV, on the radio, where we can directly hear the voice of a man, his speech, there are those cases when language errors some journalists cut our ears. It is also discouraging to observe how on the front channels of the country, from time to time to the audience appeal to an illiterate kazakh language and it becomes clear that many of the presenters are not native speakers of the language and use it only in the air. As you know, speech culture contributes to the establishment of contact with the masses, so for all media representatives is very important that their speech was literate, so their culture has attracted more and more audience. It is therefore important not only to skillfully use your voice, to be able intonation to emphasize important points, to be a good speaker, use non-verbal methods of communication, but also competently to hold the verbal, the speech. In this age of rapid development of the information society in the age of information and communication revolution not only increased the role of information itself, but also increased requirements to the journalist, the quality of his work and the level of its culture.

Incorrectly set forth the idea of the missing letters, inappropriate use of words is not the whole list of errors that can be detected at the first perusal of the news. Before to demonstrate the typical language of the distortion on the example of the well-known and reputable news agencies of Kazakhstan, such as Tengrinews.kz and Zakon.kz here are the main requirements for the work of correspondent of the news Agency:

1. always ready for urgent operational execution of the task;

2. the second feature - "a flair for news." You need to have very close ties with sources of information and know in advance the plans of the objects whose activities are charged to cover the reporter;

3. each message should be interesting as Newspapers and magazines, and radio and television. The correspondent of the need to consider the features of various media;

4. as news agencies sell their products, the journalist has to advertise;

In journalism as in other professions is always inevitably the existence of certain problems. One of the most acute in recent times it has become the problem of speech illiteracy of the media. In our society there is a General trend of falling voice culture. The reasons for this situation – verbal abuse withdrawal ethical taboos, the various manifestations of verbal aggression, barbarization and vulgarization related to the expansion of jargons. All these symptoms are the base of culture, or rather, lack of culture became a regular in the media.

Literary skills and speech culture, a journalist is determined by the level of professionalism, that is why it plays a special role in the literacy of the speech, the level of speech culture, a skillful command of the language. The attitude of the audience towards a particular media is determined by the skill work of journalists to Express their thoughts through speech and its unique style.

Consumers information product subconsciously imitate the linguistic structures of the media, using them in everyday life, in their everyday life. So, the samples are literate or illiterate speech be available to the General public. On TV, on the radio, where we can directly hear the voice of a man, his speech, there are those cases when language errors some journalists cut our ears. It is also discouraging to observe how on the front channels of the country, from time to time to the audience appeal to an illiterate Ukrainian language and it becomes clear that many of the presenters are not native speakers of the language and use it only in the air. As you know, speech culture contributes to the establishment of contact with the masses, so for all media representatives is very important that their speech was literate, so their culture has attracted more and more audience. It is therefore important not only to skillfully use your voice, to be able intonation to emphasize important points, to be a good speaker, use non-verbal methods of communication, but also competently to hold the verbal, the speech. Also in recent years we can note a special passion of the Ukrainian media to the borrowing of foreign vocabulary and slang, which is found everywhere: in the headlines and news programs on television and radio, and especially online, where their language literacy pay less. The professionalism of the journalist does not allow for such linguistic intrusions. Especially today, when our language is invaded by a flow of foreign vocabulary, when it becomes clogged slang and invective elements, which causes linguists to talk about the phenomenon of "antigravity".

Reproduced and widely distributed not only the various errors of pronunciation, word-formation, word usage, but also the violation of traditional national communication and ethics.

The journalist must at all times to improve their writing skills and manner of speech. Indeed, due to the figurativeness of the speech of the journalist, he was beginning to know and speak of him as a talented and competent person who has their own individual style and manner of writing and speech.

Speech is an indicator of culture, as the individual and society as a whole. Than be more careful attitude to cultural heritage accumulated by humanity, including the attitude to the native language, the longer will remain the national culture. Journalists like no other should disturb these problems, because they should be the leaders and representatives of verbal literacy and advanced areas of their media to promote the purity of the language.

1. 
   Smelkov Z. S., Ahasuerus L. V., Savov, M. R., Salnikova O. A. // "the Rhetorical foundations of journalism;
   
2. 
   O. B. Sirotinina, N. And. Kuznetsova, E. V., Jakovic // "talk" /Saratov, 2001;
   
3. 
   Buzhinsky D. S. "Speech culture media: problems and prospects of studying" // materials of the 1st scientific-practical conference "media and society" 2012;
   
4. 
   "Bases of creative activity of the Journalist" under the editorship of S. G. Korkonosenko, SPb.: Knowledge, Sprivate 2000 // Vinogradov, S. M. "the Components of the journalistic profession" .
   

Қайбір жылдары телеарналардың бірінен бір неміс «қазақтың бал қымызын патенттеп алыпты» деген қауесет таратты. Естігенде төбемізден жай түскендей болғаны шындық. Артынша журналист Индира Жылқайдароваға дәл сол германиялық Ганс Цольманмен жүздесудің сәті туған. Ол сұрақты төтесінен қойған журналиске бірден-ақ, «қымыз – сөзсіз мал баққан көшпелі қазақтың ұлттық сусыны», – деп мойындаған. Ол тек қымыз сөзін алмастырып,  «Кумылак» деген атауды патенттеген боп шықты [2]. Ия, неміс халқы пысық, әрі тиянақты. Бір ғана атауды патенттеп, екінші бір адамның ол сөзді қолдануына шектеу қойды. Яғни, авторлық құқығын дер кезінде заңдастырып алды.

Негізінде, авторлық құқық жайындағы заңды бекітіп алғанбыз. Алайда оның орындалу, орындалмауын қадағалап отырған мекемелер бар ма? Осы тұрғыда бір ғана журналистік зерттеуімді ортаға тастап көрсем деймін. Ахмет Жүнісұлының тілімен айтқанда, әдеп – қазақта "көргенді, көргенсіз" деген сөздің шапағаты мен кесапаты адамгершілікті өлшейтін ең әділ "таразы" сықылды. Баласы "көргенді" дегенді естіген қазақ баяғыда төбесі көкке жеткендей қуанған. Бұл шыңға шығу үшін аса назар аударатын міндеттерге тәрбиелеген. А.Нүсіпоқасұлының 5 кітаптан тұратын "Ағаш бесіктен жер бесікке дейін" кітабы, С.Медеубекұлының "Ою хан мен Жою хан" ертегі кітабы, А.Жүністің "Пәниден бақиға дейін" кітабы, келешек ұрпақтың бойына ұлттық құндылықты дарытып, салт дәстүрді санаға сіңдіре отырып тәрбиелеу, түзу жолға салу мақсатында жазылған құнды еңбектер. Ал осындай дайын еңбектерді басқа атаумен көшіріп басу, тарату, авторлық құқыққа қол салу болып саналмай ма?

Жалпы, Ата заңымыздағы авторлық құқықтың негізгі ұғымдары мынадай терминдермен көрсетілген:

2) авторлық құқық - автордың жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтары [3].

Ал, авторлық құқықтың қағидаларын этнокөсемсөзбен жеткізер болсақ «өзгенің ала жібін аттамау» түсінігіне сай келеді. Этно-мәдени бағыттағы тәрбиеге сүйенсек, жалпы адамзат құндылықтарына қайшы келмейтін ұлттық мәдениет пен аймақтық дәстүрлерге, құндылықтар мен нормаларға сәйкес құрылған, жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделген принцип болып табылады. Қазақ дүниетанымында ала жіп туралы әр түрлі ұғымдар мен түсініктер бар. Мысалы, баланың тұсауын кескенде, адамдар қатты ренжіскенде тағы басқа әдет-ғұрып қағидаларында «Ала жіп» бейнесі қолданылады. Яғни, ала жіп аттамау деп ол адалдыққа, адамгершілікке сай қолданылатын теңеудің бір саласы десе де болады. Бұл теңеу «ешкімге қиянат жасама, біреудің мал-мүлкін ұрлама» деген терең мағынаны білдіреді.

«Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» кітабында біреудің «мен ешкімнің ала жібін аттаған жоқпын“ деген сөзі оның ақ-адалдығын білдіреді,- деп жазылған [4].